عقلانیت انقلابی شرط مهم تحقق دولت اسلامی

به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، رهبر معظم انقلاب در موقعیت‌های متعددی بر این نکته مبنی بر این که «تا وقتی دولت اسلامی به‌طور کامل محقق نشده است، نوبت به تشکیل جامعه اسلامی» نمی‌رسد و در این صورت، موضوع سبک زندگی اسلامی نیز صرفاً در سطح گفتمان‌سازی در جامعه باقی خواهد ماند،» تاکید داشته اند. ایشان همچنین در سخنان اخیرشان در شهریور سال جاری موضوع فاصله زیاد تا تشکیل دولت و جامعه اسلامی را گوش­زد کردند. اینک پرسش اصلی در بایسته­‌های لازم برای تشکیل یک دولت اسلامی است. و بدیهی است که پرداختن به تمامی آنها در این مجال نمی‌گنجد. اما یکی از مهمترین بایسته های لازم برای تشکیل چنین دولت مطلوبی با نظر به منظومه فکری حضرت آیت الله العظمی خامنه ای رهبر معظم انقلاب اسلامی، وجود عقلانیت انقلابی است که یکی از شروط مهم برای تطبیق عنوان «دولت اسلامی» بر روی دول حاکم در حکومت اسلامی است. همین شرط یکی از شروط مهم تشکیل جامعه اسلامی نیز به شمار می رود.

تقابل دو نگاه حداقلی و حداکثری در مفهوم انقلابی­‌گری یکی از موانع تشکیل دولت اسلامی

مفهوم انقلابی‌گری در تعابیر رهبر معظم انقلاب بسیار فراتر از انقلابی‌گری به معنای صرفا یک پدیده و کنش اجتماعی در برابر نظام سیاسی حاکم است. در تفکر حداقلی از مفهوم انقلابی‌گری بعد از وقوع انقلاب و احداث نهادهای حاکمیتی جدید، انقلابی‌گری را بی­معنا و ایضا خلاف عقلانیت می‌پندارند و بر این باوراندکه اکنون که حاکمیتی جدید تشکیل شده دیگر زمان انقلابی‌گری به پایان رسیده است، کما اینکه در بین سیاسیون جمهوری اسلامی نیز کسانی وجود داشته و دارند که پیرو این تفکر حداقلی اند و دو مفهوم عقلانیت و انقلابی‌گری را مخالف و در تضاد هم می‌دانند.

اما در نگاه امامین انقلاب، مفهوم انقلابی‌گری به تمام شئونات سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، علمی و غیره تسری پیدا می‌کند و دیگر نه صرفا به معنای یک پدیده اجتماعی که با پیروزی، تاریخ آن منقضی شود بلکه یک اخلاق و صفت درونی است. «انقلاب و انقلابی‌گری برای همه‌ی دوران‌ها است و انقلاب یک رود جاری است و همه‌ی کسانی که براساس شاخص‌های انقلابی‌گری عمل کنند، انقلابی هستند»[1] چرا که در این نظام اندیشه ای ابتدا باید انقلاب در درون انسان پدیدار گردد و این انقلاب درونی تبدیل به یک ملکه نفسانی شود تا توانایی این را داشته باشد که  به جهان بیرون تسری پیدا کند، همانگونه که در قرآن کریم هم بدان اشاره شده است: «إِنَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِم؛[2] خداوند سرنوشت هيچ قوم (و ملتى) را تغيير نمى‏دهد مگر آنكه آنها خود را تغيير دهند». اين اصل قرآنى كه يكى از مهمترين برنامه‏هاى اجتماعى اسلام را بيان مى‏‌كند به ما مى‏گويد هر گونه تغييرات برونى متكى به تغييرات درونى ملتها و اقوام است[3]. بر این اساس است که مقام معظم رهبری ملاک انقلابی بودن را در ظهور چند صفت نفسانی مهم از قبیل؛ تقوا، شجاعت، بصیرت، صراحت، نترسیدن از «لَومَةَ لآئِم»[4] [5] معرفی می‌کنند. و انقلاب درونی تنها زمانی اتفاق می­افتد که عقلانیت در انسان به مرحله بلوغ رسیده باشد چراکه این صفات ملازمه کاملی با عقلانیت دارند به این معناکه مرحله أتم و اکمل آن صفات زمانی رخ می‌دهد که عقلانیت در انسان به مرحله فعلیت رسیده باشد.  از این جهت می‌توان انقلابی‌گری در این دو نگاه(حداقلی و حداکثری) را تنها یک اشتراک لفظی دانست.

تلازم انقلابی ­گری با عقلانیت

امام خامنه ای در بیانات مختلفی ویژگی­‌هایی را برای انسان انقلابی و انقلابی‌گری برشمردند که کاملا منطبق با قواعد عقلائی و عقلانیت است. در منظومه اندیشه­ای ایشان «هدف را بر راضی کردن مردم بجای راضی کردن قدرت‌هاقرار دادن، تقویت عناصر داخلی، به کارگیری نیروهای داخلی، تسلیم هیچ زورگویی نشدن، عدم ضعف و فریب خوردگی و انفعال، تکیه و اعتماد به نخبگان، استحکام درونی فرهنگ و اقتصاد و سیاست و غیره، شجاعت، اهل اقدام و عمل بودن، ابتکار ورزیدن، بن‌بست‌شکنی، گره‌گشایی، از چیزی نترسیدن، به آینده امیدوار بودن، به امید خدا به سمت آینده‌ی روشن حرکت کردن»[6] از جمله ویژگی‌­های انسان انقلابی و انقلابی‌گری بشمار می آید. بر این اساس است که در مراسم بیست و هشتمین سالگرد رحلت امام فرمودند: «گاهی اوقات بعضی در مقابل شعارهای انقلاب، عنوان و مفهوم عقلانیّت را مطرح می‌کنند؛ کأنّه عقلانیّت نقطه‌ی مقابل انقلابی‌گری است؛ نه، این خطا است؛ عقلانیّت واقعی هم در انقلابی‌گری است. نگاه انقلابی است که می‌تواند حقایق را به ما نشان بدهد».[7]

