گزارشی از نشست آزاداندیشی؛ ضرورت، راهبردها و آسیب‌شناسی
مقدمه_ در سال ۸۱ که یازده نفر از دانش آموختگان و پژوهشگران حوزه علمیه خدمت مقام معظم رهبری نامه ای در بحث آزاداندیشی نوشتند، سه روز بعد مقام معظم رهبری در پاسخ به نامه آنها، ضمن موافقت با مضمون تمام نامه، نکات مهمی را علاوه بر درخواست‌ها و پیشنهادهای آنها مطرح کردند.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نشست آزاداندیشی؛ ضرورت، راهبردها و آسیب‌شناسی با حضور حجت الاسلام والمسلمین علی ذوعلم رییس پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی، حجت الاسلام رضا غلامی رییس مرکز پژوهش های علوم انسانی اسلامی صدرا، حجت الاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه استاد و پژوهشگر فلسفه دین و رییس مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه، محسن پاک آیین سفیر سابق ایران در آذربایجان، محمد صادق کوشکی عضو هیأت علمی دانشگاه تهران و کارشناس و تحلیلگر مسائل سیاسی و جمعی از متفکران و صاحبنظران 15 بهمن 96 در مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی برگزار شد.
آزاداندیشی رمز شکوفایی جامعه
در ابتدای این نشست حجت الاسلام والمسلمین علی ذوعلم رییس پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی گفت: این نشست، غبارروبی و یادآوری نامه ای است که پانزده سال پیش مقام معظم رهبری در پاسخ به نامه جمعی از دانش آموختگان و پژوهشگران حوزه علمیه داشتند و در آن بحث آزاداندیشی و تشکیل نشست‌های مناظره، نقد و نظریه پردازی را در یک فضای آزاد همراه با رعایت اخلاق و منطق مطرح کرده بودند.
در پایان فرمایشات مقام معظم رهبری در این نامه، تحقق یک ساله ایده های این جمع در حوزه آزاداندیشی مطرح شده بود اما امروز پانزده سال از این درخواست می‌گذرد و ما هنوز شاهد پیچ و خم های اداری و نگرش بوروکراتیک آن هستیم که با نقطه ترسیمی مقام معظم رهبری بسیار فاصله دارد به همین جهت مؤسسه پژوهشی و فرهنگی انقلاب اسلامی به عنوان دفتر حفظ و نشر آثار مقام معظم رهبری وظیفه خود دانست که این نشست را با دعوت جمعی از اندیشمندان و صاحبنظران عرصه فرهنگی، فکری و اجتماعی برگزار کند و درباره ضرورت، راهبرد و آسیب شناسی آزاداندیشی مباحثی مطرح کند که دستگاه های علمی، آموزشی، پژوهشی، فرهنگی و فکری حقیقتاً این عنصر مهم انقلاب اسلامی یعنی آزاداندیشی را در دستور کار خود قرار دهند و با شناخت ظرفیت ها، اولویت ها و منابع بتوانند در این حوزه کاری از پیش ببرند.
آزاداندیشی که در پاسخِ نامه مقام معظم رهبری مورد تأکید قرار گرفته، طرح آن در بهمن ۸۱ نبوده بلکه پیش تر در شکل گیری انقلاب اسلامی شاهد رویکرد عقلانیت و فکرمداری بودیم. قبل از پیروزی انقلاب، یکی از بحث هایی که امام خمینی(ره) علیه رژیم پهلوی مطرح می‌کردند بحث خفقان و فضای بسته استبدادی بود که بر جامعه تحمیل می‌شد و زندانی شدن متفکران و اندیشمندان همواره مورد اعتراض امام بود.
حجت الاسلام والمسلمین ذوعلم در ادامه بیان داشت: اگر اسلام را اندیشه ای مبتنی بر فطرت انسان ها و عقلانیت می‌دانیم باید قائل باشیم که دستورات دین مبین تنها در مسیر آزاداندیشانه، مباحثه و گفتوگو می‌تواند تجلی و اشاعه یابد و در رابطه با اندیشه های رقیب برتری های خود را نشان دهد. خلاقیت در عرصه تولید و فناوری در فضای آزاداندیش ایجاد می‌شود و رهایی از بحران غربگرایی در جهان اسلام در پرتو آزاداندیشیِ صحیح و عمیق می‌تواند برطرف شود زیرا امروز غرب به دروغ خود را پرچمدار آزادی و آزاداندیشی می‌داند. ما در مقابله با این سحر غرب، باید به معجزه آزاداندیشی بپردازیم همان طور که در سیره انبیا، معصومین و انقلاب اسلامی بوده است اگر چه موانع ذهنی و فرهنگی زیادی برای آن وجود دارد.
