شهید صدر و مؤلفه‌های بانک بدون ربا/ بازخوانی اقتصادنا پس از چند دهه
خبرگزاری رسا ـ گروه بین الملل: درباره نظریه‌های اقتصادی شهید صدر و کتاب‌های او از قبیل اقتصادنا و البنک اللاربوی سخنان زیادی به میان آمده است و نظریه‌های ایشان موافقان و مخالفانی را دارند اما باید توجه داشت که تلاش‌های شهید صدر برای عرضه واقعیت و تعیین حدود کلی و استخراج مواضع مناسب به بهترین صورت انجام گرفته است. به نظر می‌رسد پیگیری این راه برای کشف دیگر شاخصه‌های اسلامی و تجهیز نسل اسلامی و در نتیجه صیانت آنان از افتادن در فرآیند خلط و التقاط فکری نه فقط در زمینه اقتصادی بلکه در همه زمینه‌های حیاتی دیگر نیز از نیازهای جدی ما است.
درباره پژوهش‌های شهید صدر هم باید تاکید کرد که در محل ورود نظریات به عنصر حجیت که وجود آن با دقت تمام در زمینه احکام فرعی عملی لازم است نیاز نداریم و تنها صحت انتساب آنها به اسلام کفایت می‌کند و این موضع اختلاف با کسانی است که به رویکرد شهید صدر اشکال وارد می‌کنند. شهید صدر نیز دقیقا بر همین مساله تاکید داشته و تصریح کرده است: «از این رو دیگر اندیشمندان اسلامی نیز می‌توانند تصاویر دیگری از نظام اقتصادی به تبع اجتهادات خواد اراده کنند. این تصاویر نیز تصاویری اسلامی از نظام اقتصادی هستند.»
اهداف و دیدگاه‌های اقتصادی شهید صدر
با شروع فعالیت‌های شهید صدر در دهه پنجاه جنبش اسلامی در عراق تنها در دائره بسته فقه عبادات و معاملات فردی گام برمی‌داشت. از این رو شهید صدر جامعه را به بازگشت به مبانی اصیل اسلام فراخواند و هماهنگی میان اجتهاد و عمل صالح و تلاش مستمر در خدمت به اسلام و مسلمانان را وجهه همت خود قرار داد و بر این مطلب تاکید ورزید که اسلام باید در زندگی فکری، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مسلمانان نمودی فعال داشته باشد.
در همین رابطه شهید صدر به نقد اوضاع حاکم پیرامون خود پرداخت و تلاش بر آن داشت تا روحی تازه در حرکت اجتهاد بدهد و بر این نکته پای بفشارد که سیاست، جزئی از دعوت به اسلام است و جهاد در راه دفاع از آرمان‌ها و برای پیاده ساختن آن بر همگان فرض است.
از منظر اقتصادی هم می‌توان اهداف و دیدگاه‌های اقتصادی شهید صدر را در چهار محور خلاصه کرد: نخست تعهد دینی، دوم تاکید بر استقلال مکتب اسلام، سوم: دیدگاه‌های شمول نگر، چهارم: مبارزه با هجوم فرهنگی غرب و مادیگرائی تاریخی مارکسیم و کمونیسم.
ایشان در زمینه اندیشه اقتصاد اسلامی دو تلاش عمده را ارائه دادند:
تلاش نخست: کتاب اقتصادنا است که دارالتعارف بیروت در سال‌های پایانی دهه هفتاد آن را منتشر نموده است. در این کتاب شهید صدر به بررسی تطبیقی نظریات اقتصاد اسلام و نظریات سرمایه‌داری و مارکسیسم پرداخته است. او در این اثر بی‌پایگی اصول دیالکتیک و نظریه ماتریالیسم تاریخی را به اثبات می‌رساند. فی‌المثل این فقه را بر ماتریالیسم تاریخی یادآور می‌شود که این تئوری نقش دین در زندگی فرد و جامعه را به اهمال گذاشته است، آنگاه به نقد و ارزیابی نظریات اقتصاد سرمایه‌داری می‌نشیند و در پایان طرح اقتصاد اسلامی را عرضه داشته و بر سه اصل اساسی اقتصاد اسلامی تاکید می‌ورزد:
1ـ نظریه خلافت روی زمین که شهید صدر از آن به عنوان ملکیت دوگانه یاد می‌کند.
