بررسی ابعاد استراتژیک خلیج فارس و تنگه هرمز؛
گلوگاه قدرت دست کیست؟
محمدحسین کشکولی
خلیج فارس و کشورهای حاشیهی آن از مناطق استراتژیک جهان به شمار میرود؛ اهمیت اینمنطقه پس از کشف نفت در آن، افزایش یافت و مورد توجه قدرتهای بزرگ جهانی قرار گرفت.
خلیج فارس از ریزشگاه رود اروند تا شبه جزیره مسندم در کشور عمان، امتداد دارد و از طریق تنگه هرمز با دریای عمان و اقیانوس هند مرتبط است.
طول خلیج فارس ازدهانه اروند رود تا ساحل کشور عمان حدود 800 کیلومتر است. عرض خلیج فارسرا نیز دویست تا سیصد کیلومتر بیان کردهاند که در تنگه هرمز به 155 الی 95 کیلومترمیرسد.
مساحت آبهای خلیج فارس850/232 کیلومتر مربع است و عمق متوسط آن 35 متر و در تنگه هرمز به 144 متر میرسد.
تمامی سواحل شمالی خلیج فارس متعلق به ایران بوده و طول آن، از دهانه اروندرود تا بندرعباس و تنگه هرمز، 1259 کیلومتر است. علاوه بر آن، کشور ایران در دریایعمان از بندرعباس تا«تا خلیج گواتر» صاحب 784 کیلومتر ساحل است.
کشور عراق در منتهی الیه شمالی خلیج فارس قرار دارد. ساحل عراق در خلیج فارساندک است و به خاطر عمق کم قابل استفاده برای نفتکشها نیست. حد جنوبی آن رابخشی از خاک کشور عمان در تنگه هرمز به نام «رَاْسِ الْمُسْنَدْ»،کشور امارات متحدهعربی، قطر، بحرین و بخشی از خاک عربستان تشکیل میدهد.
از این میان، اماراتمتحده عربی هشتصد کیلومتر و قطر 563 کیلومتر از سواحل جنوبی را به خود اختصاصدادهاند. حد شرقی خلیج فارس به تنگه هرمز ختم میشود و حد غربی آن را کشورهایکویت و عربستان تشکیل میدهند. ساحل کویت با خلیج فارس حدود شصت کیلومتر است که با احتساب سواحل جزایرش به 499 کیلو متر میرسد. عربستان نیز در حدودچهار صد کیلومتر مرز آبی با خلیج فارس دارد (1)
موقعیت کشورهای حاشیه خلیج فارس
امارات متحده عربی
سرزمین امارات متحده عربی منطقهای خشک است که در شرق شبه جزیرهعربستان و جنوب شرقی خلیج فارس واقع شده است. از شرق به کشور عمان و ازجنوب با عربستان هم مرز است. این کشور از هفت امیرنشین تشکیل شده است که ازغرب به شرق عبارت است از: ابوظبی، دوبی، شارجه، عجمان، ام القوین، رأس الخیمهو فجیره. وسعت این سرزمین در حدود 700/77 کیلومتر مربع است.(2)
این کشور در سال 1971 میلادی به استقلال دست یافت و قبل از کسب استقلالبر اساس یک رشته موافقتنامههای ویژه ، تحت الحمایهء انگلستان بود. این موافقتنامه هادر اوایل قرن نوزدهم با هدف مبارزه با دزدان دریایی منعقد شده بود. به دنبال تصمیمانگلستان در سال 1968میلادی مبنی بر لغو موافقتنامه ها و خروج نظامی خود از خلیجفارس تا سال 1971، تعداد 9 امیرنشین امارات متحده عربی و بحرین و قطر تصمیمگرفتند فدراسیونی تشکیل دهند، لیکن تنها هفت امیرنشین متحد شدند و فدراسیونامارات متحده عربی را بنیاد نهادند دو کشور بحرین و قطر نیز جداگانه اعلام استقلالکردند.(3)
هیچگونه انتخاباتی تا به حال در این کشور برگزار نشده است. فقدان نهادهای حکومتیانتخاباتی به اضافهء وجود نداشتن اجزاب سیاسی به خاطر(ممنوعیت تشکیل احزاب) سببشده که هیچ فرصتی برای بیان علنی عقاید سیاسی مخالف وجود نداشته باشد(4)
قطر
کشور قطر شبه جزیرهای است که در ساحل جنوبی خلیج فارس قرار گرفته است. ازجنوب به خاک عربستان و از سه طرف دیگر به آبهای خلیج فارس محدود است. نزدیکترین همسایه دریایی آن، کشور بحرین است. مساحت قطر در حدود400/11 کیلومتر مربع است. از نظرمذهبی 95 درصد مردم قطر مسلمان هستند پایتخت آن شهر دوحه است که هشتاد درصد جمعیت را در خود جای داده است.
در اواخر قرن هیجدهم، وهابیها قطر را تصرف کرده و حاکم آنجارا دست نشانده یخود کردند. بعدها این کشور مدتی تحت حکومت عثمانی و سپس تحت سیطره حکومت ایران بود. با ورود انگلستان به منطقه خلیج فارس، قطر نیز مانند سایرکشورهای حوزه خلیج فارس تحت حمایت آن کشور قرار گرفت تا اینکه در سال 1971میلادی با خروج انگلستان از منطقه، این کشور به استقلال دست یافت.(5)
یک شورای مشورتی انتصابی که تحت سلطهء امیر قطر بوده ، به عنوان قوه ی مقننه دراین کشور مشغول به کار است. تمام پستهای کلیدی کابینه و فرماندهی نیروهای دفاعی وامنیت داخلی در دست اعضای خاندان حاکم است. حاکم قطر با توجه به جنبههایسنتی و استبدادی نظام کشور و ممنوع بودن فعالیت احزاب، هنوز بطور جدی بامقاومتی رو به رو نشده است.
بحرین
بحرین مجمع الجزایری است در میان آبهای جنوب خلیج فارس که در شرق آن قطر و در غرب آن کشور عربستان قرار دارد. این کشور از سی وسه جزیره بزرگ و کوچکتشکیل شده است که بزرگترین این جزایر«منامه» نام دارد. مساحت این سرزمین درحدود 678کیلومتر مربع است که پوشیده از زمینهای شنی و سنگی است و ارتفاع مهمیدر آن وجود ندارد.
از جمعیت کشور بحرین 85 درصد مسلمان، 3/7 درصد مسیحی و 7/7 پیرو مذهبهای دیگرهستند. (6)
در بین کشورهای حوزهء خلیج فارس، بحرین از موقعیت استراتژیکی ویژهایبرخوردار است. این کشور از نظر جغرافیایی در دهانه خلیج سالوا، در حد فاصل دوکشور عربستان و قطر واقع شده است. یک پل ارتباطی بیست و پنج کیلومتری که بر رویدریا نصب شده است، دو کشور بحرین و عربستان را به هم وصل میکند.