آزاداندیشی یک ضرورت اجتماعی و فرهنگی برای شکوفایی و رشد سیاسی جامعه است، همچنین ضرورت آزاداندیشی، یک ضرورت انقلابی و اسلامی است. اسلام، یک نگرش حق و جامع متعالی را برای همیشه ارائه کرده است که در فضای آزاداندیش می‌تواند مورد بحث و فهم قرار بگیرد و جامعه را در پرتو آموزه های اسلامی و انقلابی رشد دهد.
به تعبیر مقام معظم رهبری انقلاب ما، انقلاب عقلانی و به تعبیر شهید بهشتی انقلاب ما گفتمان فرهنگی است. وقتی برتری اندیشه اسلامی در جامعه روشن شود ابعاد مختلف آن تحقق پیدا می‌کند.
نهاد ملی و غیردولتی آزاداندیشی تأسیس شود
آسیب هایی که تحقق فضای آزاداندیشی را تهدید می‌کند به تعبیر مقام معظم رهبری گریز از آزادی است، مخصوصاً درباره کسانی که ادعای بدون استدلال دارند و می‌خواهند کاوش علمی در مباحث وجود نداشته باشد. دومین تهدبد این است که ترس از مناظره در برخی متفکران و اندیشمندان جامعه ما وجود دارد. سومین مانع این است که نقد و انتقاد تبدیل به تشریفات و تظاهر
ویترینی و کلیشه ای شده نه صرفاً یک کار علمی، محققانه و منصفانه؛ چهارمین آسیب مواجهه عوامانه و تبلیغاتی با این ضرورت است. گاهی آزاداندیشی به فضای جدال و کشمکش‌های بی حاصل و جنجالی تبدیل می‌شود. فرسایش اداری مورد دیگری است که مقام معظم رهبری امید داشتند این ایده دچار آن نشود.
حجت الاسلام والمسلمین ذوعلم افزود: رسالت مؤسسه حفظ آثار و نشر این بوده که افکار و بیانات اسلامی و انقلابی مقام معظم رهبری را بازخوانی کرده و آن را در عرصه فکری و عینی دنبال کند. مقام معظم رهبری در نامه مذکور محدوده آزادی بیان را منطق، اخلاق و رعایت حقوق مادی و معنوی دیگران می‌دانند. همچنین تأکید دارند که آزادی بیان به یک فرهنگ اجتماعی و حکومتی برای مسؤولان و مدیران تبدیل شود؛ لازم است به آزاداندیشی در چارچوب نامه مقام معظم رهبری تأکید داشته باشیم و برای تحقق آن تلاش کنیم.
وی در پیشنهادی مطرح کرد: جمع یازده نفره ای که نامه بهمن ۸۱ را به مقام معظم رهبری نوشتند و ترکیب جامعی از افکار و ایده های مختلف هستند به تأسیس یک کانون آزاداندیشی به عنوان نهاد ملی و غیردولتی بپردازند و مضامین نامه را در فضایی فراتر از بوروکراسی اداری برای فراهم آوری بستر آزاداندیشی و رشد در حوزه و دانشگاه عملی کنند همچنین مؤسسه فرهنگی انقلاب اسلامی از جهت علمی و معنوی یاری گر آن باشد تا این دغدغه جامعه و رهبر انقلاب اسلامی تا حدی جامه عمل پوشانده شود.
جریان های مدعی اصلاحات در مناظرات حاضر نمی‌شوند
در ادامه نشست حجت الاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه استاد و پژوهشگر فلسفه دین و رییس مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه گفت: تاکنون ۳۰۰ کرسی نظریه پردازی برگزار شده است که ۳۶ مورد آنها ثبت شده و حدود ۲۰۰۰ کرسی ترویجی در دانشگاه ها برگزار شده است که تعدادی نیز در نوبت برگزاری هستند.