2ـ محدودیت آزادی اقتصادی به وسیله اصول و قواعد دینی
3ـ عدالت اجتماعی در اسلام
بانک بدون ربا؛ از ایده تا اجرا
تلاش دوم شهید صدر بر اساس تقاضای هیئت مشرف بر طرح (مرکز مالی کویت) به عمل آمد. وی در این رابطه کتاب «بانک بدون ربا در اسلام، طرحی جایگزین ربا، بررسی فعالیت‌های بانک بر مبنای تعلیمات اسلام» را نگاشت. این کتاب را نیز دارالتعارف در آغاز دهه هشتاد منتشر کرد. در ادامه نیز پیروزی انقلاب اسلامی ایران فرصتی استثنائی را برای ایشان پیش آورد تا تلاش خود را کامل‌تر ارائه نموده و طرح اسلامی ساختن بانک را در ضمن برنامه‌ای جامع عرضه نماید، در این طرح باید فعالیت‌های بانک را در کشوری مدنظر داشت که می‌خواهد قوانین شرعی را در همه ابعاد زندگی اجتماعی نصب العین خود قرار دهد. با نهایت تاسف شهادت شهید او را از ادامه این کار باز داشت.
باید توجه داشت که هدف این کتاب محو داد و ستد ربوی در بانکها است، به عنوان نمونه موضوعات سپرده گذاری، سرمایه‌گذاری، وام، تسهیلات بانکی، تنزیل اسناد بهادار و مضاربه در این کتاب آمده است. در اینجا برخی از مباحث مهم کتاب را یادآور می‌شویم: مهم‌ترین موضعی را که پیشاپیش باید در نظر داشت این است که طرح بانک بدون ربا اغلب خارج از چارچوب نظام و حکومت اسلامی مطرح شده است و چون تنها به تطبیق جزئی احکام اسلام می‌پردازد، صرفا می‌توان نتائج جزئی را از آن انتظار داشت.
شهید صدر شروط اساسی فعالیت بانک بدون ربا را چنین مقرر می‌دارد:
1ـ بانک بدون ربا نباید مخالف احکام شرع اسلامی باشد.
2ـ این بانک باید بتواند در فضایی که با احکام اسلام هماهنگی ندارد عمل کرده و با توفیق کامل حرفه‌ای ادامه یابد.
3ـ این بانک به عنوان یک مؤسسه تجاری سودآور فعال شود و بتواند مسئولیت بانکی را نیز عهده دار شود، این مسئولیت عمده عبارت از به‌کار گیری سرمایه‌های راکد و بهره‌گیری از آنها برای پیشرفت اقتصاد و صنعت است.
یادآوری این نکته نیز مهم است که عنوان بانک بدون ربا دقیق تر از عنوان بانک اسلامی به نظر می‌رسد. بانک بدون ربا بدین معنی است که این بانک بر اساس ربا عمل نمی‌کند و کار آن مخالف احکام فقهی اسلام نیست، اما عنوان بانک اسلامی این هدف را در پی خواهد داشت که این بانک براساس ضوابط شرعی عمل کرده که از جمله مهم‌ترین قواعد دینی مفهوم احسان و تعاون است. در اینجا می‌توان ابعاد کلی طرح بانک بدون ربا در نظر شهید صدر را چنین ترسیم کرد:
الف) تاکید برنقش عنصر انسانی و کاستن از نقش سرمایه
ب) پذیرش پیشاپیش عامل سود و زیان که عنصر ضروری در همه فعالیت‌های اقتصادی است
ج) ایجاد زمینه‌های جدید و ساز و کار مناسب برای فعالیت‌های بانک بدون ربا
قاعده فقه شرعی در بانک بدون ربا
یکی از اندیشه‌های اساسی شهید صدر در بانک بدون ربا، قاعده فقهی شرعی است که ایشان برای این بانک در نظر گرفته است. متاسفانه این مساله مورد توجه بانک‌های اسلامی قرار نگرفته است و شاید این امر به دلیل وجود مشکلات قانونی باشد. از دیدگاه شهید صدر فعالیت بانک را بر مبنای عقد وکالت تصحیح می‌کند. بانک بدون ربا وکیل صاحب سرمایه است و باید رابطه صاحب سرمایه و بانک بدون ربا را بر همین مبنا توجیه و تفسیر کرد، البته تفاوت‌هایی از نظر فقهی بین عقود ودیعه، وکالت، مضاربه و شرکت وجود دارد و باید این قواعد و ضوابط را بر مبنای یافتن راه‌حل های جدید برای فعالیت‌های بانک بدون ربا قرار داد.