بحرین کشوری است دارای سابقهء تاریخی ، بطوری که قدمت آن به پیش از ظهوراسلام میرسد. قبل از اسلام، بحرین که در واقع به همه سرزمینهای جنوبی خلیج فارساز بصره تا عمان اطلاق میشد، تحت سیطره حکومت ایران بود. این کشور در زمانرسول گرامی اسلام(ص) به تصرف حکومت اسلامی درآمد. پس از آن، هر از چندگاهیتحت حاکمیت و نفوذ یکی از قدرتهای درمیآمد. در زمان صفویه بحرین جزیی از ایرانبود و تا اواخر قاجار، حاکم بحرین به ایران خراج میپرداخت. حضور استعمارگران درخلیج فارس موجب جدا شدن بحرین از ایران شد این کشور سرانجام در سال 1971 م بهاستقلال دست یافت.(7)
کویت
کشور کویت میان کشورهای عراق و عربستان واقع است و خلیج فارس در شرق اینکشور قرار گرفته است. مساحت کویت در حدود818/17 کیلومتر مربع است و از نظرطبیعی کشوری است هموار و جلگهای که کوه و رود مهمی در آن وجود ندارد. جمعیتکویت بیش از 8/1 میلیون نفر است که از این تعداد 85 درصد مسلمان و بقیه مسیحی ،هندو و... هستند. نیمی از مردم این کشور در بندر کویت، پایتخت این کشور زندگیمیکنند.(8)
در نزدیک کرانه های کویت جزایر فراوانی وجود دارد که وسیعترین آن بوبیان است. طول این جزیره 24 و عرض آن حدود 12میل و غیر مسکونی میباشد. بین جزیره بوبیانو خاک عراق یا باریکه دریایی به نام «خور عبدالله» وجود دارد که قابل کشتیرانی است
از تاریخ قدیم کویت اطلاعی در دست نیست پس از ظهور اسلام این کشور تحتسیطره حکومت اسلامی در آمد. در قرن شانزدهم میلادی پرتغالیها به سواحل کویتدسترسی پیدا کردند و پس از آنان،انگلستان طی پیمانی این کشور را تحت قیمویت خوددر آورد.
سرانجام این کشور در سال 1961 میلادی به عضویت سازمان ملل پذیرفتهشد و به استقلال رسید هنوز چند روزی از استقلال این کشور نگذشته بود که دولتعراق بطور رسمی اعلام کرد که کویت جزو عراق بوده و از توابع استان بصره است.کویت به سازمان متحد شکایت کرد، ولی سرانجام مجبور شد با پرداخت بیش ازششمیلیارد ریال به عراق، آن کشور را راضی کند تا استقلال آن را به رسمیت بشناسد.(9)
عمان
کشور عمان درشرق شبه جزیرهء عربستان قرار دارد که از جنوب غربی به یمن، ازشمال شرقی و شرق به دریای عمان و اقیانوس هند و از جنوب شرقی به اقیانوس هندمحدود میشود. تکیهای از خاک عمان به شکل شبه جزیره در دهانهء تنگه هرمز قراردارد که شبه جزیرهء «مسندام» نامیده میشود.
مساحت این کشور در حدود 300 هزارکیلومتر مربع است. پایتخت عمان، بندر مسقط وشهرهای مهم آن مطلاح و سلاله است. یکی از ایالتهای مهم این کشور«ظفار» است. اینایالت از سال 1965 میلادی با نیروهای دولتی درگیری مسلحانه داشته است و جبههآزادیبخش ظفار که دارای مرام مارکسیتی است، رهبری این عملیات را به عهده داشتهاست.(10)
این کشور نیز همچون بحرین دارای سابقه تاریخی بسیار طولانی میباشد. برخی ازتاریخ نویسان قدمت عمان را به هزارهی دوم قبل از میلاد مسیح (ع)میرسانند. عمان ومسقط در 536 قبل از میلاد توسط سپاهیان کوروش هخامنشی تصرف شد. پس از آن تمام سواحل و جزایر خلیج فارس به ایران تعلق گرفت و تا ظهور اسلام این تسلط کم وبیش ادامه داشت پس از ظهور اسلام، فرقه «اباضیه» از گروه خوارج به این منطقه آمده، وآنجا را پایگاه خود قرار دادند. و هنوز هم حکومت عمان را دردست دارند.
عربستان
کشور عربستان در حد فاصل بین دو آبراه استراتژیک خلیج فارس و دریای سرخواقع شده است. مساحت این کشور در حدود 242000 کیلومتر مربع است کهحدود23 شبه جزیره عربستان را در برگرفته است. همسایههای شمالی این کشور عبارتاست از: کویت، عراق و اردن. این کشور همچنین در جنوب با یمن متحد و در شرق باعمان و در شمال شرقی با بحرین هم مرز است. البته عربستان با بحرین مرز مشترک زمینی ندارد ، ولی پل «فهد» که به طول 25 کیلو متر بر روی خلیج فارس ساخته شدهاست، این دو کشور را به گونهای به یکدیگر متصل کرده است که به صورت یک کشور واحد در آمدهاند. قطر و امارات متحده عربی نیز از همسایه های این کشور هستند. حدود چهار هزار قبیله در این کشور وجود داردکه هر یک به نوعی وابسته به دربار سعودی هستند.
کشور عربستان از نظر جغرافیایی و اقتصادی موقعیت ویژهای دارد. به همین دلیل اینکشور، برای قدرتهای بزرگ جهانی از اهمیت خاصی برخوردار است. واکنش شدیدآمریکا در مقابل اشغال کویت توسط عراق در سال 1990 ((1369) هـ ش بیانگر اهمیتمنطقه خلیج فارس بخصوص سرزمین عربستان نزد قدرتهای استکباری است.
از نظر تاریخی، خاک کشور فعلی عربستان در زمانهای پیش از ظهور اسم، همواره بین،قبایل مختلف تقسیم شده بود و هیچ گونه قدرت واحدی در آن حکومت نداشت. پس ازظهور اسلام عربستان از یک حکومت مرکزی برخوردار گردید.
پرتغالیها در اوایل قرن شانزدهم قصد حمله به مکه را داشتند که عملی نشد. در همانقرن خلفای عثمانی برای دفع خطر مسیحیان متوجه عربستان شدند و بتدریج اینسرزمین تحت حکومت عثمانیان درآمد. در قرن هجدهم میلادی شخصی به نام «ابنعبدالوهاب» با حاکم شهر «درعیه» به نام محمد بن سعود متحد شد و مذهب وهابیت کهابن عبدالوهاب بنیانگذار و مروج آن بود، بتدریج گسترش یافت و وهابیان سرانجام مکهرا به تصرف درآوردند.
آل سعود تحت رهبری عبدالعزیزبنسعود در مخالفت با سیطرهامپراتوری عثمانی، قدر برافراشتند و در سال 1903 میلادی عثمانیها را از ناحیه«الحساء» بیرون راندند و اساس حکومت سعودی را بنیان نهادند. پس از پایان جنگجهانی اول و فروپاشی امپراتوری عثمانی، سرانجام در سال 1932 کشور عربستانسعودی به استقلال دست یافت.
تنها چهار سال پس از استقلال عربستان یعنی در سال 1936م، در این کشور و درنزدیکی سواحل خلیج فارس نفت کشف شد. امروزه این کشور بیشترین ذخایر نفتجهان را داراست و بزرگترین صادر کنندهء نفت جهان است. ذخایر نفتی عربستان در حدود 170 میلیارد بشکه میباشد . میدان نفتی «قوار» در این کشور، به تنهایی ذخیرهای معادل شصت میلیارد بشکه نفت را در خود جای داده است که این مقدار حداقل دو برابر، بیشتر از تمامی ذخایر نفتی آمریکاست.
