گزارشی از برگزاری سمینار «اسلام معاصر در مصر»
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، مرکز علوم دینی «قم» در بلگراد سلسله سمینارهای تخصصی را با هدف معرفی و تبیین محتوای مقالات علمی منتشر شده در شماره نخست مجله علمی ـ تخصصی علوم دینی «قم» برگزار میکند که سمینار تخصصی اول، 30 آبان، در مرکز علوم دینی «قم» در بلگراد صربستان برگزار شد.
معمر خلیلاویچ، سردبیر مجله علوم دینی «قم»، در مورد خصوصیات پژوهشی و روشی مجله و اهمیت این نشریه در عرصه تولید علم و مشارکت در مدیریت علم توضیح داد.
سعید خلیلاویچ، رییس مرکز علوم دینی «قم» و ایوان کاستیچ از مرکز بالکانی مطالعات خاورمیانه، نتایج پژوهش خود را پیرامون اسلام معاصر در مصر ارائه کردند.
این سمینار در دو بخش اجرا شد. در بخش نخست، ارائه کنندگان تحلیل خود را نسبت به ابعاد گوناگون اندیشهی معاصر مسلمین مصر بیان نمودند و در بخش دوم، مباحثه و گفتگوی تعاملگرایانه با مشارکت فعال همه حاضران، به مدت یک ساعت، برگزار شد.
نگرش نادرست به هستی، پیامدهای بسیار ناگواری را در عرصه «تولید علم» ایجاد کرد
معمر خلیلاویچ، در بخشی از سخنانش ابراز داشت: هر عمل انسان، اعم از فردی یا اجتماعی، مؤخر از تصور آن عمل میباشد؛ بدین گونه که تا صورت آن عمل در روح و جان انسان ایجاد نشود، آن عمل نیز به وقوع نخواهد پیوست که این صور افعال و اعمال، همواره مقدم بر خود آنها هستند.
وی اظهار داشت: انسان، از هنگامی که تعقل خود را آغاز کرد، اینگونه تصورها را «آگاهی» میخواند. با افزایش کمی و کیفی میزان این آگاهیها، نیاز مبرمی به نظامبندی آنها احساس شد. روند نظاممند نمودن این آگاهیها منجر به تولید «علم» گشت، در حالی که طبقهبندی ثانوی این علوم، «نظام علوم» را تولید کرد. انسان که در آگاهیهای جزئی خود (فردی و اجتماعی) درصدد بود تا واقع را کشف کند، لاجرم در این سیستمهای بسیار پیچیدهتر نیز به دنبال کشف واقع نظاممند بود. کشف واقع در این نظامهای پیچیده، نیاز انسان را به یک سیستم جهانبینی صادق آشکار ساخت. او برآورده کردن این نیاز خود را از همان ابتدا در نظام دین جست و جو کرد.
وی ادامه داد: کنشها و واکنشهای متعددی که در قرون وسطی ایجاد شد، وضعیت فوق را برهم زد، به گونهای که دین دیگر، خود را به صورت نظام واقعگرای جهانبینی نشان نمیداد. دین ابتدا به صحنهی علوم عقلی بسنده کرد، ولی در آیندهای نزدیک، جای خود را در این عرصه نیز از دست داده، و به ساحت اسطوره قدم نهاد. بدینترتیب، دین، از صحنهی کشف واقع، یا به عبارتی دیگر، از صحنهی «تولید علم» کنار رفت.
سردبیر مجله علوم دینی «قم» تصریح کرد: انسانی که به دنبال کشف واقع بود، این بار، لاجرم، به تنهایی و بدون همیاری نظام دین، به سراغ کاشفیت واقع رفت. او این بار نیز، به گمان خود، واقع را یافت، ولی نه در خارج خود، بلکه در درون هستی خود. او معیار هستی شد، به گونهای که عالم وجود، چیزی غیر از او نبود.
وی گفت: این نوع نگرش به هستی، پیامدهای بسیار ناگواری را در عرصه «تولید علم» نهاد. علمی که به منظور کشف واقع در عالم هستی ایجاد شده بود، این بار در خدمت انسانی قرار گرفت که مسیر واقعیت را به کلی گم کرده بود. با تغییر اساسی در تعریف «دین»، «واقعیت» و «علم»، مفهوم «علم دینی» که زمانی تنها روش کشف واقعیت بود نیز به کلی تغییر کرد.
معمر خلیلاویچ با بیان این که در چنین شرایطی، تنها روش نجات «علم انسانی» و «تمدن او» که برساختهی علم است، بازگشت «دین واقعنما» به ساحت «تولید علم» است، ابراز داشت: به منظور همیاری در مسیر تحقق این امر مهم، مرکز علوم دینی «قم» در بلگراد اقدام به انتشار مجلهی علمی-تخصصی علوم دینی «قم» نموده است، تا در جهان معاصر، بتواند ابعاد گوناگون «علوم دینی» را بازشناسی نموده و نتایج آن را به مجامع علمی، تخصصی و پژوهشی جهان عرضه کند.
