نگین علم و عرفان در حلقه ایرانی‌ها
به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، شهر مقدس قم از اماکنی است که در روایات اهل‌بیت(ع) به شدت مورد تمجید واقع شده و از جایگاه خاصی برخوردار است. شهری که به عشّ(آشیانه) آل محمد(ص) و پناهگاه شیعیان ایشان شناخته شده است. سرزمینی که خداوند متعال شر دشمنان را از آن دور کرده است.
در روایت وارد شده که سه در از هشت در بهشت به سوی قم است. از امام صادق(ع) نقل شده: «... و خداوند قم را حجت شهرهاى دیگر و مردمش را حجت بر اهل مشرق و مغرب از جن و انس کرد. قم و مردمش را مستضعف وانگذاشت، بلکه به آنها کمک کرد و توفیق داد... بلا از قم و مردم قم دور است و البته زمانى می‌آید که شهر قم و مردمش حجت بر همه آفریده ها باشند و آن در زمان غیبت قائم ما تا زمان ظهورش است... .»
ملائکه بلاها را از قم و مردمش دور می‌کنند و هیچ ستمگری قصد سو به آن نمی‌کند. مگر اینکه قاصم الجبارین(خداوند) او را در هم می‌شکند و به وسیله گرفتاری و مصیبت دشمنى آن ظالم را از آنها باز می‌دارد. خداوند جباران را در دوران حکومتشان به فراموشى از قم و مردمش دچار می‌کند؛ چنان‌چه یاد خدا را فراموش کردند.(1)
در روایت دیگری از امام صادق(ع) نقل شده که به زودى کوفه از مؤمنان تهى می‌شود و دانش از او مخفی می‌گردد. چنان‌چه مار در سوراخش پنهان می‌شود، سپس دانش در شهرى که به آن قم می‌گویند پدیدار می‌شود و معدن علم و فضل می‌گردد تا آنجا که در روى زمین هیچ مستضعف دینی باقی نمی‌ماند؛ حتی بانوان پرده نشین. این نزدیک ظهور قائم ما می‌باشد... .»(2)
بی‌تردید یکی از مهم‌ترین عوامل این فضایل واقع شدن مضجع نورانی و با برکت حضرت فاطمه معصومه(س) در قم است. بانوی با عظمتی که در بین امامزادگان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. وی از معدود امامزادگانی است که زیارت‌نامه مخصوص دارد و امام معصوم(ع) آن را انشا کرده است. ایشان همانند جده بزرگوارش حضرت زهرای مرضیه(س) افتخار «فداها ابوها» را دارد. لقب معصومه هم لقبی است که امام رضا(ع) به او داده و این نشان می‌دهد که ایشان دارای مقام عصمت نیز هست و «تالی تلو» چهارده معصوم است.
در فضیلت این بانوی ارجمند همین بس که قبل از به دنیا آمدن پدر بزرگوارش(امام هفتم)، امام صادق(ع): «إِنَّ لِلَّهِ حَرَماً وَ هُوَ مَکَّةُ وَ لِرَسُولِهِ حَرَماً وَ هُوَ الْمَدِینَةُ وَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ حَرَماً وَ هُوَ الْکُوفَةُ وَ لَنَا حَرَماً وَ هُوَ قُمُّ وَ سَتُدْفَنُ فِیهِ امْرَأَةٌ مِنْ وُلْدِیتُسَمَّى فَاطِمَةَ مَنْ زَارَهَا وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ؛ خداوند حرمی دارد و آن مکه است، رسول خدا(ص) حرمی دارد که مدینه است. امیرالمؤمنین(ع) حرمی دارد که کوفه است و برای ما حرمی است که آن قم می‌باشد و به زودی زنی از اولاد من در آنجا دفن می شود که نامش فاطمه است. کسی که او را زیارت کند، بهشت بر او واجب می‌شود.»(3)
حدیث دیگر در عظمت ایشان این است که امام صادق(ع) فرمود: «وَ تُدْخَلُ بِشَفَاعَتِهَا شِیعَتِیالْجَنَّةَ بِأَجْمَعِهِمْ؛ تمام شیعیان من با شفاعت ایشان وارد بهشت می‌شوند.»(4) مقام شفاعت آن هم با این گستردگی، نشان از عظمت و بزرگی خاصی برای حضرت معصومه(س) است که برای ما قابل فهم نیست.
در روایت دیگری از امام رضا(ع) نقل شده که حضرت فرمود: «مَنْ زارَها عارفاً بحَقّها فلَهُ الجَنّة؛ کسی که ایشان را زیارت کند در حالی که معرفت به حقش داشته باشد، بهشت بر او واجب است.»(5) اینکه وجوب بهشت منوط به زیارت با معرفت شده است نیز دلالت بر مقام و جایگاه خاصی می‌کند که حضرت معصومه(س) دارای آن است و زیارتی که ارزش ویژه دارد، زیارت با معرفت است.