حکومت عربستان، پادشاهی است. قانون اساسی و مجلس قانونگذاری مردمی دراین کشور وجود ندارد. خانواده سعودی از سال 1932 (سال استقلال عربستان) بر اینکشور حاکم بوده، تمامی تشکیلات دولتی در دست دارند. تشکیلات حکومتیعربستانسعودی، به سه دسته تقسیم میشود:
1- مجلس الممارسه المملکه السعودیه (شورای عالی خانوادگی) که برای رسیدگیبه موضوع جانشینی تشکیل میشود. این مجلس تعیین خطوط کلی سیاست داخلی وخارجی و نظارت بر کار هیأت وزیران و نحوه انتخاب آنها را به عهده دارد و چنانچه مصلحت ایجاب کند حتی قادر است پادشاه را عزل و نصب کند، همان طوری که در سال1964 در مورد عزل ملک سعود و نصب ملک فیصل این عزل و نصب را انجام داد.
2 - پادشاه:حدود اختیارتش بستگی به قدرت تسلطی بر مجلس شیوخ و ارگانهایدولتی دارد.
3 - هیأت وزیران: هیأت وزیران از ولیعهد، شاهزادگان و افراد متخصص تشکیلمیشود. ریاست هیأت وزیران با شخص پادشاه میباشد.
فعالیت احزاب در این کشور ممنوع است، هر چند گروههای و احزاب مخالفی بهشکل مخفیانه مشغول فعالیت هستند.
سیاستهای این کشور، با سیاستهای آمریکا در منطقه منطبق بوده و هست و این کشورهمواره مورد حمایت غرب ، بویژه آمریکا بوده است. رژیم عربستان با بیشتر کشورهایمسلمان ، رابطهء سیاسی داشته و روابط بسیار خوبی نیز با دنیای غرب دارد. رابطه ی اینکشور با ایران در زمان رژیم پهلوی خوب بود، ولی با پیروزی انقلاب اسلامی، این رابطهتیره شد. این کشور در جنگ عراق علیه ایران به رژیم عراق کمکهای زیادی کرده واطلاعات نظامی خود را در اختیار آن کشور قرار میداد. بالا گرفتن مقابله ایران و استکبار جهانی عربستان به عنوان اهرمی برای فشار به کشورمان مخصوصا در مسائل مربوط به صادرات نفت مطرح است که تاکنون نتوانسته موفقیت چشمگیری در ضربه زدن به نظام جمهوری اسلامی ایران داشته باشد.
عراق
عراق کشوری است با مساحت 446/438 کیلومتر مربع که کشورهای ایران در شرق، ترکیه در شمال، سوریه و اردن در غرب وعربستان سعودی و کویت در جنوب در همسایگی آن قرار دارند. این کشور در حدود 58کیلومتر با خلیج فارس ساحل دارد. سه بندر معروف این کشور در خلیج فارس و دهانهءاروند رود عبارت از: بصره، ام القصر و فاو .
سرزمین عراق در سال 1535 میلادی پس از اینکه سپاهیان عثمانی قوای ایرانی راشکست دادند، به تصرف آن امپراتوری درآمد و تا پایان جنگ جهانی اول، بجز سالهای(1625 - 1638) که در تصرف ایران بود، جزیی از عثمانی محسوب میشد. پس ازفروپاشی امپراتوری عثمانی و تجزیه ی آن به دست دولتهای متفق در سال 1920 تحتقیمومیت انگلستان قرار گرفت. دوازده سال بعد یعنی در سال 1932 میلادی قیمومیتانگلستان پایان یافت و عراق بطور رسمی مستقل شد.
تا آغاز جنگ جهانی دوم، عراقاگرچه ظاهر مستقل بود ولی در واقع تحت نفوذ انگلستان قرار داشت. در سال 1941رشیدعالی گیلانی طی یک کودتا، زمام قدرت را در عراق به دست گرفت، ولی نتواستدر مقابل هجوم سربازان انگلسی مقاومت کند. سرانجام، هفده سال بعد یعنی در سال1958رژیم سلطنتی عراق به دنبال کودتای عبدالکریم قاسم منقرض و رژیم جمهوریاعلام شد.
چند سال بعد حزب بعث عراق بر علیه قاسم کودتا کرد و زمام قدرت را دراین کشور به دست گرفت. آمریکا و متحدانش نیز پس از عدم موفقیت در بهره گیری از صدام حسین و حزب بعث برای صدمه به نظام جمهوری اسلامی و مقاومت در منطقه وی را با حمله نظامی سرنگون کرده و خود بر سر کار آمدند. چند سال با حمایت مرجعیت این کشور دولت اسلام گرا و شیعی بر سرکار آمد و با تلاش فراوان نظامیان آمریکایی را از عراق بیرون کردند اما هنوز به دلیل فتنه انگیزی های گروهک های تروریستی وابسته به سازمان سیا و موساد این کشور نا امن است و هر روز شاهد کشته شدن تعدای از شهروندان عراقی در حملات تروریستی هستیم.
جمهوری اسلامی ایران
کشور جمهوری اسلامی ایران با وسعتی معادل 195/648/1 کیلومتر مربع و جمعتیبیش از 70 میلیون نفر قدرتمندترین کشور منطقه خلیج فارس محسوب میشود. ایران از گذشته های دور به خاطر موقعیت ویژهء جغرافیایی، همواره مورد توجهقدرتهای بزرگ جهانی بوده است.
نام خلیج فارس از زمان های کهن از نام کشورمان ایران اقتباس شده است و سراسر بخش شمالی خلیج فارس ودریای عمان را سواحل ایران تشکیل میدهد. جزیرههای متعددی در خلیج فارس بهایران تعلق دارد که برخی از آنها که از اهمیت بیشتری برخوردار است عبارتند از: قشم،کیش، دوان، لارک، هرمز ، هنگام ، تنب بزرگ و کوچک و ابوموسی .
وسعت زیاد، جمعیت فراوان، امکانات و ذخایر طبیعی خداداد و موقعیت جغرافیاییمنحصر به فرد در کنار وجود یک حکومت اسلامی قدرتمند، ویژگی خاصی به ایرانداده است، به طوری که کشورهای حوزه ی خلیج فارس و منطقه ی خاورمیانه نمیتوانند درمعادلات سیاسی اقتصادی خود آن را به حساب نیاورند.
اهمیت اقتصادی خلیج فارس
منابع نفتی
اهمیت و ارزش اصلی خلیج فارس به خاطر وجود منابع سرشار نفت در این منطقه است، که روز به روز بر اهمیت آن میافزاید.
منابع نفتی سرشاری در کف خلیج فارس به علت ادامهء طبقات نفت خیز زاگرس بهسمت جنوب وجود دارد که قسمت زیادی از آن در حال حاضر مورد بهرهبرداری قرارگرفته است. نفت حوزه ی خلیج فارس دارای مزیتهای زیر میباشد:
الف - فراوانی منابع؛
ب - سهولت استخراج؛
ج - هزینهء پایین تولید؛
د - مازاد ظرفیت تولید؛
هـ- سهولت حمل و نقل؛
و - توان بالای تولید چاهها؛
ز -امکان کشف ذخایر جدید وسیع در این منطقه در مقایسهء با سایر مناطق جهان.
منابع نفتی کشورهایی چون کویت، ایران، عراق، عربستان سعودی، قطر وابوظبی کهاز بزرگترین تولید کنندگان نفت جهان هستند، در سواحل این خلیج قرار دارد.
