مروری بر توانایی‌های جهان اسلام برای غلبه بر جبهه کفر
اشاره: تاریخ جهان اسلام را که می‌نگریم دوره‌هایی از قدرت و بروز تمدنی را مشاهده می‌کنیم؛ دورانی که جهان اسلام در عرصه‌های مختلف علمی، فرهنگی، سیاسی و نظامی سرآمد دوران بود و سایر ملل دست نیاز به سوی جهان اسلام داشتند و آرزو داشتند به آن سطح از رفاه اجتماعی و قدرت سیاسی دست یابند. البته این مراحل با اوج و فرودهایی همراه بوده است.
بررسي تاريخ اسلام نشان مي‌دهد که فرهنگ و تمدن اسلامي مسيري مضبوط و دقيق دارد و بر پايه منطقي قابل درک و بيان‌شدني شکل گرفته که احتمالاً تبلور همان فلسفة تاريخ اسلام است و اين تاريخ تکرار مي‌شود.[1]
در هر یک از این مراحل جهان اسلام از ظرفیت‌های متعدد سیاسی، جغرافیای و اقتصادی برخوردار بوده است. این ظرفیت‌ها دستاویزی برای تحقق آرمان‌های تمدنی مسلمانان بوده است. هر چند امروزه برخی از آن ظرفیت‌ها موجود نیست ولی بررسی سرانه ظرفیت‌های جهان اسلام حاکی از آن است که امروزه جهان اسلام از جهت زمینه‌های تحقق‌بخشی اوج و قدرت تمدنی از دوران گذشته که ابرقدرتی جهان را در اختیار داشت چیزی کمتر ندارد و چه بسا از این جهت غنی‌تر از گذشته است.
در این یادداشت قصد داریم مروری بر ظرفیت‌های جهان اسلام داشته باشیم تا اعتبار این سخن عیان شود که جهان اسلام از جهت ظرفیت‌های عینیت‌آوری تمدن نوین اسلامی و دستیابی به قدرت بین‌المللی از گذشته تاریخی و تمدنی خود غنی‌تر است تا خط بطلانی باشد بر هر انگاره‌ای که جهان اسلام را به ضعف و استضعاف می‌کشاند و امید و اعتماد به نفس را از آن سلب می‌کند.
1. ظرفیت‌های سیاسی
الف) گستره جغرافیایی
جهان اسلام از نظر جغرافیایی شامل سرزمین‌های وسیعی است که بدنه اصلی آن به شکل مستطیلی از کرانه‌های اقیانوس اطلس شروع شده و تا جنوب غربی و شمال شرقی آسیای مرکزی امـتداد مـی‌یابد و در مجموع شامل قسمت عمده آسیای و آفریقا و بخشی از اروپا می‌شود .جهان اسلام در حال حاضر سرزمینی با ترکیبی متنوع از نظر انسانی و طبیعی را شامل می‌شود و با توجّه به توانمندی‌های مهم ژئوپلیتیکی، ژئواستراتژیکی وژئواکونومیکی آن، دارای قابلیت‌های فـراوانی بـرای تـبدیل شدن به یک قدرت در عرصه نـظارت ژئوپلیـتیک جـهانی است.
به اعتقاد کارشناسان، به لحاظ سیاسی جهان اسلام می‌تواند با همگرایی و وحدت برای خود نقش یک قدرت جهانی راتعریف نماید و بدین ترتیب زمینه‌ای را فـراهم آورد کـه مـنافع کلیه کشورهای اسلامی عضو از ناحیه تعریف و تأسیس «اتحادیه کـشورهای اسـلامی» حاصل آید.
از نظر موقعیت جغرافیایی، گستره جهان اسلام را می‌توان از اندونزی در آسیای جنوب شرقی تا مراکش در آفریقای شمال شرقی امتداد داد. جهان امروز شامل 57 کشور مسلمان است که از لحاظ راهبردی، از سوی غرب با جهان مسیحیت(لائیک و سکولار) مواجه است و از سوی شرق با بودیسم و هندوایسم رو به رو است.