در زیارت‌نامه ایشان می‌خوانیم: «یا فاطمةُ اشفَعی لِی فِی الجَنَّة فَاِنّ لکِ عندَ اللهِ شأناً مِنَ الشَّأن؛ ای فاطمه! در بهشت رفتن مرا شفاعت کن که حقیقتاً شما نزد خداوند، شأن و جایگاه خاصی داری.»
منزلتی دیگر
از روایات چنین بر مى‌آید که فاطمه معصومه(س) همچون مادرش فاطمه زهرا(س) بانویى اهل عبادت، قداست و منشأ خیر بسیار بوده و با سن کم نزد اهل‌بیت(ع) مقام خاص و والایى داشت. این مقام و منزلت حضرت نزد علما و بزرگان قم نیز محرز بود؛ زیرا آنان به منظور ارج نهادن به مقام آن بانو از قم به طرف ساوه حرکت کرده و به استقبال وى شتافتند و پس از رحلت آن بانو، ساختمانى بر مزارش ساخته سپس گنبدى بنا کردند. آنجا را زیارتگاه دوستداران اهل‌بیت(ع) قرار دادند و عده‌اى از آن بزرگان وصیت کردند که در جوار حضرتش به خاک سپرده شوند.(6)
کریمه اهل‌بیت
این بانوی بافضیلت در بین شیعیان به کریمه اهل‌بیت(ع) مشهور است و این صفت برای حضرت مؤیدات زیادی دارد. یکی از مصادیق بارز آن همین روایت مذکوری است که به شفاعت ایشان جمیع شیعیان وارد بهشت می‌شوند. آیا اصلاً شفاعت به این وسعت از شخصی که کریم نباشد بر می‌آید؟! در طول قرن‌های متمادی که از رحلت ایشان می‌گذرد، کرامات زیادی از این شخصیت بزرگ سر زده که آنها نیز گویای کریمه بودن ایشان است.
یکی دیگر از مؤیّدات این صفت، این داستان است
نسب شناس گرانقدر مرحوم آیت الله سید محمود مرعشی نجفی(پدر آیت الله مرعشی) بسیار علاقمند بود که به هر طریقی شده، محل قبر شریف حضرت صدیقه طاهره(س) را به دست آورد، برای این مقصود ختم مجربی انتخاب کرده، چهل شب به آن مداومت نمود تا شاید خداوند به طریقی او را از محل قبر شریفِ حضرت زهرا(س)آگاه فرماید.
شب چهلم بعد از انجام ختم و توسل فراوان استراحت کرد. در عالم رؤیا به محضر مقدس حضرت باقر و یا حضرت صادق(ع) مشرف شد.[ناقل این قضیه آیت‌الله شهاب الدین مرعشی بوده و همیشه با تردید بیان می‌کرده که امام باقر یا امام صادق(علیهم‌السلام) بودند. امام(ع) به ایشان فرمود: «عُلَیًکَ بِکَریمةِ اَهًلِ الْبُیًتِ.» ایشان به تصور این که منظور امام(ع) از «کریمه اهل‌بیت» حضرت زهرا(س) است، عرضه داشت: «بله، قربانت گردم، من نیز این ختم را برای همین گرفتم که محل قبر شریف آن حضرت را به صورت دقیق‌تر بدانم و به زیارتش مشرف شوم.» امام(ع) فرمودند: «منظور من قبر شریف حضرت معصومه در قم است.»
حضرت(ع) سپس اضافه کردند: «به جهت مصالحی خداوند اراده فرموده است که محل قبر شریف حضرت زهرا(س) برای همیشه از همگان مخفی باشد.» لذا قبر حضرت معصومه را تجلی‌گاه قبر شریف حضرت زهرا(س) قرار داده است. اگر قرار بود قبر حضرت زهرا(س) ظاهر باشد، هر جلال و جبروتی که برای آن قبر شریف مقدر بود خداوند متعال همان جلال و جبروت را بر قبر مطهر حضرت معصومه(س) قرار داده است.
