فصلنامه «مطالعات تاریخ فرهنگی» به شماره هفتم رسید

به گزارش خبرگزاری رسا، هفتمین شماره نشریه انجمن ایرانی تاریخ با عنوان «مطالعات تاریخ فرهنگی»، به مدیر مسؤولی صادق آئینه وند و سردبیری علی محمد ولوی منتشر شد.

جابر بن یزید جعفی و بررسی اتهام غلوّ درباره وی، پیشکش و نقش آن در روابط ایران با کمپانی‌های هند شرقی در دوران صفوی، بازخوانی نیت مند اسناد در پژوهش های تاریخی، شکل‌گیری و عملکرد انجمن بلدیّه اصفهان در دوره‌ اول مجلس شورای ملی، رشد کشاورزیِ تجاری و پیامدهای آن در نیمه‌ دوم قاجاریه، واکاوی کاربرد رنگ سیاه در میان عباسیان، و همچنین علل شکست زنان چپ‌گرای فعال در جنبش زناناز انقلاب مشروطه تا کودتای 28 مرداد عنوان مقالات این شماره است.

جابر بن یزید جعفی و بررسی اتهام غلوّ درباره وی

 عباس احمدوند

 سعید طاوسی مسرور

چکیده: ابومحمد جابربن یزید جعفی کوفی» (متوفی 128 ﻫ.ق)، از اصحاب نامدار امام محمدباقر و امام صادق (علیهما السلام) است. او از بزرگ‌ترین علمای شیعه‌ امامیه بود و به رجعت اعتقاد داشت. به‌دلیل توجه جابر به بطون آیات و احادیث، که در برخی روایات و اقوال منقول از او نیز تصریح شده است، غالیان او را از پیشکسوتانِ خویش معرفی کرده‌اند. سوءاستفاده‌ غالیان از نام و شخصیت وی باعث شده است برخی جابر جعفی را شبه‌غالی بدانند و او را از غالیانِ نیمه‌افراطی محسوب کنند. عده‌ای نیز او را به‌صراحت غالی معرفی کرده‌اند. حال آنکه با بررسی علل جرح وی نزد برخی رجالیانِ متقدمِ شیعه و با استناد به روایات وارده در مدح وی و اقوال فرقه‌نگاران متقدمِ شیعه در ردّ تهمت غلوّ از او، و نیز دقت در نوع روایات وی و توجه به امور باطنی در آنها که مستعد سوءاستفاده‌ غلات است، می‌توان جابر جعفی را از اتهام غلوّ مبرّا دانست.

پیشکش و نقش آن در روابط ایران با کمپانی‌های هند شرقی در دوران صفوی

نزهت احمدی

 زهرا زارعیان جهرمی

چکیده: عصر صفویه از نظر رشد مناسبات بین‌المللی، یکی از دوره‌های مهمِ تاریخِ ایرانِ میانه است. در این دوره، علاوه بر تمایل بسیارِ حکومت صفوی برای ارتباط با دولت‌های غربی، این دولت‌ها هم به دلیل اوضاع پیش آمده در غرب، به شرق تمایل داشتند. این ارتباطات فقط سیاسی نبود، بلکه ایجاد روابط تجاری، به‌ویژه برای کمپانی‌های تجاریِ جدیدالتأسیس در شرق، اهمیت خاصی داشت. این کمپانی‌ها مایل به تجارت با ایران بودند. از این روی، برای پیشبرد امور تجاری خود مجبور به برقراری ارتباط با برخی مقامات درباری، همچون صدراعظم، مستوفی خاصه و شه‌بندرِ بندرعباس بودند. از آنجا که این افراد نقشی تعیین‌کننده در فعالیت‌های بازرگانی، به‌ویژه عقد قرارداد و کسب امتیازات داشتند، جلب نظرشان اهمیتی بسیار داشت. علاوه بر این، جلب حمایت حاکمان شهرهای قرار گرفته در مسیر تجارت، بسیار کارساز بود. در نتیجه، کمپانی‌ها از هر وسیله‌ای از جمله، پیش‌کش و رشوه سود می‌جستند تا حمایت این افراد را جلب و حتی رقبای خود را از دور خارج کنند.