منابع گازی
کشورهای واقع درکرانهی خلیج فارس علاوه بر تولید نفت، مقدار زیادی گاز نیز تولیدمیکنند که بیشتر آن به صورت «گاز همراه»(11)
گاز طبیعی از منابعی است که به علت فراوانی ذخایر، براهمیت خلیج فارس افزودهاست. کشورهای خلیج فارس در سال 1985، 5/27 درصد کل ذخایر جهانی گاز را دارابوده و ایران با ذخیرهء فراوان، در رأس کشورهای خلیج فارس قرار دارد.
مقداری از گازهای تولید شده برای تولید نیروی برق ، تصفیهء مواد سوختی ، تصفیهءآب، تولید کود و تزریق مجدد داخل مخازن و چاههای نفت مورد استفاده قرار میگیرد.
صنایع پتروشیمی
صنعت پتروشمی، امروزه نقش عمده ای در پیشرفت اقتصاد و توسعهء صنایع ملتهایجهان دارد.14 محصول صنعتی در کشورهای پیشرفته از صنایع پتروشیمی به دستمیآید.(12)
آهنگ رشد این صعنت نسبت به صنایع دیگر بیشتر بوده، بطوری که رشد آن درتولید کالاهای مصرفی مانند الیاف مصنوعی ، پلاستیک و لاستیک مصنوعی در سالهایاخیر بی سابقه است.
صنایع پتروشیمی در کشورهای خلیج فارس نیز از اهمیت زیادی برخوردار است. بطور مثال کارخانهای برای تولید اوره و اسید سولفوریک در نزدیکی چاههای نفتعربستان ایجاد شده که به صورت اقتصادی به تولید مشغول بوده و سالانه 330000تناوره، صد هزار تن اسید سولفوریک در نزدیکی چاههای نفت عربستان ایجاد شده که بهصورت اقتصادی به تولید مشغول بوده و سالانه 330000 تن اوره، صدهزار تن اسیدسولفوریک و بیست هزار تن ملانین تولید میکند.
مجتمع پتروشیمی «خلیج فارس» نیز با ظرفیت روزانهء یک هزار تن آمونیاک و هزارتن متانول از سال 1985 در بحرین شروع به کار کرده است. این مجتمع متعلق به صنایعپتروشیمی خلیج فارس میباشد که سال 1980 توسط کشورهای عربستان سعودی،بحرین و کویت بطور مشترک در بحرین تشکیل شد. (13)
اولین کارخانهء کود شیمیایی برای تولید آمونیاک و سولفات در سال 1966 با ظرفیت550 تن در روز در کویت مورد بهره برداری قرار گرفت وهم اکنون ظرفیت تولید آن به بیش از1000 تن در روز افزایش یافته است.
پس از انقلاب اسلامی و پایان جنگ، صنایع پتروشیمی در ایران مورد توجه قرارگرفته و پیشترفتهای خوبی در راه تولید آن به دست آمده است. این صنایع بطور عمده درکناهء خلیج فارس مانند صنایع پتروشیمی آبادان، خارک و شیراز استقرار یافته است
تجارت
مدارک مربوط به تاریخ دریانوردی در آبهای جهان نشان میدهد که خلیج فارس اززمانهای قدیم مود توجه اقوام و ملتهای مختلف بوده، همواره به عنوان یکی از با ارزشترین آبراههای تجارتی جهان از آن استفاده شده است.
این اهمیت هر چند در طول زمان متفاوت بوده، ولی در واقع، از محدوده معینیخارج نشده است. مهمتری اهمیت خلیج فارس موقعیت جغرافیایی خاص آن است کهاز نظر نظامی و تجارتی در طول تاریخ مورد توجه دولتها بوده است.
اهمیت دیگر خلیج فارس به ارزشهای اقتصادی آن برمیگردد. وجود منابع غنی معدنی وغذاییی در آبها و کشورهای حاشیه آن به این منطقه اهمیت بسیار بخشیده است.
بندرهای خلیج فارس و دریای عمان، قرنهای متمادی دارای اهمیت و اعتباریویژهای در بازرگانی دریایی و مبادلات تجاری دنیا قدیم بوده ، هم اکنون نیز بعضی ازآنها، اهمیت خود را حفظ کرده و نقش مهمی را در حمل و نقل دریایی خلیج فارس ایفامیکنند.
مجتمع بندری شهید رجایی ایران، یکی از این بندرهای مهم میباشد. اینمجتمع عظیم بندری در بیست کیلومتری غرب بندر عباس، در دامنه کوههای« کشار» و«گچین» قرار گرفته است و از نظر موقعیت دریایی در دهانه ی وردی خلیج فارس واقع شدهاست. از دیگر بندرهای مهم ایران در منطقهء خلیج فارس بندرهای امام خمینی، خارک،آبادان، خرمشهر، بوشهر و چاه بهار را میتوان نام برد.
بندرهای مهم کشورهای دیگر خلیج فارس عبارت از: بصره، ام اقصر و فاو(عراق)،راشد، زاید، مجتمع بندری رأسالخیمه و جَبَل عَلی(امارات متحدهء عربی)، دوحهامسعید(قطر)، ظهران، (عربسان سعودی) و کویت و میناء احمدی (کویت). افزایش قیمت نفت از سال 1973 به بعد، قدرت مالی کشورهای تولید کنندهء نفت رابالا برد که به دنبال آن ، غربیها کوشیدند، کشورهای منطقه خلیج را به مصرف کنندگانخوبی برای کالاهای ساخته شدهء کشورهای صنعتی تبدیل کنند. از آن وقت بودکه منطقهءخلیج فارس، محلی مناسب برای گردش دلارهای نفتی و تجارت کالاهای صنعتی وسرمایهای شد. در بخش سرمایهگذاری صنعتی، ایجاد کارخانههای مونتاژ که خودعاملی برای وابستگی به واردات بود به اجرا درآمد. سهم شاغلین در تجارت نسبت به کل جمعیت در بعضی از کشورهای خلیج فارس درسال 1980 بدین شکل بوده است: امارات متحدهء عربی، 21 درصد کویت 19 دصد وعربستان سعودی 16.5 درصد شاغلین در بخش تجارت فعالیت داشتهاند.(14)
منابع غذایی
نعمتها و گنجهای فراوانی در خلیج فارس نهفته است؛ چنانچه بیش از 150 نوع ماهیدر دل آبهای منطقه یافت میشود که هر کدام از آنها طعم و لطافت خاص خود را دارد. آبزیان خلیج فارس از نظر زندگی و شرایط محیط، وضع خاصی دارند، زیرا آبزیان خلیجفارس به استثنای یکی دو نوع از آنها وارد آب شیرین اروند رود، بهمن شیر و کارونمیشوند. همه در آب شور زندگی کرده و در همان جا تخم ریزی و تولید مثل میکند.آشنایی با شرایط محیط و زندگی ماهیها، کمک فراوانی به صید آنها به عنوان یک منبعتغذیه مینماید.
برای صید ماهیهایی،از قبیل کفشک، سنگسر، سبیتی، شوریده، هامور، سرخو، وغیره باید و مسائل صید تعقیبی عمقی به کار برد، در حالی که با این وسیلهء صید،نمیتوان ماهیهای مهاجر سطحی مانند تون و ساردین را صید کرد.(15)
معادن
ب - معادن خلیج فارس
آهن: معدن آهن در بیشتر جزیرههای خلیج فارس از جمله جزیرههای لارک، فارور،هنگام و هرمز وجود دارد. براساس مطالعاتی که از سوی سازمان برنامه و بودجه درجزیرهء فارور انجام گرفته،میزان سنگآهناین جزیره تاپانصد هزارتنتخمین زده میشود.
