کتاب «فلسفه تاریخ در قرآن»

به گزارش سرویس کتاب و نشر خبرگزاری رسا، انتشارات سمت با همکاری مؤسسه امام خمینی (ره) کتاب «فلسفه تاریخ در قرآن» به قلم جواد سلیمانی را منتشر کرده است.

فلسفه نظری تاریخ از علوم مهم و کاربردی است که نگاه انسان به گذشته و آینده را تعیین می‌کند و راه و رسم حرکت به سوی ساختن آینده را به آدمی می‌آزمود.

از این رو مکاتب گوناگون بشری می‌کوشند با ارائه دیدگاه‌های خود در زمینه فلسفه نظری تاریخ، ذهن انسان‌ها را در راستای اهداف خاص خود سوق دهند. علم فلسفه نظری تاریخ با نگاه کلی، به تاریخ زندگی بشر پرتو افکنده و سراسر تاریخ جوامع بشری را به صورت ثروت یک پارچه موضوع بررسی خود قرار داده است.

ولی دانشمندان اسلامی هنوز توجه شایانی به این مقوله نکرده اند، به طوری که شاید بتوان گفت مجموع کتاب‌های مستقل و مهمی که از سوی علمای دینی در این مقوله نوشته شده است از تعداد انگشتان دست تجاوز نمی کند و تنها ناظر به برخی مباحث فلسفه نظری تاریخ آن هم به صورت پراکنده، غیر منسجم و بیشتر دفاعی است، در حالی که قرآن مجید , روایات اهل بیت مملو از دیدگاه‌های فلسفه تاریخ است.

یکی از حوزه‌های مهمی که امروز در دانشگاه به عنوان واحد درسی مستقل در رشته هایی، چون تاریخ، کلام، ادیان تدریس می‌شود، حوزه فلسفه تاریخ است و بیشتر مواد این درس‌ها را طرح نظریه‌های مورخان و فلیسوفان تاریخ مغرب زمین و اندکی مشرق زمین تشکیل می‌دهند که بیشتر این نظریات یا نقد شده اند و با تأمل قابل نقد جدی، و در برخی مباحث در تعارض وحی با معارف اسلامی اند و با توجه چنین وضعیتی تاکنون هیچ اثر جامع و منسجم قابل تدریس در این باره نگاشته نشده است.

از این رو نگارنده در این اثر کوشیده است به پرسش‌های اساسی در این زمینه از منظر قرآن مجید پاسخ دهد.

ساختار کتاب:

این کتاب از هفت فصل با عناوین: مفاهیم، مبانی و مباحث مقدماتی، قانون مندی تاریخ، ویژگی‌های قانون‌های الهی حاکم بر تاریخ، مراحل و جهت حرکت تاریخ، عوامل محرک تاریخ، تفسیر حرکت در پرتو جریان نزاع حق و باطل، فرجام تاریخ و همچنین یک خاتمه تشکیل شده است.

نگارنده در فصل اول به بررسی موضوعاتی همچون: نگاهی به منابع فلسفه در تاریخ قرآن ماهیت تاریخ و نقد و بررسی دلایل قرآنی طرفدار اصالت جامعه و نگاه قرآن به تاریخ پرداخته است.

همچنین عنوان‌های مفهوم شناسی سنت، مفهوم شناسی انواع تصادف، نظریات موافقان قانون­مندی تاریخ، بررسی و نقد نظریات قانون­مندی تاریخ در فصل دوم و در فصل سوم ویژگی‌های قانون‌های الهی حاکم بر تاریخ نیز مطالبی همانند فراگیر، خدایی بودن، سازگاری با آزادی انسان، انسان در تاریخ از منظر قرآن رابطه قانون مندی و پیش بینی در تاریخ واکاوی شده است.

نگارنده در فصل چهارم  باعنوان مراحل و جهت حرکت تاریخ، موضوعاتی همانند دیدگاه فیلسوفان تاریخ درباره مراحل حرکت تاریخ از دیدگاه اندیشمندان غربی و دیدگاه قرآن درباره مراحل حرکت تاریخ، و دیدگاه قرآن درباره جهت حرکت تاریخ واکاوی کرده و همچنین در فصل پنجم به بررسی مفهوم عوامل محرک تاریخ از دیدگاه فیلسوفان تاریخ و منظر قرآن پرداخته است و در ادامه این موضوع و در فصل ششم با عنوان تفسیر حرکت تاریخ در پرتو جریان نزاع حق و باطل نیز مفهوم حق و باطل و تفسیر‌های اولیه غلبه اهل حق بر اهل باطل، فرایند حق و باطل، فرجام نزاع حق و باطل و نسبت حق و باطل با نظام اسباب و مسببات تبیین کرده است.