نکته قابل توجه آن که در همین زمینه فتاوا و راه‌حل‌های شجاعانه‌ای وجود دارد که اگر مورد پذیرش جو عمومی جامعه قرار گیرد می‌تواند مشکلات بسیاری را حل کند. به عنوان نمونه یکی از این راه‌حل‌ها تنزیل اسناد بدهی است. شهید صدر به جواز این مسأله فتوا داده است. این مساله می‌تواند مبنای فقهی صحیحی داشته باشد، چرا که بسیاری از فقها فروش بدهی را به مبغلی کمتر از مبلغ بدهی جایز می‌دانند. البته مشروط به آن که دین از موارد طلا، نقره، پیمانه‌ای یا وزنی نباشد.
وی همچنین رقابت‌های تجاری میان بانک‌های ربوی و بانک بدون ربا را در مورد نرخ سود در نظر گرفته و می‌گوید: به دلیل شرایط خاص بانک بدون ربا میزان سوددهی این بانک به مشتریان نباید از کمتر از سود بانک‌های ربوی باشد. ایشان همچنین معمالات ربوی را با کافر غیرذمی جایز دانسته و می‌گوید: «این مطلب مورد قبول فقهای شیعه و همچنین فقهای دیگر مذاهب از جمله امام حنفیان است.»
مؤلفه‌های اصلی اقتصادنای شهید صدر
از منظر تاریخی گرچه اقتصادنا واکنشی در برابر رشد فزاینده کمونیسم در مشرق عربی بوده است، ولی مؤلف فراتر از این را در نظر داشته و در پی عرضه جایگزین برآمده است . این دکترین را در پرتو دو قضیه می توان ارزیابی کرد:
1 . زمانی که این اثر در آن تدوین شده است
2 . تجربه های عملی ای که پس از تدوین آن اثر به دست ما رسیده است .
پس از ظهور اقتصادنا برخی رویدادها بر دستاوردهای این کتاب به نوعی اثر گذاشته است، مانند:
1 . نظام تک قطبی و آثار آن بر اقتصاد جهانی.
2 . حاکمیت رقابت اقتصادی صرف و نبود رقابت ایدئولوژیک در معادلات اقتصاد.
3 . تورم اقتصادی، کندی رشد و حاکمیت آن بر اقتصاد غرب در دهه های شصت، هفتاد و حتی هشتاد.
تقریبا یک سوم کتاب در رد و نقد مارکسیسم است که هم اکنون هیچ اثری از آن نیست و با این که در حال حاضر نظام حاکم بر جهان نظام سرمایه داری است و جهان اسلام را تهدید می کند، تنها یک دوازدهم کتاب به این موضوع اختصاص یافته است.
اسلامی‌کردن جامعه مقدم بر اصلاحات اقتصادی
اقتصادنا می‌گوید: در آغاز اسلامی کردن جامعه، سپس اجرای اقتصاد در چارچوب منظومه فراگیر اسلامی. بنابراین می‌توانیم بگوییم که آقای صدر به اسلامی کردن جامعه در اندیشه و رفتار از راه تجدید نظر در رفتارهای اجتماعی و سیاسی و پر کردن شکاف‌های موجود در نظام‌های اقتصادی دولت‌های غیراسلامی فرا می‌خواند. اقتصادنا بر انبوه دشواری‌هایی که رویاروی محققان جزئی نگر است تاکید می‌ورزد و شکل دادن یا انجام هر برنامه یا روش اقتصادی پیش از اسلامی کردن جامعه را رد می‌کند. شهید صدر به ساخت مبانی فکری و رفتاری جامعه بر مبنای اسلام و در مرحله بعد توجه به ساخت اقتصاد در چارچوب اسلام معتقد است.