نمک: معدن نمک در بیشتر نقاط ساحلی، و جزیرههایی مانند هرمز، لارک، هنگام وقشم یافت میشود. معدن نمک هرمز کوهی از نمک است که در کتابهای قدیم آن را«جبل الملح» نام بردهاند.
خاک سرخ: این خاک که از آن در رنگ سازی استفاده میشود، در بیشتر جزیرهها وبندرهای خلیج فارس از جمله لارک، هنگام، هرمز، سیری، ابوموسی وسیراف ( بندر طاهری)وجوددارد. ذخیره ی ثابت شده خاک سرخ هرمز حدود شصت هزار تن و ذخیره ی احتمالی آنحدود 150 هزار تن تخمین زده شده است .
گوگرد: معدن گوگرد در بیشتر نقاط ساحلی خلیج فارس وجود دارد.
سرب:معدن سرب نیز به فراوانی در بیشتر ناحیه های خلیج فارس وجود دارد.
اهمیت نظامی خلیج فارس
کشورهای قدرتمند به دلیل استراتژیک بودن منطقه ی خلیج فارس، علاقهی خاصی به حضورمستقیم نظامی در این منطقه دارد و سابقهء حضور آنها به سالهای دور برمیگردد.
آمریکا و انگلستان پایگاههای دریایی زمینی و هوایی مهمی را در کشورهای عمان، عربستان وبحرین تأسیس کردهاند تا در مواقع ضروری از آنها استفاده کنند. پایگاه جزیرهء مصیره، پایگاههایدریایی ام الغنم و خصب و پایگاههای ثمریت، بیت الفالاج، ظهران، السفانیه، حفرالباطن، جفیر ومحرق در زمره این پایگاههاست.
آمریکا و کشورهای قدرتمند دیگر به بهانه های متفاوت حضور خود را در خلیج فارس حفظ کردهاند. اسکورت نفتکشهای کویت در طول جنگ ایران و عراق، درگیر شدن با نیروهای دریایی ایران وحضوردر جنگ خلیج فارس از جملهی آنها بود.
کشورهای غربی در پی وقوع انقلاب اسلامی ایران و به خطر افتادن منافعشان درمنطقهء خلیج فارس، درصدد نشان برآمدند که با تبلیغات دروغ ایران را به عنوان یک دشمن اصلی برای کشورهای عرب خلیج فارس نشان دهند کشورهای عرب خلیجفارس تحت تأثیر همین تبلیغات و فشار غربیها قرار گرفته خرید اسلحه از کشورهایغربی را افزایش دادند، بطوری که توازن قوا در این منطقه به هم خورده و اینک منطقه بهیک انبار بزرگ تسلیحات تبدیل شده است.
آمریکا و انگلستان در فروش سلاحهاینظامی به این کشورها، مقام اول و دوم را کسب کردهاند. آنها با فروش این سلاحهاچندین هدف را دنبال میکنند. آمریکا علاوه بر سودی که از این طریق نصیبش میشود،میتواند نفوذ خود را در دستیابی کامل بر سرنوشت این کشورها افزایش دهد، زیرا اینکشورها به هیچ عنوان توانایی بهرهبرداری از این همه سلاح را ندارند ودر نتیجهارتشهای منطقه زیر نظر کارشناسان آمریکایی قرار خواهد گرفت. به عنوان مثال،عربستان سعودی با توجه به خریدهای کلان و نظامی اش از نظر بودجهء نظامی در مقامششم قرار گرفته است. بیشتر ثروت این کشور صرف خرید تسلیحات بویژه نیرویهوایی میشود.
حضور نیروهای نظامی (دریایی) کشورهای منطقه
در حال حاضر جمهوری اسلامی ایران قوی ترین نیروی دریایی منطقه را در اختیار دارد و با بهره گیری از آن می تواند در کمترین زمان کنترل منطقه را به دست گیرد. کشورهای عرب منطقه هم بعداز وقوع جنگ تحمیلی عراقعلیه ایران، اقدام به مدرن کردن نیروی دریایی خود کرده اند، این نیروها تاکنون دخالتمستقیمی در حوادث خلیج فارس نداشتهاند و قدرت نظامی خود را به صورت شرکتدر مانورهای مشترک به نمایش گذاردهاند.
پایگاه های نظامی دریایی مستقر در منطقه:
پایگاههای نظامی عمان
پایگاه مصیر: جزیرهء مصیره، متعلق به کشور عمان و قسمت شمالی آن در سال1958 در اختیار انگلستان گذاشته شد. این پایگاه با خروج انگلستان از منطقهء خلیجفارس در سال 1971 به علت اهمیت نظامی و استراتژیکی آن در اختیار آمریکا قرار دادهشدو هم اکنون محل استقرار نیروهای واکنش سریع آن کشور میباشد. پایگاه مزبور بادارا بودن یک فرودگاه ببند دوازده هزار فوت و یک باند اضطراری ، یک انبار بزرگمهمات و شش آشیانهی هواپیما از مهمترین پایگاههای آمریکا در منطقهء خلیج فارسمحسوب میشوند.
پایگاه دریایی امالغنم و خضب نیز این پایگاه در دهانهی تنگه هرمز در منطقهء مسندم عمان واقع شده است. اهمیت این پایگاهها به خاطر آن است که از آنجا میتوان بر تنگهی هرمز و کشتیرانیدر خلیج فارس نظارت کرد.
پایگاه هوایی - دریایی ظهران عربستان: این پایگاه در عربستان سعودی قرار دارد و در اختیارآمریکاست. در ضمن کشور آمریکا از تسهیلات دریایی بندر جبل نیز استفاده میکند.
پایگاههای نظامی بحرین
پایگاه دریایی جفیر: این پایگاه از سال 1949 در اختیار نیرویدریای آمریکا گذاشته شده است. قرارداد اجارهُِ این پایگاه در ژوئن 1977 به پایانرسید، ولی آمریکا همچنان در آن حضور دارد. در این پایگاه تعدادی از نیروهای انگلیسی نیز حضور دارند.
پایگاه محرق: آمریکا همراه با دو کشور فرانسه و انگلیس از این پایگاه، واقع در خاکبحرین، استفاده میکند. این پایگاه نقش پشتیبانی و تقویت نیروها را به عهده دارد. تعدادی از نیروهای عربستان، کویت، امارات و قطر در این پایگاه توسط کارشناسانآمریکایی آموزش میبینند. بقیه ی کشورهای عرب خلیج فارس در زمینهء واگذاری پایگاه به آمریکا، خود را ازهرگونه همکاری مبرا میدانند، ولی در عمل ناوگانهای آمریکا هنگام ورود به منطقه ازتأسیسات نظامی کلیهی کشورهای عرب منطقه استفاده میکنند.(16)
امنیت در خلیج فارس
منطقهء خلیج فارس، یک منطقهی استراتژیک به شمار میآید، زیرا مرکز تأمین انرژیمورد نیاز کشورهای صنعتی جهان و شاهراه اقتصادی و بازرگانی بین سه قاره اروپا، آسیاو آفریقا است. همچنین، این منطقه، مرکزیت جهان اسلام بوده، از موقعیت نظامیحساسی نیز برخوردار است. حال، ضرورت توجه به حفظ صلح و امنیت منطقهی خلیجفارس، با توجه به موقعیت استراتژیک این منطقه، آشکار میشود. حفظ امنیت خلیج فارس بگونهای است که تمامی کشورهای منطقه و بسیاری ازقدرتهای خارجی، خواستار آن بوده و برای تامین منافعشان در برابرش، احساس مسؤولیت و تعهد میکنند.