سلیمانی در فصل هفتم نگاهی به نظریات فیلسوفان معاصر همچون مک لوهان، فوکویاما، تافلر، هانتینگون نیز دیدگاه قرآن مجید درباره فرجام تاریخ داشته و در ادامه به بررسی برخی اوصاف عصر ظهور پرداحته است.

مؤلف در جمع بندی این کتاب؛ هویت تاریح از منظر قرآن، مفهوم قانون مندی تاریخ در قرآن، قران؛ برترین منبع برای کشف قوانین تاریخ؛ عوامل محرک تاریخ، مراحل حرکت تاریخ و جهت حرکت تاریخ، تفسیر تاریخ در جریان نزاع حق و باطل و فرجام تاریخ را بررسی کرده است.

نگارنده در تدوین این کتاب از ۱۴۰ منبع اصیل فارسی، انگلیسی و عربی بهره برده است.

برشی از کتاب:

قرآن، برترین منبع برای کشف قوانین

قانونمندی تاریخ به معنا قاعده بودن حرکت تاریخ است؛ یعنی قوانین خاصی در نظام هستی وجود دارد که بر حرکت تاریخ حکومت دارد، به گونه‌ای که حوادث تاریخی به علت سریان قوانین به دنبال یکدیگر پدید می‌آیند؛ ولی کشف قوانین مذکور باید از طریقی غیر از اصل علیت فلسفی بررسی می‌شود؛ زیرا اصل علیت فلسفی تنها ثابت می‌کند که هر پدیده تاریخی معلول علت خاصی است، ولی نمی‌گوید که این علت چیست. آیا قانون علمی مشخص باعث پیدایش این پدیده شده است یا برخورد تصادفی دو امر که هر یک علت خاصی داشته است؟

به دیگر سخن، اصل علیت فلسفی تنها می‌گوید، سقوط دولت اموی علت­ مند بوده است، ولی نمی‌گوید این علت کلی بوده یا جزئی، الف بوده است یا ب.

برای کشف قوانین تاریخی به معنای قواعد کلی و استثناناپذیر حاکم بر تاریخ، دو روش پیش پای بشر قرار دارد، یک راه، تجربه و استقرای علمی و راه دیگر طریق وحی است.

در روش نخست؛ محقق تاریخ ابتدا فرضیه‌ای را در جوامع گوناگون و قاطع مشابه تاریخ می‌آزماید و هر قدر شواهد صدق بیشتری برای فرضیه خود یافت، فرضیه اش قوام افزون تری می‌یابد و به نظریه‌ای قوی نزدیک به قانون کلی مبدل می­ شود؛ یعنی کشف رابطه‌ای علی و معلولی بین دو پدیده به تاریخ اجتماعی می‌انجامد.

در روش دوم، محقق با استناد وحیانی، اصل قانونمندی و قوانین حاکم بر تاریخ را کشف می‌کند، یعنی با استفاده از آیاتی سنت مند بودن تاریخ را بیان، یا سنت‌های الهی در تاریخ را معین کرده است، قانونمندی تاریخ و قوانین خاص آن را می‌یابد.

در میان این دو روش، روش نخست از اعتبار برخوردار است؛ چراکه  برخی از دسترسی حافظه بشر دور شده و خبری از آنها ثبت نشده است.

در نتیجه انسان نمی‌تواند خود آن حادثه را در زمان حال حاضر و ابعاد و عوامل گوناگون پیدایش آن را از نزدیک بررسی کند. ازاین رو به ناچار باید از طریق گزاره‌های ناقض ظنی باقی مانده، موضوع را مورد بررسی قرار دهد و در نتیجه درصد خطای آن بالاست؛ و به همین دلیل دانشمندان گفته اند، امکان آزمایش در علوم تجربی، بیشتر از تاریخ فراهم است و نتیجه آزمایش تاریخی نسبت به آزمون شیمی و فیزیک و زیست شناسی، از اعتبار کمتری برخوردار است؛ بنابراین امکان دستیابی به قانون به تعبیر دقیق‌تر نظریه در تاریخ بسیار دشوار است و نظریه‌ای که با عنوان قانون تاریخی ارائه می‌شوند، نوعا عمر کوتاهی دارند و پس از چند دهه نقض می‌شوند.

اما روش وحیانی، به علت دور بودن وحی از خطا و اشتباه، اطمینان بیش‌تر و یقین‌تر است و وحی از موجودی حکیم، عالم خالق کامل مطلق و مدبر نظام هستی سرچشمه می‌گیرد و یقینی و از هرگونه سهو نیسان دور است. ازاین رو قرآن مجید از سرچشمه‌های مطمئن و محکم کشف قوانین تاریخ به شمار می‌آید.

انتشارات سمت با همکاری مؤسسه امام خمینی (ره) کتاب فلسفه تاریخ در قرآن را با شمارگان ۳۰۰ نسخه در ۳۷۴ صفحه به قیمت ۲۸۰۰۰ تومان منتشر کرده است. /۹۹۸/ش