ب) جمعیت
به طور تقریبی یک چهارم جمعیت جهان که معادل 57/1 میلیارد نفر است را مسلمانان تشکیل می‌دهند که یکی از قطب‌های جمعیتی دنیا محسوب می‌شود و در صورت استفاده مناسب از این نیروی انسانی، می‌توان در جهت تقویت جهان اسلام و تسریع روند همگرایی در آن بهره برد.[2] از این جمعیت در حدود 53 درصد کل مسلمانان در آسیا، 24 درصد در آفریقا و 23 درصد باقیمانده در سایر قاره‌ها پراکنده شده‌اند.[3]
درصد بالایی از مسلمانان جهان در منطقه خاورمیانه، زندگی می‌کنند که از این میزان در حدود 20 درصد، کل مسلمانان آسیا را تشکیل می‌دهد. علاوه بر آن، در حدود یک پنجم کل مسلمانان جهان(حدود بیش از 300 میلیون نفر) در کشورهایی زندگی می‌کنند که اکثریت آنها غیر مسلمان هستند. به طور مثال هند با حدود 190 میلیون مسلمان به عنوان سومین کشور مسلمان‌نشین در جهان محسوب می‌شود. از کل جمعیت مسلمانان در حدود 87-90 درصد سنی هستند و ما بقی را شیعیان تشکیل می‌دهند.[4]
ج) موقعیت ژئوپلیتیک
موقعیت و گسترش جغرافیایی کشورهای اسلامی موقعیت منحصر به فردی را برای جهان اسلام ایجاد کرده است که از جهت ژئوپلتیک دارای اهمیت ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک است. به عبارت دیگر موقعیت و گسترش جغرافیایی جهان اسلام برای ان ظرفیت‌های سیاسی و اقتصادی متعددی ایجاد کرده است که در بسیاری از موارد منحصر به فرد است.
این موقعیت جغرافیایی برای جهان اسلام، در اختیار داشتن بسیاری از منابع طبیعی را به بار آورده است. از این جهت که بگذریم جهان اسلام ظرفیت‌های ژئواستراتژیک بسیاری دارد. از این لحاظ باید سه قطب جهان اسلام را در آسیای جنوب شرقی، خلیج فارس و شمال آفریقا دانست. این سه منطقه دارای کانال‌ها و آبراهه‌های استراتژیک و مهم بین‌المللی هستند. تنگه‌ها و آبراهه‌های استراتژیکی جهان اسلام یعنی تنگه مالاکا بین مالزی و اندونزی، تنگه هرمز در خلیج فارس، باب المندب و کانال سوئز در شمال شرق آسیا و منطقه شاخ آفریقا و همچنین دو تنگه داردانل و بوسفر در ترکیه را باید به عنوان یکی از قابلیت‌های عظیم ژئوپولتیکی جهان اسلام نام برد.[5]
د) افول نظام تک‌قطبی
دستورالعمل و برنامه‌های ژئوپولتیک ایالات متحده آمریکا در قرن بیست و یکم، تمایل به حفظ موقعیت پیشوایی جهانی این کشور بوده است که این موضوع بیش از پیش توسط سیاستگذاران و مجریان سیاست خارجی این کشور پس از سقوط شوروی در سال 1991 دنبال شده است.[6] اگر چه ائتلاف بین‌المللی علیه عراق برای خروج از کویت در سال 1991، ظاهرا رهبری جهانی آمریکا را درون یک سیستم تک‌قطبی نشان داد، اما ظهور و پیدایش قدرت‌های نوظهور دیگر به عنوان رقبای جدی آمریکا برای احراز پیشوایی جهانی، گواه بر تمایل بالقوه جهانی به سمت گذار به یک سیستم چندقطبی در آینده است.[7]
اتحادیه اروپا، چین و روسیه از مهمترین رقبای آمریکا هستند که به نظام تک‌قطبی گردن نمی‌نهند.
در این شرایط هم جهان اسلام می‌تواند خود را به عنوان یک کنشگر فعال معرفی کند؛ زیرا جهان به سوی چند قطبی شدن پیش می‌رود.