مرحوم مرعشی هنگامی که از خواب برخاست تصمیم گرفت که رخت سفر بربندد و به قصد زیارت حضرت معصومه(س) رهسپار ایران شود. او بلافاصله مهیای سفر شده با همه اعضای خانواده‌اش نجف اشرف را به قصد زیارت «کریمه اهل‌بیت» ترک کرد.(7)
شهر قم قبل از ورود حضرت معصومه(س)
قم قبل از اسلام به صورت چند قلعه بوده که عده ای زرتشتی و یهودی در آن زندگی می کردند. بعد از اسلام با آمدن اشعری‌ها که اصالتاً شیعه و یمنی تبار بوده اند، کم کم این سرزمین توسعه یافت. در اوائل قرن اول و در سال 23 هجری شهر قم توسط لشکر اسلام فتح گردید و رفت و آمد مسلمانان عرب به قم آغاز شد.
نخستین کسانی که از اشعری ها به قم آمدند، عبدالله بن سعد و عبدالله احوص و عبدالرحمن و اسحاق از فرزندان سعد بن مالک بن عامر اشعری بودند و به این ترتیب ارتباط شیعیان خالص علوی با قم برقرار شده و مأمن شیعیان گردید. از آن زمان مردم قم به مذهب اهل‌بیت(ع)علاقه خاصی پیدا کرده و به همین جهت مورد سختگیری و بی‌مهری خلفای حاکم و ستمگر عصر خود بودند.
شهر قم قبل از ورود حضرت معصومه(س) از آبادانی ظاهری بی بهره بود و اهالی شیعی مذهب آن در اثر بی توجهی حاکمان مورد آزار و اذیت بودند، اما از لحاظ ایمان و اعتقاد مذهبی، این شهر بهترین فضای معنوی را داشته و زمینه پذیرش اهل بیت پیامبر(ص) و یاران با وفای آنان در این منطقه کاملاً فراهم بود.
به همین جهت امامان معصوم(ع) در مناسبت‌های مختلف، شهر قم و اهالی آن را مورد عنایت قرار داده و عبارات زیبایی را که حاکی از علاقه مندی آن بزرگواران به این خطه ایران بود، بیان می‌کردند. حتی گاهی ائمه اطهار(ع) با فرستادن تحفه ها و هدایا، اهل قم را مفتخر می‌ساختند. از جمله می‌توان به «ابی جریر زکریا بن ادریس»، «زکریا بن آدم» ،«عیسی بن عبدالله» و چند نفر دیگر اشاره کرد که به افتخار اخذ هدایای ارزشمندی همچون انگشتری و جامه و کفن از دست مبارک ائمه هدی(ع) نائل شدند.(8)
تاریخ فقاهتی قم
تاریخ این کانون علم و فقاهت به قرن‌ها قبل بر می گردد. ابراهیم بن هاشم قمی، سعد بن عبدالله قمی، احمد بن اسحاق قمی، علی بن بابویه قمی و ده ها محدث و عالم شیعی از اوایل قرن سوم هجری به بعد، زمینه گسترش علم و ادب و حدیث را در این شهر ایجاد کرده بودند. این حوزه علمی کم و بیش تداوم داشت و ترویج علم در این شهر همچنان در طول تاریخ ثمرات پرباری به همراه می‌آورد تا آنکه مرحوم میرزای قمی، عالم جلیل القدر عصر قاجار، به این شهر روی آورد و به حرکت علمی این دیار شتاب بخشید.
هجرت ملاصدرا فیلسوف نامی شیعه به قم چهره دیگری به این حرکت داد. سکونت مرحوم فیض کاشانی در قم و تاسیس مدرسه فیضیه در جوار حرم مطهر حضرت معصومه علیها السلام، رشد فکری و فضای علمی این شهر را دگرگون کرد.
این رشد علمی همچنان رو به بالندگی بود تا در سال 1315 شمسی مرحوم شیخ عبدالکریم حائری پرچمدار علم و فضیلت از اراک به قم آمده و روحی تازه به کالبد این کانون فقاهت و معنویت دمید. اقبال آیت الله العظمی بروجردی به قم، فعالیت های فرهنگی واجتماعی را در این شهر تسریع نموده و همچنین ورود مراجع و دانشمندان بزرگ شیعی و همراهی آنان با حرکت حوزه علمیه در شکوفائی آن نقش به سزایی داشت.(9)
نقش حضرت در شکوفایی قم
همان‌طور که در احادیث آمده است، شهر مقدس قم، قبل از ظهور امام زمان(عج) معدن علم و فضیلت می‌گردد و حجت بر سایر بلاد خواهد شد. در حال حاضر شاهد هستیم که شهر قم به عنوان یکی از اصلی‌ترین مراکز تشیع به شمار می‌رود و به جرأت می‌توان از آن به عنوان پایتخت فکری و فرهنگی شیعه اثناعشری نام برد.