معمولاً نظریه پردازان از میان اساتید و آزاداندیشان از میان دانشجویان هستند؛ از جمله موانع حوزه آزاداندیشی آسیب معرفتی است که در برخی حوزه ها اصلاً نظریه پشتیبان برای اجرا، مشخص نیست، همچنین از مهمترین موانع در این سیر می‌توان به آسیب ساختاری در منشأ و دانشگاه‌ها اشاره کرد.
رییس مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ابراز داشت: مانع دیگر این است که در برخی کرسی‌های آزاداندیشی فقط شبهات مطرح می‌شوند و نقد و راهکاری بیان نمی‌شود و هیچ کسی به آن نظارت ندارد همچنین لازم است اگر کرسی آزاداندیشی و نظریه پردازی برگزار می‌شود حوزه های دیگر در آن دخالت نکنند؛ از دیگر آسیب های این حوزه این است که جریان های مدعی اصلاح طلب در مناظرات حاضر نمی‌شوند یا بعضاً برخی فقط برای محکوم کردن حضور می‌یابند.
حجت الاسلام خسروپناه تصریح کرد: برخی اصول گرایان نیز رسالت دین مداری خود را از دست داده‌اند، لازم است نیروهای انقلاب باید به رسالت خود بازگردند و کسانی که در صف کار می‌کنند از چهره سازی نیروهای جدید استفاده کنند و تنها به نیروهای قبلی اکتفا نکنند زیرا در این سالها نیروهای فاضل و بسیار خوبی تربیت شده‌اند که می‌توان آنها را در حوزه رسانه، فضای مجازی و علوم اسلامی انسانی معرفی و مطرح کرد. میانسالان و پیشکسوتان باید به رویش های انقلابی و جدید میدان دهند. روزنامه‌ها و رسانه ملی باید افراد فاضل جدید را معرفی کنند تا به مرور آنها شناخته شوند.
دانشجویان با مطالعات بیشتر و عمیق تر باید در بُعد معرفتی به رشد خوبی برسند، نباید فکر کنند چون انقلاب در دست آنهاست نیازی به جریان سازی ندارند.
علوم انسانی اسلامی در میدان آزاداندیشی می‌تواند تنفس کند
حجت الاسلام رضا غلامی رییس مرکز پژوهش های علوم انسانی اسلامی صدرا در ادامه نشست با بیان اینکه پاسخ مقام معظم رهبری به نامه جمعی از دانش آموختگان و پژوهشگران حوزه علمیه در مورد کرسی‌های نظریه‌پردازی، سندی بر جریان فکری انقلاب اسلامی است، گفت: انقلاب اسلامی مولود آزاداندیشی و قیام علیه استبداد، خودکامگی و در رأس همه اینها خودکامگی فکری است. در دوران پیش از انقلاب و در دوره طاغوت، تقلید همه جانبه از غرب به عنوان ارزش تلقی می‌شد و امروز نیز این افکار وجود دارد. در چنین شرایطی، ظهور انقلاب توانست ممنوعیت اسطوره زدایی و تقلید از غرب را در افکار عمومی جامعه نهادینه کند.
جریان روشنفکری انقلاب اسلامی با گوهر و جوهر آزاداندیشی در دو جبهه با عقل ستیزی مدرن و سنتی در این سال ها مبارزه کرده است. کسانی که با روح انقلاب اسلامی انس دارند، می‌دانند که جهش و اعتلای حرکت اسلامی مستلزم بهادادن و صیانت از آزاداندیشی است. آزاداندیشی دارای دو وجه است، یک وجه آن حکومت بر عقل و هواهای نفسانی است که ریشه مفاسد را از بین می‌برد و دیگری آزاداندیشی در چارچوب عقل و خردورزی است.
با توجه به پاسخ مقام معظم رهبری رهبری به طلاب حوزه علمیه، لازم است نه تنها همواره از طرح ایده‌ها و افکار گوناگون و جدید استقبال کنیم بلکه باید از این افکار در جهت بهره‌وری هر چه بیشتر به نفع انقلاب و صیانت از آن استفاده کنیم.
