فقه شیعه و جایگاه آن نزد مذاهب اسلامی
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، شیعه‌شناسی فصلنامه‌ای علمی پژوهشی است که به منظور ارائه متمرکز تحقیقات انجام شده در عرصه‌های گوناگون شیعه پژوهشی (الاهیات، تاریخ و جامعه‌شناسی شیعیان جهان) و ارتقای آگاهی علمی جوامع و گروه‌های شیعی هر سه ماه یکبار از سوی مؤسسه شیعه‌شناسی منتشر می‌شود.
در سی و نهمین شماره این فصلنامه می‌خوانیم: «ایرانیان و نقش کوفه در تشیع آنان»، «اشعریان و تأسیس نخستین دولت‌شهر شیعه»، «پراکندگی فرق و مذاهب تشیع در کردستان»، «ملوک بهمنی و جایگاه تشیع در دکن»، «شاهان صفوی و زیارت»، «روحانیت شیعه و مقایسه سه دهه نقش آن پس از مشروطه و پس از انقلاب اسلامی»، «فقه شیعه و جایگاه آن نزد مذاهب اسلامی» و «(انفسنا) و معناشناسی تاریخی مفهوم آن در ادبیات دینی».
ایرانیان و نقش کوفه در تشیع آنان
حسن پوراحمدی
علی بابایی سیاب
چکیده: شهر کوفه در دوران عمر و برای اسکان سپاهیان اسلام بنا نهاده شد. مکان بناگذاری آن در شش کیلومتری شهر باستانی «حیره» بود. اولین پایه‌های تشیع در کوفه با امارت عمار یاسر در آنجا ریخته شده و با انتخاب این شهر به مرکزیت خلافت اسلامی توسط امام علی علیه السلام تثبیت گردید. ایرانیان که از همان آغاز، بخش قابل توجهی از جمعیت این شهر را تشکیل می‌دادند، تحت تأثیر برخی عوامل، از قبیل سیاست‌های عرب‌گرایانه عمر و عثمان، عدالت و برابری که در دوران خلافت علی علیه السلام در کوفه مشاهده کرده بودند و جنبش‌های شیعی که در این شهر به وقوع می‌پیوست، به مذهب تشیع گرایش پیدا کردند. تشیع کوفه بعدها توسط همین ایرانیان ساکن در کوفه، خاندان اشعری و سادات مهاجر به ایران و نیز در نتیجه تعامل علمی با مراکز علمی ایران به ویژه قم، به ایران منتقل شد و به سبب آنکه بخش عظیمی از تعالیم آن در نتیجه ارتباط بدون واسطه با ائمه اطهار علیهم السلام حاصل شده بود و نیز عدم تغییر آن طی قرون متمادی، دارای خلوص بالایی است.
اشعریان و تأسیس نخستین دولت‌شهر شیعه
علی محمد حیدرسرلک
مهدی مهریزی
چکیده: اشعریان قبیله‌ای یمنی بودند که پیش از فتح مکه اسلام آوردند در غزوه حنین و فتوحات عصر خلفا شرکت فعال داشتند. با قتل عثمان، آنان نیز همچون سایر مسلمانان، در چرخه نزاع‌های علوی ـ عثمانی گرفتار و به دو شاخه شیعه و سنی تقسیم شدند. شیعیان فرزندان مالک بن عامر اشعری، از یاران امیرمؤمنان علیه السلام بودند که نخست کوفه مرکز ثقل آنان به شمار می‌رفت. اما با حاکمیت یافتن حجاج، این گروه در سال‌های پایانی قرن اول هجری به قم هجرت کردند. ایشان در قم با وحدت کلمه و به مدد کثرت نفرات و اموال توانستند در پی اقدامات گسترده عمرانی و اقتصادی و با سیاستی مداراگرایانه، دولت‌شهری در قم تشکیل دهند که در آن حاکمان عباسی تنها به منزله سفیرانی بودند که نقش واسطه‌ای میان حاکمان دولت‌شهر قم با نظام فرادست خلافت ایفا می‌کردند و حاکمیت سیاسی شهر در قالب رهبری اریستوکراسانه اشراف و نخبگان اشعری بود. این دولت که قریب سه سده حاکمیت داشت، سرانجام با برآمدن و قدرت یافتن آل بویه، حیاتش خاتمه یافت، اما میراث عظیم و منحصر به فردی برای مکتب امامیه باقی گذارد.