در اینجا، این پرسش مطرح است که «پیشکش چه تأثیری در روابط میان کمپانی‌های هند شرقی و حکومت صفوی داشته است؟» بنابر قرائن، به نظر می‌رسد پیشکش و هدایا باعث نفوذ این کمپانی‌ها در ارکان دولت و در نتیجه، پیشرفت تجارت آنها با ایران می‌شد و بازار رقابت میان کمپانی‌ها را داغ‌تر می‌کرد. هر یک از کمپانی‌ها برای رسیدن به امیال خود، می‌کوشید پیشکشی مناسب‌تر هدیه دهد و افراد بیشتری را با خود همداستان کند.

در اینجا، کوشیده‌ایم از منابع غیر ایرانی ـ‌که البته بیشتر نیز به این موضوع پرداخته‌اند ـ استفاده کنیم. سپس با تحلیل مطالب، نقش و تأثیر این هدیه‌ها را در پیشبرد اهداف کمپانی‌ها در ایران روشن خواهیم ساخت.

بازخوانی نیت مند اسناد در پژوهش های تاریخی

پیشنهاد مدلی دومتغیّره برای بازتفسیرِ رخدادهای تاریخ معاصر ایران

محسن خلیلی

چکیده: سند به‌مثابه مادّه‌ی خام در گزارشِ رویدادهای تاریخی حضور دارد. گاهی فقط برای معطوف‌کردن متن به چشم‌نوازشدنِ استنادهای پی‌درپی از اسناد بهره می‌گیریم و گاهی که خود را به نگره‌ای پیشینی مجهّز ساخته‌ایم، از اسناد بهره می‌بریم. اگر سند را مادّه‌ خامِ چندمنظوره بدانیم، کارویژه‌ آن عبارت خواهد بود از: عاملِ میانجیِ جهشِ کیفی از کتابتِ وصف‌گونه به تبیینِ رویدادهای تاریخی. بایسته است‌ در بررسی رویدادها، با تکیه بر وصف و شرح، به بیان دالّی و تفهّمِ رویداد دست یازیم؛ این امر به کاربستِ شیوه‌های نوین پژوهش منوط است. در تفهّمِ رویدادهای تاریخی، اسناد، خودبه‌خود سخن نمی‌گویند، بلکه مؤلفه‌های پژوهشیِ کمک‌دهنده اسناد را به برون‌افکندنِ درون‌مایه‌های خود وادار می‌کنند. در روایت‌های وصف/ شرح‌گونه از رخدادهای تاریخی، اسناد ارزشی یکسان دارند؛ ولی در بیان‌های نگره‌مندانه‌ی تاریخی، از ارزش برخی سندها کاسته، و بر اهمیّت برخی دیگر افزوده می‌شود. نگارنده می‌کوشد با تکیه بر برخی از اسناد دوران قاجار، الگویی را در پژوهش‌های تاریخیِ مبتنیِ بر اسناد پیشنهاد دهد که به‌نظر می‌رسد ما را به حیطه‌ی درون‌نگریِ تاریخِ تحوّلات ایرانِ معاصر رهنمون خواهد ساخت.

شکل‌گیری و عملکرد انجمن بلدیّه اصفهان در دوره‌ اول مجلس شورای ملی

حجت فلاح توتکار

 محمد بیطرفان

چکیده: در پی انقلاب مشروطه، زمینه‌ی حضور مردم در ساماندهی قلمروهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی فراهم شد. توده‌ی مردم بعد از قرن‌ها تحمل استبداد، زمینه‌ی حضور و مشارکت خود را در تعیین سرنوشت خویش فراهم آوردند. همین امر، زمینه‌های فوق‌العاده‌ای را برای احساسِ ضرورت ِتدوینِ قانون بلدیه از سوی نمایندگان مجلس شورای ملی فراهم آورد. با تصویب و توشیح قانون بلدی در 20 ربیع‌الثانی 1325 برخی شهرهای ایران انجمن بلدیّه تشکیل دادند. یکی از این شهرها اصفهان بود. انجمن بلدیّه‌ی اصفهان توانست برخی فعالیت‌های عام‌المنفعه‌ی شهری را مثل حفظ بهداشت و نظافت شهری، اعلام نرخ ارزاق، مقابله با کم‌فروشی و گران‌فروشی، مرمت آثار تاریخی، روشنایی شهر و ... برای رفاه و آسایش مردم اصفهان انجام دهد.