ه) بیداری اسلامی
تحولات اخیر جهان اسلام که موجی از جنبش‌های سیاسی اجتماعی را به راه انداخت نشان داد جهان اسلام از حالت رکود و انفعال خارج شده است و نشانه‌هایی از حیات سیاسی را بروز داد. در این فضا می‌توان از اصلاح جهان اسلام و رفع نقاط ضعف سخن گفت. به عبارت دیگر بیداری اسلامی فضایی را در جهان اسلام ایجاد کرد که در بستر آن می‌توان سخن از بازآفرینی تمدن اسلامی سخن گفت و از مبارزه با غرب و انتقام‌گیری از آن سخن گفت.
و) نهادها و سازمان‌های بین‌المللی جهان اسلام
جهان اسلام از دو نوع نهادها و سازمان بین‌المللی برخوردار است:
نهادهای بین‌اللملی غیررسمی
به نظر می‌رسد مهمترین نهاد غیررسمی بین‌المللی جهان اسلام حج است. هر چند مراسم بزرگ حج به عنوان بزرگترین تجمع مسلمانان شناخته می‌شود، اما یک سازمان رسمی بین‌المللی به شمار نمی‌رود. در واقع، این مراسم، بزرگترین گردهمایی در حدود دو میلیون مسلمان در سال، به منظور شرکت در مراسم حج می‌باشد. در حقیقت این گردهمایی را می‌توان به عنوان یک سازمان غیررسمی که دارای پتانسیل قدرت نرم عظیمی است یاد کرد که ایدئولوژی، هنجارها و ارزش‌های اسلامی را بیش از پیش به جهان گسترش می‌دهد و می‌تواند با ایفای نقش سیاسی دینی، بستر همگرایی جوامع مسلمان را فراهم آورد.
نهادهای بین‌المللی رسمی
در ارتباط با نهادهای رسمی بین‌المللی در جهان اسلام باید از سازمان همکاری اسلامی یاد کرد که به عنوان دومین سازمان بین‌المللی جهان پس از سازمان ملل متحد با حدود 57 عضو مطرح است و در سال 1969 با حمله اسرائیل به مسجدالاقصی شکل گرفت. این سازمان سیاسی ایدئولوژیک، همواره ارزش‌ها و هنجارهای اسلامی را محور صلح و همکاری‌های بین‌المللی قرار داده است و بر گفت و گو میان تمدن‌ها و مذاهب مختلف اشاره دارد. همچنین این سازمان معتقد به حل و فصل مسالمت‌آمیز منازعات بین اعضاست و کشورهای عضو را از استفاده از زور و خشونت در روابطشان باز می‌دارد.
2. ظرفیت‌های فرهنگی-اجتماعی
الف) پشتوانه‌ها و ذخائر معرفتی
فرهنگ اسلامی، با توجه به ذخایر معرفتی امکانات انسانی و خصوصا با نظر به بحران معرفتی رقیب، هم به لحاظ نظری و هم به لحاظ عملی نه تنها توان برون رفتن از مشکل را برای خود داراست، بلکه توان پاسخگویی به نیاز بشر امروز را نیز دارد. فرهنگ اسلامی مشکل درون‌معرفتی برای بسط جهانی خود ندارد. این فرهنگ خود را مقید به خاک و خون و نسل یا عصری خاص نمی‌داند و پیام خود را به تاریخ، جغرافیا و یا نژادی خاص محدود نمی‌گرداند و بلکه همه انسان‌ها را شایسته خطاب خود می‌داند.
ب) ظرفیت‌های متعدد گردشگری
در حال حاضر گردشگري، فعاليتي پراهميت و حرفه‌اي بزرگ در سطح جهان است. به نحوي كه ابتدا قبل از نفت، بلافاصله هم رديف آن و سپس فراتر از آن قرار گرفت. سال 1992، از هر 15 نفر شاغل در جهان، يك نفر در بخش گردشگري فعال و كل شاغلان اين بخش در همان سال، 130 ميليون نفر بوده است. در حال حاضر، ميزان 10 درصد از شاغلان دنيا در مشاغل وابسته به بخش گردشگري فعاليت دارند. ميزان درآمد فعاليت گردشگري از سال 1950 تا 1992، 132 برابر شده است و طبق برآوردهاي قبلي، سال 2005 بيش از 150 ميليون نفر در اين بخش مشغول به كار شده‌اند. از سال 1990 تا 2005، حدود 40 ميليون شغل در اين بخش ايجاد شده است. درآمد گردشگري سال 2005 حدود 6/5 درصد از درآمد ناخالص جهان بوده است. بر اساس آمار سازمان جهاني گردشگري، سال 2010 حدود يك ميليارد و 18 ميليون نفر به گردشگري پرداخته‌اند و درآمد ناشي از گردشگري بين‌المللي در همان سال به حدود يك هزار ميليارد دلار شده است.