در واقع از این مکان شریف است که شیعه و فرهنگ اهل‌بیت(ع) به دنیا صادر می‌شود. بیشترین کتب مذهبی در قم منتشر می‌شود و اکثر مراکز پاسخگویی به احکام شرعی و مسایل اعتقادی در این شهر مقدس است. این‌ها عمدتاً به برکت حوزه علمیه می‌باشد که طلاب علوم دینی را ـ اعم از زن و مرد ـ از سراسر جهان و نه فقط ایران، در خود جای داده و زمینه‌ساز این برکات شده است.
وجود حضرت فاطمه معصومه(س) در قم، قطعاً نقش بسزایی در این ثمرات گرانبها داشته است؛ اصولاً گسترش حوزه علمیه در قم به برکت ایشان بوده و انگیزه انتقال حوزه علمیه به قم، وجود مضجع شریف ایشان بوده است.
نقل شده است، آیت‌اللَّه شیخ عبدالکریم حائرى یزدى علیه‌الرحمة که براى معالجه از اراک به سمت تهران حرکت کرده بود، شبى را در قم ماند. مردم از ایشان تقاضا کردند که حوزه علمیه را از اراک به قم منتقل کند، چون قم حرم اهل‌بیت(ع) و مدفن حضرت معصومه(س) است. ایشان استخاره کردند و این آیه آمد: «وَ أْتُونی بِأَهْلِکُمْ أَجْمَعین».(10) اشاره به اینکه همان گونه که یوسف به برادران گفت: تمام فامیل را به پایتخت بیاورید، شما نیز حوزه علمیه اراک را به قم منتقل کنید؛ ایشان نیز چنین کردند.
نکاتی تاریخی
مطابق نوشته تواریخ مربوطه و تاریخ قدیم قم، امام هفتم حضرت موسى بن جعفر(ع) پدر بزرگوار حضرت فاطمه معصومه(س) در سال 179 هجرى به دستور هارون الرشید خلیفه عباسى؛ نخست از مدینه به بصره جلب شد، سپس از آنجا به بغداد منتقل و جمعاً چهار سال محبوس بود و در پنجم ماه رجب سال 183 در بغداد به وسیله سم به شهادت رسید.
از طرفى مسلّم است که حضرت امام رضا علیه السّلام در سال 200 هجرى به دعوت مأمون به شهر مرو در خراسان تشریف برد و سال بعد خواهر والاقدرش حضرت معصومه علیها‌السّلام براى دیدار برادر، به ایران آمد و وقتی به ساوه رسید بیمار گردید؛ سپس وارد قم شد و پس از هفده روز وفات یافت.
با این حال، با در نظر گرفتن تاریخ تشریف‌فرمائى امام هفتم به عراق و رحلت حضرت معصومه علیه‌السلام در سال 201 هجرى، بهطور قطع سن آن بانوى عالی‌قدر، کمتر از بیست و دو سال نبوده است، ولى آن حضرت در چه سالى متولد شده و در کدام روز و چه ماهى از سال مذکور در قم بدرود حیات گفته است، متأسفانه اطلاع درستى در دست نیست.[مشهور در تاریخ وفات حضرت، دهم ربیع‌الثانی است]
از مطالعه تواریخ مربوطه و روایات، استفاده مىشود که دختران امام موسى بن جعفر(ع) نظر به اوضاع نامساعد عصر، هیچکدام شوهر نکردند و دوشیزه از دنیا رفتند. چرا که مىدانیم، جوانان و مردان علویین و اولاد و اعقاب ابو طالب یعنى فرزندان جعفر و عقیل بن ابى طالب پیوسته تحت تعقیب و مورد آزار خلفاى جور بودند، بعضى مقتول و بقیه متوارى و پنهان شدند و دیگران هم شایستگى آن را نداشتند که دختران امام و نوادگان بافضیلت پیغمبر، بتوانند به همسرى آنها درآیند. به همین جهت چنانکه مشهور است حضرت فاطمه معصومه(س) نیز ازدواج نکرده از دنیا رفته است.(11)/۹۹۹/د۱۰۳/س
بابک شکورزاده٫ پژوهشگر حوزه علمیه قم
پی‌نوشت‌ها
1- بحاالانوار/بیروت/ج57/ص213
2- همان
3- همان/ ج99 /ص 267
4- همان/ج57/ ص228
5- بحار/ج48/ص317
6- عصر ظهور /علی کورانی/نشر دار الهدی /ص219
7- کریمه اهل بیت علیهم‌السلام/علی اکبر مهدی پور/نشر حاذق/ص43 - 44
8- پایگاه دانشکده اصول الدین osool.ac.ir/
9-همان
10- تفسیر نور/ج6/ص152
11- تاریخ قم/ محمد حسین ناصر الشریعه/نشر رهنمون/ ص95