نمایندگان رویکردهای گوناگون اندیشه معاصر مسلمین در مصر به نفوذ مبانی علم و تکنولوژی مدرن غربی در جوامع سنتی خود موضع نمیگرفتند
در ادامه سعید خلیلاویچ در ابتدا به این نکته اشاره داشت که مراد از دوره«اندیشهی معاصر مسلمین» در مصر، دوره پس از سال 1798 است که ناپلئون آن کشور را به تصرف درآورد.
وی ادامه داد: در آن هنگام نیروی مذهبی در میان اعراب مسلمان، به صورت جدی، با چالشهای فراگیر معرفتی و اجتماعی مواجه شدند. نخستین گروهی که به دنبال آشنایی با بنیانهای معرفتی فرهنگی مدرن غربی بودند، گروهی از اندیشمندان مسیحی سوریه و لبنان و پیروان مسلمان آنان بودند که همگی رویکردی مدرنیستی داشتند. پس از آن، دو اتجاه مهم اندیشمندان معاصر مسلمان در آن بخش از جهان اسلام شکل میگیرند. یک اتجاه بر مسأله اقتدار، تمدن و توسعه تأکید میکرد، در حالی که نمایندگان اتجاه دوم، پیش از هر چیز، به مسألهی هویت میاندیشیدند.
رییس مرکز علوم دینی «قم» تصریح کرد: گروه نخست، سلطه معرفتی غرب را میپذیرفت و اعتقاد داشت که علم غربی باید جای علوم سنتی کهنه اسلام را بگیرد. نمایندگان اصلی این جریان تمدنی-عربی، طهطاوی در مصر و خیرالدینپاشا تونسی در تونس بودند. پس از آنها، جریان تمدنی- اسلامی به رهبری فکری سید جمالالدین اسدآبادی و محمد عبده مطرح میشود. سید جمال، هر چند سلطه علمی و تکنولوژیکی غرب را میپذیرفت، لیکن به تحکیم وحدت فراگیر اسلامی توجه داشته و با قدرت در برابر استعمار غربی میایستاد. شاگرد آنها، رشید رضا، اتجاه مذکور را به سوی اندیشههای سلفی هدایت کرد.
خلیلاویچ به تفاسیر لیبرال و ناسیونالیستی از اسلام و مخالفان این رویکرد در مصر، پیش از جنگ جهانی دوم اشاره کرد و گفت: پس از جنگ جهانی و شکست اعراب از اسرائیل، گروهی از اندیشمندان مسلمان آن عصر به ایدئولوژی کمونیستی و مارکسیستی تمایل پیدا کردند. گروهی دیگر، در همان زمان، که به مسأله هویت توجه داشت، به تدریج ظرفیتهای تودههای مردمی بهره میگرفت. در این گروه، اخوان المسلمین، به رهبری حسن البنا و با اندیشمندانی چون سید قطب و محمد غزالی قرار دارند.
خلیلاویچ در بخش پایانی سخنانش خاطرنشان کرد: نمایندگان رویکردهای گوناگون اندیشه معاصر مسلمین در مصر، به لحاظ تاریخی، بیشتر بر اصول تأکید دارند، از غرب بیشتر فاصله میگیرند، به فکر استقلال سیاسی و اجتماعی جوامع خود بودند، ولی در عین حال هیچ کدام نسبت به نفوذ مبانی علم و تکنولوژی مدرن غربی در جوامع سنتی خود موضع نمیگرفتند.
برای تحلیل صحیح مجموعه اندیشه معاصر مسلمین به اختصاصات اصطلاحی هر کدام از اندیشمندان توجه کنیم
همچنین ایوان کاستیچ به ابهامهای موجود در اصطلاحات مدرنیسم، تجدد و اصلاحگری اسلامی، سلفیگری، وهابیگری و بنیادگرایی اشاره و تأکید کرد: غالباً این اصطلاحات از همدیگر تفکیک نمیشوند. ابهامهای مذکور در عرصهی اصطلاحات منجر به ارائه تحلیلهای نادرست در باب اندیشهی معاصر مسلمین مصر و سایر بخشهای جهان اسلام میشوند.
وی مواضع برخی از نمایندگان اخوان المسلمین و همچنین عبدالرحمان کواکبی را در باره ملیگرایی عربی تحلیل کرد و گفت: اندیشمندان معاصر گوناگون این اصطلاح را به معانی مختلف به کار میبردند؛ از این رو لازم است برای تحلیل صحیح مجموعه اندیشهی معاصر مسلمین به اختصاصات اصطلاحی هر کدام از اندیشمندان توجه کنیم.
کاستیچ بر اهمیت و تأثیر اندیشههای عرفانی در تحکیم خودآگاهی اندیشهی معاص مسلمین هم تأکید کرد و اظهار داشت: حسن البنا، مؤسس اخوان المسلمین، تا پایان عمر خود به چارچوبهای اندیشهای و علمی طریقت حصافیه مقید ماند.
گفتنی است، در بخش گفت وگوی این همایش، با مشارکت حاضران، به تفصیل پیرامون معنای دقیق اصطلاحات مدرنیسم، تجدد و توسعه در حوزههای معرفتی گوناگون، در باب رویکرد روشی اخوان المسلمین، سلفیها و سکولارها در مصر امروز در ارتباط با تنظیم قانون اساسی جدید این کشور و همچنین در مورد ویژگیهای اصلی جریان تولید علم دینی در جهان معاصر بحث و گفت وگو شد./918/پ201/س