علوم انسانی اسلامی در میدان آزاداندیشی است که می‌تواند تنفس کند. آنچه که آزاداندیشی را تهدید می‌کند فریب و فتنه گری برخی سیاسیون است که مهمترین تهدید محسوب می‌شود. این افراد برای رفع عطش خود به قدرت و ثروت، به جای خط اندیشه ورزی، فتنه گری را دنبال می‌کنند که این شرایط کمی جای نگرانی دارد.
رییس مرکز پژوهش های علوم انسانی اسلامی صدرا اظهار داشت: از کسانی که در این سالها حاضر به مناظره نشده‌اند و با سیاست زدگی رویه فکری خود را پیاده کرده‌اند، دعوت می‌کنیم با حضور در مناظرات، به رشد عقلانیت و اندیشه ورزی کمک کنند. مقام معظم رهبری در پاسخِ نامه طلاب حوزه ده‌ها نکته کلیدی را مطرح کرده‌اند که شایسته است در جلسات گوناگون درباره این فرمایشات بحث و گفتوگو صورت بگیرد.
آزاداندیشی به معنای ساختارشکنی نیست
در ادامه نشست آزاداندیشی؛ ضرورت، راهبردها و آسیب‌شناسی محسن پاک آیین سفیر سابق ایران در آذربایجان با بیان اینکه برگزاری کرسی‌های آزاداندیشی از مطالبات مقام معظم رهبری و شرط لازم پیشرفت فرهنگی و علمی کشور است، گفت: برای ایجاد فضای گفتمانی در جامعه باید به طور همزمان، آزادی بیان و فکر وجود داشته باشد تا از دریچه آن بتوان به آزاداندیشی دست یافت. یکی از مقدمات و شرایط آزاداندیشی اطلاعات صحیح و مستند به دور از شایعات و اطلاعات ناقص و تحریف شده است که در این میان رسانه‌ها نقش بسیار مهم و حساسی را ایفا می‌کنند.
آزاداندیشی به نوعی پرهیز از خودمحوری و نفسانیت است. تعصب، نقطه مقابل آزاداندیشی است؛ فرد متعصب، آزاداندیشی را تهدیدی برای تفکرات قبلی خود می‌داند و مانع رشد این تفکر می‌شود. وابستگی حذبی و جناحی نهایتاً منجر می‌شود که استبداد و رویکرد قبیله‌ای حاکم شده و هر حذبی خود را حق بداند، در این حالت آزاداندیشی که سبب توسعه فکر و فرهنگ است، رشد نخواهد کرد.
پاک آیین با بیان اینکه در بحث آزاداندیشی باید به خطوط قرمز جامعه توجه شود، گفت: همان طور که تمام کشورها خط قرمزهایی را برای تفکرات آزاداندیشانه خود تعریف و تعیین کرده‌اند، لازم است همه متوجه باشند کسی که به دنبال بحث و مناظره هست، نباید آزاداندیشی را فرصتی برای ساختارشکنی بداند.
در محیط آزاداندیش باید احترام به اصول، قانون و ساختارها باشد تا افراد در آن گفتمان سالم داشته باشند، همچنین در بحث آزاداندیشی باید رویکرد تخصصی را مورد توجه قرار داد و کسی که در بحث، تخصصی ندارد وارد مقوله بحث نشود؛ از دیگر ملزومات آزاداندیشی می‌توان به سعه صدر، بلوغ فکری، صبر، منطق، اخلاق و احترام به حقوق دیگران اشاره کرد که در دیدار مقام معظم رهبری با اقشار مختلف مردم شاهد هستیم.
اگر کرسی آزاداندیشی این مؤلفه ها را نداشته باشد، بصیرت افزایی صورت نگرفته و حق و باطل را نمی‌توان از یکدیگر تشخیص داد. ایجاد امنیت رسانه و سیاسی در فضای آزاداندیشی به عهده حکومت است. ساختارهای مهمی مانند صداوسیما، دانشگاه، آموزش و پرورش مخصوصاً نماز جمعه تریبون خوبی برای آزاداندیشی است زیرا برای جامعه جاذبه دارد.
سفیر سابق ایران در آذربایجان اظهار داشت: نظام اسلامی، نظام محکمی است که با نقد و اعتراض های کوچک، آسیبی نخواهد دید. اگر افراد اصول گرا و ولایی وارد فضای آزاداندیشی نشوند قطعاً لیبرال‌ها عقاید خود را حاکم خواهند کرد و همه دستگاه‌ها باید در این مسیر حمایتگر باشند.