در اندیشه رهبر معظم انقلاب، عقلانیت و انقلابی‌گری در بسیاری از شاخصه ها باهم مشترکند و همانگونه که مشاهده می‌شود تمامی شاخصه هایی که در بالا برای انقلابی‌گری ذکر شد برآمده از متن عقلانیت است. البته نکات و شاخصه های دیگری هم وجود دارد که اکنون از ذکر آنها صرف نظر میکنیم. در باب آسیب­شناسی رفتار انقلابی «محافظه‌کاری و اکتفای به آنچه که داریم و نداشتن همت و بلندپروازی در همه‌ی زمینه‌های فکر و فرهنگی »[8] را می‌توان به عنوان مسلخ گاه عقلانیت انقلابی محسوب کرد و همین آسیب یعنی تفکر و برخورد محافظه­کارانه یکی از آسیبهای عقلانیت در اندیشه رهبری است: «عقلانیت‌ به معناى تسلیم نیست»[9] . ریشه ضدیت محافظه کاری با عقلانیت در نگاه رهبری را می توان در این جست که محافظه کاری خلاف عدالت می ­باشد[10] و قبلا در یادداشتی مجزی گفته شد که عدالت و عقلانیت به هم پیوسته و ترابط معنایی دارند و با نفی یکی دیگری هم منتفی می شود.[11]

فرهنگ انقلابی­‌گری مقدمه تشکیل دولت و جامعه اسلامی

اگر به دنبال تشکیل دولت اسلامی هستیم باید لوازم آن را فراهم کنیم و همچنان که تبیین شد یکی از لازمه­ های آن ایجاد عقلانیت انقلابی در دولت است. حال باید اضافه کرد که اگر به دنبال ایجاد عقلانیت انقلابی هستیم باید فرهنگ انقلابی­‌گری را در تمام ابعاد جامعه و سیستم حاکمیتی و مدیریتی احیا کنیم و این مهم حاصل نمی­ شود مگر با کمک رسانه­ های جمعی که قدرت تاثیرگذاری و فرهنگ سازی بی­ بدیلی دارند.

«فرهنگ روح یک جامعه است»[12]، پس همان گونه که نفس و روح آدمی موجودی است مجرد از ماده و از خواصش این است که قابلیت تطبیق خویش با هرآنچه که با آن حشر و نشر دارد را دارا است، بگونه ای که اگر با علم حشر داشت همان را طلب میکند و از آن لذت می جوید و اگر با تمایلات شهوانی، حشر داشت به همان خوی می گیرد، فرهنگ نیز بمثابه نفس و روح جامعه از این خاصیت بهره دارد. چراکه «فرهنگ همان خلقیات و ذاتیات یک جامعه است»[13] و خلقیات یک جامعه در واقع همان صفات نفسانی افراد جامعه اند که به فعلیت رسیده است. و صفات نفسانی همانند نفس از سنج مجردات اند. بر این اساس فرهنگ این ویژگی را دارد که خود را به هر خوی و صفتی که او را با آن حشر و نشر داده اند تطبیق دهد و همان را طلب کند. حال اگر افراد جامعه خوی انقلابی‌­گری را در خود به فعلیت رسانیده­اند در بُعد کلان تبدیل به صفتِ روح جامعه که همان فرهنگ است، میشود. و اگر خوی اشرافیت و راحت­طلبی و خلق سرمایه­داری و اسراف را به فعلیت رسانیده­اند در بعد کلان، اینها هستند که به صفتِ روح جامعه تبدیل میشوند و اینجاست که نقش رسانه بعنوان دستگاه پمپاژگر فرهنگ نمایان می شود./۹۰۱/ی۷۰۲/س

حجت الاسلام داود موذنیان، پژوهشگر حوزه

[1] - همان، مورخ: 14/3/1395

[2] - رعد: 11

[3] - تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1374، چ اول، ج10، ص141

[4] - مائده: 54

[5] - بیانات مقام معظم رهبری، مورخ: 6/3/1395

[6] - ر.ک: همان، مورخ: 14/3/1396، 13/10/1395، 26/8/1395، 12/8/1395

[7] - همان، مورخ: 14/3/1396

[8] - همان، مورخ: 9/12/1379

[9] - همان، مورخ: 19/6/1387

[10] - معظم له در مورخ 20/4/1394 و در دیدار با دانشجویان دراین زمینه میفرمایند: «محافظه‌کاری یعنی شما تسلیم هر واقعیّتی -هرچه تلخ، هرچه بد- باشید و هیچ حرکتی از خودتان نشان ندهید؛ این محافظه‌کاری است»؛ و عدالت درست در مقابل این تعریف قرار دارد، یعنی سکوت نکردن و تسلیم­ناپذیری در برار باطل.

[11] - ارتباط عقلانیت، معنویت و عدالت از منظر رهبر معظم انقلاب، داود موذنیان، خبرگزاری رسا

[12] - بیانات مقام معظم رهبری، مورخ: 7/11/1381

[13] - بیانات مقام معظم رهبری، مورخ: 17/10/1383