دبيرکل سازمان پيشين جهانگردي، در سال 1998 نيز اعلام کرد که جهانگردي، در پايان قرن حاضر، به صنعت شماره يک جهان تبديل مي‌شود.
ج) سابقه و پشتوانه تمدنی
به دلیل تأکیدی که دین مبین اسلام بر کسب علم و دانش دارد، مسلمانان در چندین قرن پس از بعثت پیامبر گرامی اسلام(ص) فراگیری علم را چنان در دستور کار خود قرار دادند که در اندک زمانی، توانستند دروازه‌های علوم و فنون را فتح کنند و در روزگاری که غرب در عصر تاریکی به سر می‌برد، این اندیشمندان مسلمان بودند که به کشفیات نوینی در عرصه‌های علمی دست یافتند و آرام آرام این حرکت علمی مسلمانان تا آندلس و قلب اروپا پیش رفت. اندیشمندان غربی از دستاوردهای علمی مسلمانان بهره گرفتند و توانستند پایه‌های تمدن امروز خویش را با استفاده از کشفیات و تولیدات علمی جهان اسلام بنا نمایند.
اوج تمدنی اسلام در قرن چهارم است. امام حمله مغول و جنگ‌های صلیبی دو هجمه گسترده‌ای بود که تمدن اسلامی را با رکود مواجه کرد اما جهان اسلام به زودی خود را بازیافت و سه حوزه تمدنی ایرانی(صفوی)، هندی(گورکانیان) و ترکی(امپراطوری عثمانی) شکل گرفت.
این موج جدید تمدنی اسلام با روند استعمار زمین‌گیر شد و امروز در فضای جهانی شدن در حال تلاش برای بازآفرینی خود است.
3. ظرفیت‌های اقتصادی
منابع طبیعی متعدد
75 در صد کل ذخایر نفت و 50 در صد کل ذخایر گاز جهان در اختیار جهان اسلام است. جهان اسلام بیش از نیمی از نفت و گاز مورد نیاز جهان و مخصوصا دولت‌های غربی و صنعتی را تأمین می‌کند. 75 درصد کل ذخایر نفت و 50 درصد کل ذخایر گاز جهان را در اختیار دارد. از یازده عضو سازمان اوپک فقط یک عضو - یعنی و نزوئلا - کشوری غیر اسلامی است و نیجریه نیز که اکثریت جمعیت آن مسلمان هستند، جزو مناطق مسلمان نشین محسوب می‌شود. با توجه به عملکرد این سازمان در 37 سال گشته و با عنایت به وضع موجود می‌توان نتیجه گرفت که حتی این سازمان اوپک اسلامی هم به علت اختلاف‌ها و وجود سیاست‌های نامتناسب بین اعضاء نتوانسته است حقوق ملل اسلامی را به نحو شایسته تأمین کند.
از یازده عضو سازمان اوپک فقط یک عضو - یعنی و نزوئلا - کشوری غیر اسلامی است و نیجریه نیز که اکثریت جمعیت آن مسلمان هستند، جزو مناطق مسلمان نشین محسوب می‌شود.
نفت وزنهای است که اختلاف سطح سیاسی موجود بین کشورهای اسلامی و غرب را تا حدودی جبران می‌کند. و نیز زمینه‌ای است که کشورهای اسلامی میتوانند همکاری‌های خود را از آنجا آغاز کنند. می‌توان با روحیهای جدید، برگرفته از موفقیت امیدبخش و به یادماندنی اجلاس تهران اوپک اسلامی را از حالت رؤیایی و انفعالی درآورد و آن را به صورت یک طرح جدی و فعال به اجرا گذاشت. مسلم است که این خیزش بر سرنوشت این کشورها، و حتی بر سرنوشت کل جهان تأثیر خواهد گذاشت.