پراکندگی فرق و مذاهب تشیع در کردستان
کیومرث عظیمی
محمدعلی چلونگر
چکیده: مناطق کردنشین به دلیل تنوع مذهبی و وجود تفکرات آیینی فراوان، یکی از حوزه‌های پیچیده در زمینه فرق و مذاهب است و کمبود تحقیقات و مطالعات علمی در این خصوص مزید بر علت بوده، بر این پیچیدگی می‌افزاید. بیشترین جمعیت کردها پیرو مذهب شافعی از اهل سنت‌اند. این وضعیت در ایران، عراق، ترکیه و سوریه ثابت بوده و این خصیصه مذهبی ایشان وجه تمایز آنها با همسایگانشان است؛ زیرا همسایگان عرب، ترک، لر و فارس آنها، یا پیرو مذهب تشیع اثناعشری‌اند و یا سنی حنفی. در کنار پیروان مذاهب و فرقه‌های اسلامی، گروهی از کردها، مسیحی، آشوری، کلیمی و یزیدی مذهب هستند و جمعیت قابل توجهی از آنها را تشکیل می‌دهند.
گستردگی و پراکندگی کردهای شیعه مذهب در مناطق کردنشین، تابع چه متغیر یا متغیرهایی است؟ بیشترین جمعیت کردهای شیعه مذهب کدامند و در کجا سکونت دارند؟ کدام یک از آیین‌ها و مذاهب کردان در دایره تشیع قرار می‌گیرد؟ علل پذیرش و گسترش تشیع در میان کردها چیست؟ و چرا تنوع مذاهب در میان کردها نسبت به اقوام همجوارشان بیشتر است؟ اینها مهم‌ترین سؤالاتی هستند که این نوشته در پی پاسخ به آنهاست.
ملوک بهمنی و جایگاه تشیع در دکن
خدیجه عالمی
چکیده: ملوک بهمنی (حک: 748-934ق) به عنوان اولیم حاکمان مستقل مسلمان در دکن، تسنن را مذهب رسمی خود قرار دادند. با این همه، اقدامات و عملکرد برخی از آنان زمینه‌های رونق و شکوفایی تشیع در دکن را فراهم کرد. این امر از طریق حمایت از علما، صوفیان، سادات و شیعیان و جذب آنان از مناطق گوناگون اسلامی صورت گرفت. این نوشتار در صدد است به جایگاه تشیع در این دوره بپردازد تا از این طریق، روشن گردد چگونه تمایلات شیعی در دوره ملوک بهمنی رواج یافت؛ چنانکه در سال‌های پایانی حکومت آنان، تشیع در بخش‌هایی از دکن توسط برخی فرماندهان نظامی به عنوان مذهب رسمی اعلام گردید.
شاهان صفوی و زیارت
حسین ایزدی
چکیده: شاهان صفوی به دلیل وضعیت سیاسی ـ اجتماعی ایران و مقابله با قدرت امپراتوری عثمانی و ایجاد وحدت سیاسی ـ مذهبی و تقویت و مشروعیت‌بخشی به حکومت خود، اقدام به رسمیت دادن مذهب تشیع کردند و به زیارت به عنوان یکی از مراسم مهم تشیع دوازده امامی، که تأثیر بسزایی در تقویت باوریهای سیاسی ـ مذهبی مردم نسبت به سلسله صفوی داشت، توجه ویژه‌ای نشان دادند و به سفرهای زیارتی متعددی رفتند. در این مقاله، سعی شده است تا روند تاریخی و ابعاد سیاسی ـ اجتماعی سفرهای زیارتی شاهان صفوی با روشی «توصیفی ـ تحلیلی» بررسی شود.