سه دیدگاه بطور کامل متفاوت در مورد چگونگی حفظ امنیت منطقه وجود دارد:
1- حفظ امنیت با حضور مستقیم قدرتهای عمدهء جهانی بویژه آمریکا؛
2- حفظ امنیت با تشکیل پیمانهای منطقهای و بومی که ارتباط مستقیم یا غیر مستقیمبا مراکز قدرت جهانی داشته باشد؛
3- طرح همکاری منطقهای جدای از زد و بندهای موسوم سیاسی با قدرتهایخارج از منطقه خلیج فارس؛ و این همان راهی است که همواره جمهوری اسلامی ایران بر آن پافشاری داشتهاست، ولی متأسفانه کشورهای عربی منطقه راههای اول و دوم را در پیش گرفتهاند.
شورای همکاری خلیج فارس
شورای همکاری خلیج فارس یک طرح دسته جمعی از کشورهای عربی برای حفظ امنیت خود است که از کشورهای عربستان سعودی، کویت، عمان، امارات متحده عربی، بحرین و قطر تشکیل شده است. گرچه زمینههای تشکیلچنین شورایی به دهههای 1960 و 1970 برمیگردد. انگیزههای تشکیل شورایهمکاری خلیج فارس با وقوع انقلاب اسلامی ایران در سال 1979 و لزوم یاری عراق ازجانب کشورهای عرب خلیج فارس در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در سال 1980 وبه خطر افتادن منافع قدرتهای بزرگ در این منطقهء استراتژیک، فراهم شد.
ضرورتحفظ امنیت منطقهء خلیج فارس و سیاست جدید آمریکا در منطقه مبنی بر ایجاد «کمربندامنیتی» از دیگر انگیزههااست. با توجه به این دلایل، شورای همکاری خلیج فارس درسال 1980 تشکیل شد.(17)
شورای همکاری خلیج فارس درطول جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، کشور عراق را مورد حمایت مالی، سیاسی، تبلیغاتی و نظامی خود قرار داد کویت نیز به عنوان یکی ازاعضای این شورا بعداز شروع جنگ ایران و عراق بطور رسمی از آمریکا برای حضور درمنطقهء خلیج فارس دعوت به عمل آورد. به طور کلی، سیاست شورا بر حفظ امنیتخلیج فارس با دخالت قدرتهای خارجی بنا نهاده شده است.(18)
جایگاه ایران در امنیت خلیج فارس
ایران، به عنوان یک قدرت منطقهای، موقعیت مهمی را در حفظ ثبات و امنیت منطقهءخلیج فارس دارا بوده نقش مهمی را میتواند ایفا کند. این کشور همواره خواستار تأمینامنیت منطقه ی خلیج فارس توسط کشورهای ساحلی منطقه، کوتاه شده دست بیگانگان ودخالت نکردن قدرتهای خارجی میباشد.
کشورهای حوزه ی خلیج فارس با پیوستن به ترتیبات امنیتی دسته جمعی مبتنیبرایدئولوژی اسلامی، میتوانند امنیت منطقه را تأمین کنند. جمهوری اسلامی ایران برهمین اساس، علاوه بر محکوم کردن اشغال کویت اوت 1990 توسط رژیم عراق، باحضور نیروهای بیگانه نیز مخالف بود.
کویت از جمله کشورهایی بود که با توجه به عضویتش در شورای خلیج فارس،هنگام جنگ نفتکشها، خواستار محافظت نفتکشها توسط کشورهای غربی شد.عربستان نیز در جریان جنگ نفت، خواستار حضور بیگانگان و قدرتهای غربی در خلیجفارس برای پایان داده جنگ شد.
تنگه هرمز گلوگاه قدرت
تنگهء هرمز، آبراهی است هلالی شکل به طول 187 کیلومتر و خلیج فارس را به دریای عمان متصل میکند. مدخل تنگه توسط دو برآمدگی (یکی به نام رأس دبه و دیگر دماغه ی الکوه در ساحل ایران) مشخصشده و پایان تنگه، منطقهای بین «رأس شیخ مسعود» (رأس الشام) و جزیره ی «هنگام» است.
عرض تنگهی هرمز در باریکترین بخش، یعنی بین جزیرهء «قوئین کبیر» و جزیرهء «لارک»،38 کیلومتر و در مدخل تنگه یعنی خط «به - الکوه» به 96 کیلومتر میرسد.
چهار جزیرهء «لارک»، «هرمز»، «قشم» و «هنگام» و جزیرههای «تنب کوچک و بزرگ»،«ابوموسی» و «فرور» در داخل و نزدیک تنگهء هرمز واقع است. نزدیکترین بندر تجاریایران به تنگه هرمز، بندرعباس است. شمالیترین قسمت خاک عمان (رأس المسندم) تاجزیره «لارک» تنها پنجاه کیلومتر فاصله دارد.
اهمیت عرض کم تنگه هرمز از آن جهت است که در طول 30 کیلومتر مسافتی که عرضتنگه بین 20 تا 24 مایل دریایی متغیر است، دریای سرزمینی دو کشور ایران و عمان روی هم منطبق میشود و در فاصلهی بین آنها دریای آزاد وجود ندارد .
عمق تنگهء هرمز در نزدیکی جزیرهء لارک 36 متر و در ساحل جنوبی نزدیک جزیرهء«مسندم» به چهار برابر (یعنی 144 متر) میرسد و هر چه به طرف مدخل تنگه پیشمیرویم، بر عمق آب افزوده میشود.
مسیر خطوط کشتیرانی در شمال جزیرهها قوئین کبیر میباشد و در حال حاضر، طبقطرح تفکیک تردد سازمان بینالمللی دریایی (ایمو)خطوط کشتیرانی در دو مسیر بهعرض یک مایل که توسط یک نوار امنیتی یک مایلی از یکدیگر جدا میشود، از یکمایلی شمال جزیرههای قوئین کبیر میگذرد.
اهمیت استراتژیک تنگه هرمز
موقعیت جغرافیایی استراتژیک، از نظر سیاست و روابط بینالمللی، یکی از عواملقدرت ملی یک کشور محسوب میشود. از آنجا که نزدیکی به تنگهها و آبراههایبینالمللی از مهمترین موقعیتهای جغرافیایی است بیشتر نوعی توجه خاص سیاسی ـ نظامی در مورد این نواحی وجود دارد. تنگه هرمز نیز از این قاعده مستثنا نبوده و از گذشته از جهات سیاسی - اقتصادی و استراتژیکی، اهمیت بسیار زیادی داشته است.
وجود بحران در نزدیکی تنگههای مهم نشان دهندهی حضور قدرتهایجهانی برای کنترل این تنگههاست. با توجه به آنکه 90 درصد تجارت جهانی از طریقخطوط دریایی صورت میگیرد، بسته شدن برخی از آبراههای دریایی، اثرات بینالمللیو محلی بسیار دامنهداری به جا میگذارد.