کرسی آزاداندیشی را با تریبون آزاد اشتباه نگیریم
محمد صادق کوشکی عضو هیأت علمی دانشگاه تهران و کارشناس و تحلیلگر مسائل سیاسی در ادامه نشست آزاداندیشی؛ ضرورت، راهبردها و آسیب‌شناسی گفت: نخستین آسیب در بحث آزاداندیشی و نظریه پردازی این است که کرسی آزاداندیشی با تریبون آزاد و کرسی نظریه پردازی با مناظره اشتباه گرفته می‌شود.
جلسات آزاداندیشی و نظریه پردازی باید به گونه‌ای برگزار شوند که مخاطب بتواند در آن سره را از ناسره تشخیص دهد. هر دانشگاهی باید در حوزه تخصصی رشته های خود کرسی نظریه پردازی و آزاداندیشی را برگزار کند و درباره سایر رشته ها و علوم در قالب سخنرانی و کلاس اطلاع رسانی کنند.
متاسفانه در مباحث تخصصی اساتید از شرکت در بحث فراری هستند و در مناظرات حاضر نمی‌شوند و نتیجه این می‌شود که نزدیک به رأی گیری و انتخابات، کرسی های های آزاداندیشی که هیچ تخصصی در مطالب بحث ندارند زیاد می‌شوند بنابراین باید کرسی های آزاداندیشی و نظریه پردازی با حضور متخصصین برگزار شود.
کارشناس و تحلیلگر مسائل سیاسی تصریح کرد: شأن هر دانشگاهی تولید علم در حوزه تخصصی است و باید سازوکار دقیق علمی در حوزه خود داشته باشد. واژگان سیاسی ناظر به جریانات سیاسی اگر به عرصه اندیشه و نظریه گره نخورد و تنها به اصول گرا یا اصلاح طلب بودن اکتفا کند، به غیر از بحث های ژورنالیستی معمول و رایج دستاوردی نخواهد داشت.
در پایان نشست آزاداندیشی؛ ضرورت، راهبردها و آسیب‌شناسی حجت الاسلم والمسلمین ذوعلم خاطرنشان کرد: نشست امروز، بازخوانی یک نامه مغفول بود. آزاداندیشی به معنای محض کلمه، یعنی بستری فراهم شود که هر فردی در هر زمینه ای بتواند بیندیشد؛ زیرا اگر یک فرد در رشته پتروشیمی درباره مسائل غیر تخصصی خود مانند حجاب، علم مخصوص آن را نداشته باشد نمی‌تواند آن را در خانواده خود پیاده کند بنابراین ما نیاز داریم کانون آزاداندیشی توسط یازده پژوهشگر و دانش آموخته‌ای که به مقام معظم رهبری نامه نوشتند تأسیس شود. ما نیاز به پیاده سازی منویات مقام معظم رهبری، خاصّه موضوع مورد بحث داریم تا به فرمایش مقام معظم رهبری این آزاداندیشی به یک فرهنگ اجتماعی و حکومتی تبدیل شود و نهضت پاسخ به سوالات نظری و عملی نهادینه شود؛ به عبارتی تمام اقشار جامعه، عشایر، روستاییان، مرزنشینان، سربازان، دانشجویان، طلاب اعم از زن و مرد نیاز به آزاداندیشی دارند به علت اینکه اساس شکل گیری جامعه اسلامی بر فکر و اندیشه است و این دقیقاً نگاه و سیره امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری بوده است که مطالب بسیار عمیقی می‌توان از آن برداشت کرد.
همواره باید آزاداندیشی را در تمام زمینه های فکری به عنوان عنصر زندگی ساز، نگرش ساز و اخلاق ساز دنبال کنیم. متاسفانه برخی از ما دیگر متفکر و اهل نظر نیستیم و تنها کارمند دستگاه فکری، تبلیغ، دانشگاه و حوزه شده‌ایم.
جوانان متفکر تحصیلات تکمیلی و فعال باید کار و تلاش کنند و از این یازده نفری که نامه نوشته‌اند، مطالبه داشته باشند و موسسه نشر آثار مقام معظم رهبری نیز حمایتگر باشد./۹۶۹/پ202/ب1