روحانیت شیعه و مقایسه سه دهه نقش آن پس از مشروطه و پس از انقلاب اسلامی
سیدجواد امام جمعه‌زاده
امیر مسعود شهرام‌نیا
مجید نجات‌پور
چکیده: بی‌تردید، شناخت دقیق و عمیق ماهیت و محتوای نهضت‌ها و انقلاب‌ها تا حد زیادی به بررسی نقش و تأثیر گروه‌ها و نیروهای اجتماعی تأثیرگذار در روند انقلاب‌ها، چه قبل و چه بعد از آن، بستگی دارد. روحانیان به مثابه یک نهاد اجتماعی از اهمیت بسزایی برخوردارند. روحانیت شیعه ـ دست کم از دوره صفویه ـ از جمله نیروهای مقتدر اجتماعی و یکی از ارکان مهم جامعه مدنی به شمار می‌آمده است. آنان همچون سایر گروه‌های اجتماعی، در مقابله با قدرت سیاسی، علاوه بر ایفای نقش معنوی خود، عهده‌دار نقش سیاسی نیز بوده‌اند و کارکردهایی همچون مشارکت و نفوذ در ارکان دولت، انزوا و انفعال سیاسی، اپوزیسیون داخلی و رهبری قیام‌ها و انقلاب‌های اجتماعی را می‌توان برای ایشان برشمرد. تاریخ معاصر ایران در متن خود، آبستن دو انقلاب بزرگ بوده که بسیاری از تحولات و تغییرات را در جامعه ایران به وجود آورده‌اند. به لحاظ مقایسه‌ای، نقاط افتراق و اشتراک بسیاری در هر دو مقطع و سال‌های پس از آن وجود دارد که مبارزه با استبداد و استعمار، نوع نظام سیاسی، قانون اساسی، نقش مردم، ایدئولوژی، رهبری و عواملی از این دست را می‌توان برشمرد. این تحقیق درصدد است تا سه دهه حضور روحانیت پس از انقلاب اسلامی را با سه دهه پس از مشروطه، و نیز افکار، اندیشه‌ها و نظریه‌هایی را که درباره این دو انقلاب از سوی علما و روحانیان ارائه گردیده است مطالعه و به صورت تطبیقی و مقایسه‌ای بررسی کند و وجوه اشتراک و افتراق آنها را استخراج و تجزیه و تحلیل نماید.
فقه شیعه و جایگاه آن نزد مذاهب اسلامی
مهدی رستم‌نژاد
چکیده: از مؤثرترین اقدامات امامان شیعه به منظور گسترش و تعمیق فرهنگ اسلام و فقه اهل بیت علیهم السلام، سعی و تلاش بی‌وقفه برای ایجاد تعامل علمی و پیوند فقهی بین مذاهب اسلامی بوده است، در این مقاله، سعی شده است تا ضمن برشمردن و معرفی دوره‌های سه‌گانه (تعامل علمی، تقابل علمی و بازگشت به دوره تعامل)، نمونه‌هایی از انواع برخوردهای تعاملی و تقابلی بین پیروان مذاهب ارائه شود.
همچنین با بیان نمونه‌هایی نشان داده شده در دوره بازگشت، فقه شیعه به گونه‌ای مورد توجه فقهای سایر مذاهب اسلامی قرار گرفته که برخی از فقهای آنان ضمن اذعان به قوت و اتقان فقه شیعه، پاسخ برخی از نیازهای فقهی را تنها در پی‌روی از آن یافته‌اند.
«انفسنا» و معناشناسی تاریخی مفهوم آن در ادبیات دینی
محمدجواد نجفی
سیدمحمدتقی موسوی کراماتی
چکیده: این نوشتار با رهیافتی تاریخی به بازشناسی مفهوم «انفسنا» در آیه مباهله «فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَکُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَکُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللَّهِ عَلَى الْکَاذِبِینَ» (آل عمران: 61) پرداخته و با کمک قراین تاریخی، مفاهیمی را که در تحولات سیاسی از سوی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به کار گرفته شده، دست‌مایه اثبات معنای سیاسی و معنوی مفهوم «انفسنا» قرار داده است. غزوه تبوک، وفد ثقیف، وفد بنی ولیعه و رویداد ابلاغ آیات سوره توبه، جریان‌های خاص تاریخی هستند که با کالبدشکافی آنها، سعی شده تا مفهوم «انفسنا» معناشناسی شود تا اثبات گردد که مفهوم و اصطلاح قرآنی «انفسنا» جامع همه معانی است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مقاطع خاص تاریخی در خصوص برتری معنوی و شایستگی سیاسی حضرت علی علیه السلام استعمال کرده‌اند.
گفتنی است، سی و نهمین شماره ماهنامه شیعه‌شناسی به مدیر مسؤولی محمود تقی‌زاده داوری و سردبیری سیدمحمدباقر حجتی در قطع وزیری، 248 صفحه و به قیمت هزار و پانصد تومان به صاحب امتیازی مؤسسه شیعه‌شناسی منتشر شده است. /920/پ202/ق