اهمیت تنگه هرمز با توجه با ادعای یکی از کارگزاران سلطه دریایی غرب در قرنشانزدهم، مبنی بر اینکه با تسلط بر سه تنگه استراتژیکی هرمز، مالاکا و عدن میتوان بردنیا حکومت کرده، روشن میگردد. این در حالی است که در آن زمان حتی چیزی به نام«تجارت نفت» هم وجود نداشت.(19)
تنگهء هرمز یکی از مهمترین آبراههای جهان است که روابط بازرگانی دریایی جهان غربو منطقه خلیج فارس از این طریق صورت میگیرد. نفت منطقه خلیج فارس، اهمیت تنگهءهرمز را چند برابر کرده است.
براساس بولتن آماری منتشر شده توسط اوپک، حدود نیمی از ذخایر نفتی جهان درمالکیت هفت کشور واقع در حوزه خلیج فارس قرار دارد که بخش عمدهای از صادراتنفت آنها از طریق تنگهء هرمز صورت میگیرد.
نفت به عنوان شریان حیات اقتصادی کشورهای صنعتی، شهرت و اهمیت بسیار زیادیبرای منطقهء خلیج فارس به ارمغان آورده است. چهار کشور عربستان، کویت، ایران وعراق، 80 درصد ذخایر مطمئن خاورمیانه را دارا میباشند.
وابستگی کشورهایی مانندژاپن (به میزان 60 درصد)، اروپای غربی (25 درصد) و آمریکا(5 تا 7 درصد) به نفت خلیج فارس، اهمیت بینالمللی نفت خلیج فارس را روشنمیکند.
حاکمیت بر تنگه هرمز
بیشتر کشورهای دنیا به دلیل مجاورت با یک یا چند دریا، دارای مرزهای دریایی بوده وحق حاکمیت بر قسمتی از آبهای ساحلی خود را دارند که به آن دریای سرزمینی گفتهمیشود و حدود آن - از خط مبدأ - از سه مایل دریایی تا دوازده مایل دریایی میباشد.
حق حاکمیت یک کشور در دریای سرزمینی، مطلق است و از این جهت، فرقی باآبهای داخلی ندارد. البته حق عبور بیضررکه در سال 1949 به تصویب دیواندادگستری بینالمللی رسید و به عنوان اصل مسلم در حقوق بینالملل عمومی وقراردادها و کنوانسیونهای بینالمللی دریاها مورد قبول واقع شد، از جمله استثناهایوارد بر حق حاکمیت مطلق ساحلی در دریای سرزمینی است این امر تا حدودیاختیارات کشورهای ساحلی این نوع تنگهها را در زمینهء اعمال حقوق انحصاری خودکاهش میدهد.
خلیجفارس به دلیل وجود کشمکش و رقابت قدرتهای استعمارگر در طول تاریخ،هیچگاه وضعیت حقوقی روشنی نداشته است.
این منطقه، از ابتدای نفوذ پرتغالیها در قرن پانزدهم میلادی تا پایان سلطه بریتانیای کبیردر خلیجفارس (اوایل دههء 1970) از یک آبراه بینالمللی به یک منطقه استراتژیکی تبدیل شد. اختلافات و رقابت کشورهای ساحلی در مورد حدود قلمرو حاکمیتشان، باپیدایش نفت منطقه، جنبهء ملموستری پیدا کرد.
قلمرو حاکمیت شیوخ و دولتهای حاشیه خلیجفارس، در گذشته، در محدوده بهاصطلاح مرزهای مصلحتی با خطوط مرزی مبهم مشخص میشد. تعیین حدودناحیه شمالی خلیجفارس، شکل پیشرفتهتری داشت و سوابق دیرینه و ممتد تاریخی،حاکمیت دولت ایران بر قلمرو شمالی را بلامنازع کرده بود و قوانین حقوقی سیاسیغرب هم آن را پذیرفته بود.
هر یک از دو دولت ایران و عمان، براساس قوانین دریایی خود، دوازده مایل دریایی ازسواحل تنگه هرمز را به خود، اختصاص داده است(20) و تنها دو مایل از آبهای تنگهءهرمز که در میانهی آن قرار دارد، جزو آبهای بینالمللی به حساب میآید.
عمق کمآبهای این قسمت و وجود تخته سنگهای متعدد و پراکنده، اهمیت کشتیرانی بینالمللی این قسمت را کاهش داده و بر اهمیت آبهای ساحلی ایران و عمان افزودهاست. در نتیجه، عبور کشتیهای و نفتکشها از دو بخش آبهای ساحلی ایران و عمانصورت میپذیرد.
از سوی دیگر، به دلیل وجود خلیجهای کوچک و فرورفتگیهای زیاد در سواحل ایران،تعیین حدود دریای سرزمینی کشورهای خلیج فارس از جمله ایران، با مشکلات اساسیروبهرو شده است. به منظور مقابله با چنین مشکلاتی، در مادهء دوم قانون مربوط به تعیینحدود آبهای ساحلی و منطقهء نظارت دولت در دریاها، مصوب 1313 هـ.ش، حد آبساحلی از خط مستقیمی شروع میشود که از منتها نقطهی یک طرف دهانهی آن به منتها نقطهی طرف دیگر دهانه خلیج امتداد مییابد. چنانچه عرض دهانه خلیج از ده مایلدریایی بیشتر شود، خط آبهای ساحلی در نزدیکترین قسمت اتصال خلیج به دریا کهعرض آن از ده مایل تجاوز نکند، واقع میشود.
جزیرههای متعددی (که تعداد زیادی از آنها متعلق به ایران است) در مدخل تنگهی هرمزواقع شده است که موادی چند از قوانین دریایی ایران مصوب 1313 و 1338 هـ.ش بهمسائل حقوقی آن پرداخته است.
مطابق ماده پنجم قانون اصلاح تعیین حدود آبهای ساحلی و منطقهء نظارت ایران مورخ1338 هـ.ش، هر جزیرهء متعلق به ایران خواه در داخل دریای ساحلی ایران یا خارج از آنباشد، دارای دریای ساحلی مخصوص به خود است، مگر اینکه فاصلهی چند جزیره ازیکدیگر کمتر از دوازده مایل دریایی باشد که در این صورت در حکم جزیرهی واحد محسوب شده، حد دریای ساحلی آن از جزیرههایی شروع میشود که نسبت به مرکزمجمع الجزایر از همه دورتر باشد.
امنیت تنگهی هرمز
مسألهی امنیت تنگه هرمز به دلیل وجود ذخایر عظیم نفت و گاز و احتیاج شدید و روبهافزایش غرب به استفاده از نفت منطقه و نیز موقعیت ویژهء جغرافیایی استراتژیکی تنگه از دیدگاه کشورهای همجوار منطقه خلیج فارس، دارای اهمیت فراوان است. از سویدیگر، موقعیت و شرایط جغرافیایی تنگه هرمز، آن را از ارزشهای نظامی قابل توجهبرخوردار نموده که مورد توجه استراتژیهای نظامی زمینی و دریایی میباشد. همچنینامنیت این منطقه به خاطر تک محصولی بودن اقتصاد کشورهای منطقه و وابستگی آنهابه درآمدهای نفتی دارای اهمیت است.
مهمترین عامل تهدید امنیت در خلیج فارس و به دنبال آن به خطر افتادن امنیت تنگههرمز، عبارت است از تلاش بیامان غرب برای چپاول منابع انرژی این منطقه و تأمیناین غارتگری از طریق:
1. تقویت بیش از حد اسرائیل در قلب خاورمیانه برای تهدید مداوم کشورهای منطقه.
2. ایجاد کشمکشهای داخلی بین دولتهای منطقه جهت بازداشتن آنها از اتحاد وهماهنگی مانند اختلافات مرزی کشورهای منطقه با همدیگر.