اقتصادنا سرمایه داری را به سه پایه اصلی آن برمی‌گرداند. اقتصادنا می‌توانست به این بحث میدان بیشتری بدهد و نظریه خود را بسط دهد تا دیگر مبانی سرمایه داری به ویژه مبانی نظریه پردازان متاخر سرمایه داری در دو جریان اقتصاد آزاد محافظه کار و اقتصاد آزاد معاصر را نیز در بر گیرد.
دیگر نکته ای که به پرداخت کتاب به سرمایه داری مربوط می‌شود این است که اقتصادنا می توانست در نقد خود بر اقتصاد بازار و نه فقط سرمایه داری تاریخی تکیه کند. اگرچه نقد و طعن در رویکرد اقتصادنا به اندیشه‌های سرمایه‌داری و اندیشمندان آن در قرن نوزدهم بسیار قوی است و به نقد افکار لیبرالی آنها می‌پردازد ولی اقتصادنا به افکار نوین معاصر در بازار اشاره نکرده است. از دهه شصت به این طرف اندیشه اقتصادی غرب در معرض تحولات عظیمی چون پیدایش اندیشه انتقادی، اقتصاد کلاسیک نو شده و نظریه رشد و توسعه اقتصادی قرار گرفته است.
بازخوانی اقتصادنا پس از پنج دهه
اقتصادنا می‌گوید که مبنای فکری سرمایه داری این است که منابع سرمایه زا محدود هستد و میان منافع متقابل و رقیب پراکنده نشده است. بر این اساس قوانین عرضه و تقاضا و سازوکارهای قیمت گذاری سرمایه گذاری و جز آن، شکل گرفته اند.
اقتصادنا می‌کوشد اصل فائده یا سود و بهره را از نو تعریف کند و بگوید: سود تجاری یعنی سود ناشی از تجارت مجاز و مورد تشویق اسلام که می‌توان به آن به عنوان نقیض مثبت نظریه مازاد ارزش در نظر مارکس نگریست. در برداشت سرمایه دای حق طبیعی انسان در نیل به بالاترین سودها به رسمیت شناخته شده است ولی اقتصادنا این اندیشه را مبنا قرار می دهد که سود و کسب ثروت می باید از راه کار و تلاش صورت گرفته، دنبال شود اما تداول پول یا کسب سود از راه گردش پول و قرار دادن سود از راه تبادل صرف پولی مجاز نیست زیرا معامله ای ربوی است.
بر این اساس اقتصادنا مفاهیم اقتصادی اسلامی ای چون مشارکت، تبادل سود و مضاربه را طرح می‌کند و اینها معاملاتی هستند که در اقتصاد در چارچوب اسلام مورد تشویق قرار گرفته اند.
بی تردید بخش زیادی از اقتصادنا همچنان زنده، پویا، درست و در زمینه خود پیشگام است . در عین حال با وجود تغییرات سیاسی و اقتصادی مهمی که در جهان و جهان اسلام در چند دهه گذشته روی داده است بخش هایی از اقتصادنا به بازنویسی و گاهی بسط و تعمیق و گاهی شرح و توضیح و گاهی نوسازی و گاهی تعلیقه و گاهی تصحیح نیاز دارد; و هیچ کس نمی تواند آن را بازخوانی و نوسازی کند مگر آن که از شخصیت برجسته ای چون شخصیت جناب آقای صدر برخوردار باشد .
/983/ب951/ک
منابع:
پیرامون روش شهید صدر در شناخت نظام اقتصادی اسلام: آیت الله محمدعلی تسخیری
طرح بانک بدون ربا در آثار شهید صدر: خلدون حماده
اقتصادنا در هزاره سوم: دکتر موفق الربیعی