مجموعه این شرایط ژئواکونومی جهان اسلام را رقم می‌زند. به طوری که جهان اسلام نبض اقتصاد جهان را در اختیار دارد. اکثر احتیاجات و نیازهای نفتی جهان از حوزه جهان اسلام، به ویژه منطقه خلیج فارس تامین می‌شود. منطقه خلیج فارس به تنهایی 55 درصد ذخایر شناخته شده نفت و 40 درصد ذخایر شناخته شده گاز جهان را در خود جای داده است و از نظر حج ذخایر انرژی با هیچ منطقه دیگری از جهان قابل مقایسه نیست.[9]
975/702/ر
[1]. اصولاً تحولات انديشه سياسي در اسلام را از لحاظ زمان شناسي و ادوار تاريخي نبايد با سه مرحله تاريخ غرب(عهد يونانيان، قرون وسطي و رنسانس) منطبق کرد. فلسفه تاريخ و نمودار ادوار اساسي تحول در تمدن اسلامي، مختصات خاصي دارد که عمدتاً در پنج دوره تاريخي(سه دوره رشد و اعتلا و دو دوره زوال و انحطاط) قابل بررسي است.
«تمدن اسلامي از قرون اول تا قرون پنجم قمري روبه ترقي گذاشت. سپس رفته‌رفته تنزل کرد و با حمله مغول به حضيض مرگ‌باري در افتاد و آثار عمده عظمت سياسي و فرهنگي آن يکسره ويران شد. با اين همه اين تمدن از ميان نرفت و بار ديگر اوج گرفت. در مرحله دوم ترقي که از آخرين دهه قرن هفتم تا پايان قرن يازدهم ادامه يافت، در سرزمين اسلام سه امپراتوري از بزرگترين امپراتوري‌هاي جهان يعني امپراتوري عثماني، ايران دهند استقرار يافت. اين مرحله از اعتلا، بار ديگر از آغاز قرن دوازدهم تا اواسط قرن سيزدهم رو به افول گذاشت و اينک تقريباً در همه سرزمين‌هاي اسلامي، نشانه‌هايي از سومين موج به چشم مي‌خورد.(تاريخ فلسفه در اسلام، م.م. شريف، ج1، ص 3، مرکز نشر دانشگاهي، تهران، 1362؛ همچنين ر.ک: آينده‌نگري بيداري اسلامي، احمد رضايي، صص 25 ـ 29؛ نهضت نرم‌افزاري(وابسته به انتشارات انقلاب اسلامي)، تهران، 1391.(
[2] . اسلام‌گرایی در نظام بین‌الملل: رهیافت‌ها و رویکردها، رضا سیمبر، ارسلان قربانی شیخنشین، ص268، تهران، دانشگاه امام صادق علیه السلام، 1389.
[3] . "غرب؛ هویت و اسلام سیاسی: تصورات و پنداشت‌های غرب از اسلام"، اشرف‌نظری، ص20-25، فصلنامه سیاست، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره سی و هشتم، شماره 1.
[4] . Pew Research Center, 2009, Mapping the Global Muslim Population; A Report on the Size and Distribution of the World`s Muslim Population. Washington, D.C.: Pew Forum on Religion& Public Life.
[5] . تنگه‌ها و آبراهه‌های جهان، محمدحسن نامی، ص26، تهران، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1386.
[6] . شناخت و درک مفاهیم جفرافیای سیاسی، سوفی شوتار، ص247، ترجمه سیدحامد رفیئی، تهران، سمت، 1386.
[7] . Kegley.Jr,Charles.W & Blanton,Shanonl, 2012-2013, World politics: Trend and Transformation, p109, Canada, Wadsworthcen gage learning.
[8] . اسلام‌گرایی در نظام بین‌الملل: رهیافت‌ها و رویکردها، رضا سیمبر، ارسلان قربانی شیخنشین، ص266، تهران، دانشگاه امام صادق علیه السلام، 1389.
[9] . "بررسی دسته‌بندی بزرگترین بازیگران نفت جهان"، سعید میرترابی و مصطفی اسماعیلی، ص131، فصلنامه مطالعات خاورمیانه، سال نوزدهم، شماره 3، 1391.