3. تحریک دولتهای منطقه جهت برپا نمودن جنگهای برادرکشی برای تعمیقخصومتهای فیمابین و فروش سلاحهای خارج از رده.
4. نفوذ جاسوسی در ارکان دولتی و غیردولتی کشورهای منطقه و...
5. ترساندن مداوم کشورهای منطقه به طرق مختلف از جمهوری اسلامی ایران وحرکتهای اسلامی برای توجیه حضور نظامی خود در منطقه.
عامل رقابت ابرقدرتها بر سر به دست گرفتن امنیت تنگه هرمز و استفاده از منابع خلیجفارس در میان عوامل مزبور، در خور توجه بوده و بطور معمول کشورهای خارجی بادستاویز قراردادن عوامل دیگر تهدید امنیت تنگه هرمز و منطقه و رابطه آن با منابع وامنیت ملی خود، همواره بهرهبرداریهای مطلوب را از شرایط موجود کردهاند، در حالیکه حفظ امنیت این منطقه با توجه به اهمیت تنگه هرمز و خلیج فارس باید به عهده کشورهای ساحلی باشد که جمهوری اسلامی ایران در این راستا نقش مهمی را ایفامیکند.
چند مدتی است که بحث بستن تنگه هرمز در مقابل تحریم نفتی ایران در مجامع بین المللی مطرح شده است.سوال اینجاست که آیا ایران طبق قوانین بین المللی می توان این تنگه استراتژیک را ببندد یا نه؟
طبق قوانین جمهوری اسلامی ایران می تواند با کنترل مرزهای آبی خود روند تردد نفتکشها و کشتی های تجاری را کند و یا متوقف نماید که این امر صدمه جدی به اقتصاد جهان خواهد زد.
بستن تنگه هرمز و مقابله با تهدیدات نظامی غرب نیز برای ایران به عنوان قدرت برتر منطقه کار دشواری نیست و نیروی دریایی کشورمان در کمترین زمان می تواند پایگاههای نظامی مستقر در منطقه را هدف قرار دهد.
روزنامه آمریکایی نیویورک‌تایمز در مقاله ای که در ماه جاری منتشر شد در این باره نوشت: مقامات ارشد پنتاگون از توانایی ایران در بستن تنگه هرمز آگاهند و می دانند که ایران هر موقع که اراده کند می تواند این تنگه که محل عبور نفتکشهای سراسر جهان است را تحت کنترل بگیرد.
رئیس ستاد مشترک ارتش آمریکا که به همراه وزیر دفاع این کشور با حضور در یک برنامه تلویزیونی در این باره گفت: ایران توانایی بستن تنگه هرمز را برای یک دوره زمانی معین دارد. آنها بر روی امکاناتی که به وسیله آن بتوانند تنگه هرمز را برای مدت معینی ببندند، سرمایه گذاری کرده اند.
سرلشکر فیروزآبادی رئیس ستاد کل نیروهای مسلح در حاشیه همایش بین المللی دکترین مهدویت تصریح کرد: بنده به عنوان یک فرمانده ارشد نظامی جمهوری اسلامی ایران می گویم ما طرح بستن تنگه هرمز را داریم چرا که یک نظامی باید برای همه امور طرح داشته باشد و تنگه هرمز یکی از چهار یا پنج تنگه استراتزیک جهان است که در همه چیز جهان تعیین کننده است.
سرلشکر فیروزآبادی تاکید کرد: ملت شیعه به دلیل اینکه با عقلانیت عمل می کند راضی نمی شود که مجرای عبورانرژی چهل درصد جهان را دچار اختلال کند مگر اینکه منافع ما دچار اشکال جدی شود. کنترل ما بر تنگه هرمز کنترل هوشمند و عاقلانه است.
تحلیل گران بر این باورند که اگر ایران با تحریم غرب نتواند نفت خود را صادر کند با بستن تنگه هرمز نخواهد گذاشت که سایر کشورها نیز نفت خود را صادر کنند و این به معنی یک بحران جدی جهانی خواهد بود و به طور مستقیم بسیاری از کشورهای جهان را درگیر خود خواهد کرد.
نگاهی به مشتریان نفت ایران در جهان نشان خواهد داد که هر گونه تلاش برای اجماع برای تحریم نفت ایران بیشتر شبیه یک فکاهی است. و آنها در منجلاب اقتصاد ورشکسته شان فرو می برد.
پی نوشت ها:
1-خلیج فارس و مسائل آن ، همایون الهی ، ص ۱۵
2- جغرافیای سیاسی خاورمیانه و شمال آفریقا ، درایسدل وبلیک ، ص ۲۳۷ و ۳۴۸
3- روابط آمریکا و اعراب در خلیج فارس ، نخله ، ص ۱۶
4 - جهان اسلام ، مرتضی اسعدی ، ج ۱ ،ص ۲۳۱ و ۲۳۳
5- خلیج فارس و مسائل آن ، الهی ، ص ۲۰۸
6- جغرافیای کشورهای مسلمان ، فرجی ، ص ۹۳
7- خلیج فارس و مسائل آن همایون ، الهی ، ص ۲۰۲
8- جغرافیای سیاسی کشورهای مسلمان ، ص ۹۷ ؛ جغرافیای سیاسی خاورمیانه و شمال آفریقا ، درایسدل و بلیک ، ص ۲۳۷
9- خلیج فارس و مسائل آن ، الهی ، ص ۱۴۳
10- جغرافیای کشورهای مسلمان ، فرجی ، ص ۸۰ . برای مطالعه بیشتر ر . ک . جغرافیای سیاسی خاورمیانه و شمال آفریقا ، درایسدل و بلیک ، ص ۲۳۵
11- گاز همراه: گازی است که در حرارت و فشارهای موجود به صورت محلول در نفت است و هنگامی که نفت به حرارت و فشار جوّ سطح زمین میرسد ، از آن جدا میشود ]میباشد.
12- خلیج فارس ، عبدالرضا امیرابراهیمی ، ص ۱۴۱
13- خلیج فارس و مسائل آن، همایون الهی ، ص ۱۶۹ – ۱۷۰ و206
14- خلیج فارس و مسائل آن ، همایون الهی ، ص ۲۴۱
15- جزیره قشم و خلیج فارس ، حسین نوربخش ، ص ۳۹۰ – ۴۰۰
16- خلیج فارس و نقش استراتژیک تنگهء هرمز ، محمد رضا حافظ نیا ، ص ۴۵۹
17- خلیج فارس و مسائل آن ، همایون الهی ، ص ۲۴۷ – ۲۵۱
18- مبانی رفتاری شورای همکاری خلیج فارس در قبال جمهوری اسلامی ایران ، بهمن نعیمی ارفع ، ص ۷۷ و ۸۸ و ۹۱ – ۹۶
19- ابعاد حقوقی حاکمیت ایران در خلیج فارس، سیدعلیاصغر کاظمی، ص ۱۲۰
20- طبق مادهء ۳ قانون اصلاح قانون تعیین حدود آبهای ساحلی و منطقهء نظارت ایران مصوب فروردین ۱۳۳۸شمسی و طبق مادهء ۲ از قانون مصوب ۱۷ ژوییه ۱۹۷۲ سلطاننشین عمان
21- تنگهء هرمز از دیدگاه حقوق بینالملل دریاها، مرتضی نجفی اسفاد، ص ۲۷ و ۲۸
/902/ی702/ک
ارسال نظرات