رشد کشاورزیِ تجاری و پیامدهای آن در نیمه‌ دوم قاجاریه

مطالعه موردی: ولایت قاینات

زهرا علیزاده بیرجندی

علی آرامجو

چکیده: تحولات اقتصاد ایران در نیمه‌ی دومِ حکومت قاجاریه، حوزه‌های مختلف کشور را دستخوش تغییر کرد. کشاورزی نیز مانند دیگر عرصه‌های اقتصادی و اجتماعی، از این تغییرات متأثر شد. بررسی تأثیر تحولات اقتصادیِ قاینات در نیمه‌ی دوم حکومت قاجاریه بر کشاورزیِ این ولایت و پیامد‌های آن، مسئله پژوهش حاضر است. بنا بر یافته‌های این پژوهش، به‌دنبالِ توسعه‌ی دادوستد‌های خارجی و داخلی که ولایت دورافتاده و مرزیِ قاینات را به حلقه‌ای مهم در تجارت روسیه، هند بریتانیا و ایران در شرق کشور در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم تبدیل کرد، کشاورزیِ این ولایت نیز به‌سوی تجاری شدن سوق یافت. افزایش تولید محصولات صادراتی مانند تریاک، زعفران و ابریشم و کاهش تولید اقلام ضروری مانند گندم و جو از مشخصه‌های این روند جدید بود.

واکاوی کاربرد رنگ سیاه در میان عباسیان

علی ناظمیان فرد

چکیده: سیاهی جامه‌ها و پرچم‌های عباسیان در دوران نهضت و نظام، موجب اشتهار آنها به مسوّده شد و به تبعِ آن، مبلّغان و کارگزاران فرهنگیِ آنها این اندیشه را در تاریخ‌نگاری اسلامی مطرح ساختند که رنگ یاد شده، مختص خاندان عباسی و هواداران آنها بوده است.

پرسش کانونیِ این مقاله این است که «برگرفتن رنگ سیاه از جانب عباسیان، معطوف به کدام هدف بود؟»

این مقاله می‌کوشد با رویکردی توصیفی‌ـ‌تحلیلی، نشان دهد که عباسیان در دوره نهضت، به بهانه‌ی سیاهپوشی در عزای شهیدان آل‌محمد، از رنگ سیاه به‌مثابه ابزارِ تحریک عواطف شیعیان و علویان با هدف جذب آنها در مبارزه با امویان استفاده کردند؛ اما در دوره‌ی نظام، با ادعای تأسی به رنگ پرچم پیامبر، خوش‌یمنیِ رنگ سیاه برای خاندان عبدالمطلب، و تکیه بر روایت نجات‌بخشی از شرق، کوشیدند از این رنگ، به‌منزله‌ی ابزاری برای کسب مشروعیت سیاسی بهره بگیرند.

علل شکست زنان چپ‌گرای فعال در جنبش زناناز انقلاب مشروطه تا کودتای 28 مرداد

یاسمن یاری

چکیده: موضوع این پژوهش، جنبشِ زنانِ ایران از انقلاب مشروطه تا کودتای 28 مرداد است. این نوشتار می‌کوشد به این پرسش پاسخ گوید که «چرا فعالیت‌های زنان چپ‌گرا در جنبشِ زنانِ ایران، در این برهه‌ی زمانی شکست خورد؟» برای ریشه‌یابیِ این رخداد، از نظریه‌ی کارکردگراییِ پارسونز استفاده شده است. مدعای این پژوهش چنین است که: سازمان‌های چپ‌گرای فعال در جنبشِ زنانِ ایران، به‌دلیل مطابقت نداشتن با فرهنگ اجتماعی ایران، دنبال نکردن اهداف اولیه (کسب حقوق زنان) و پایدار نبودن شکست خوردند. نتیجه‌ بررسی‌ها نشان می‌دهد که گروه‌های زنانِ چپِ فعال در جنبش زنان ایران، در دوره‌ی پهلوی دوم، به علت وابستگی به احزاب چپ، به‌ویژه حزب توده صدمات بسیاری دیدند و مشکلاتی که ستون‌های حزب توده را به لرزه درآورد، سازمان‌های زنانِ وابسته به این حزب را هم گرفتار کرد و به شکست فعالیت‌های آنها در جریان جنبشِ زنانِ ایران منجر شد./913/د101/ق