شیخ الازهر و آزاد اندیشی ؛ «غرب شناسی» وظیفه امروز علمای دین

خبرگزاری رسا ـ گروه بین‌الملل: مفهوم «تعدّد، تنوّع، تکثّر و چندگانگی» از مفاهیمی است که در طبیعت جامعه بشری نهاده شده است. این چندگانگی در برابر یگانگی، از سنت‌های الهی است و در قرآن کریم نیز بارها به فلسفه وجودی تنوع قومیت‌ها، قبیله‌ها و ملت‌ها برای حیات اجتماعی انسان‌ها اشاره شده است.

با آنکه قرآن کریم سخن از «امت» را به میان آورده و از مردم دعوت کرده تا تحت لوای اسلام جمع شده و هرگونه تبعیض قومیتی، نژادی و جنسیتی را رها سازند اما همزمان از تنوع و گوناگونی فرهنگی نیز حمایت کرده و تکثّرات را نیز به رسمیت می‌شناسد.

در منظومه دینی و برای فهم نسبت میان تنوع‌ و تعدّد در ساحت‌های مختلف اجتماعی، فرهنگی، مذهبی، با مقوله وحدت و اتحاد امت اسلامی، ضروری است تا نگاهی جمع‌گرایانه داشت تا ضمن به رسمیت شناختن تکثّرات و مرزهای فرهنگی، از اتحاد و وحدت امت اسلامی نیز غافل نشد. در حقیقت نگاه اسلام یک نگاه ارجاع کثرات به وحدت با حفظ مرزها و حدود تکثّرات است.

جامعه دینی مصر به دلیل موقعیت خاص اجتماعی خود، انواع ادیان، مذاهب و نحله‌های مختلف فرهنگی، اندیشه‌ای و سیاسی را در خود جای داده است. زیست مشترک مسیحیان و مسلمانان از یک سو و حضور پر شور گروه‌های مختلف اسلامی از جریان سلفیّت تا مذاهب اربعه و شیعیان به همراه حضور پررنگ صوفیان سبب شده تا مقوله همزیستی مسالمت آمیز همراه با رعایت مرزهای اعتقادی ـ فرهنگی به معنای عام کلمه در این کشور از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شود.

تنوع فرهنگی و دینی محور اساسی خلقت
احمد طیّب شیخ الازهر و متولّی اصلی تصمیم‌گیری برای ریل‌گذاری سیاست‌های دینی ـ اجتماعی آینده مصر، همواره یکی از دغدغه‌های خود را همزیستی مسالمت آمیز نحله‌های مختلف فکری و فرهنگی در کنار یکدیگر در دوران پرآشوب عصر حاضر می‌داند و بارها در سخنان، مقالات و برنامه‌های تلویزیونی بر ضرورت به رسمیت شناختن اندیشه مخالف مشروط بر عدم آسیب به بافت یکپارچه جامعه، تاکید داشته است.

به عقیده احمد طیب، تنوع فرهنگی میان مردم نشأت گرفته از طبیعت و ذات جهان هستی است و بر این اساس در اسلام مسأله «تعارف» که مبدأ و پیش شرط هرگونه گفتگویی با موافقان و مخالفان است، مطرح شده و همین فقدان به رسمیت شناختن آزادی عقیده و اندیشه، مهمترین بحران جامعه جهانی است.

وی با تاکید بر لزوم گفتگوی فرهنگ‌ها برای برون رفت از مشکلات کنونی جهان، معتقد است که اراده و حکمت خداوند مبتنی بر وجود تنوع در هستی و اختلاف نظر و عقیده است. ایمان آورندگان به قرآن باید بدانند که در توان و قدرت هیچ تمدنی، حرکت در خلاف خواست و اراده پروردگار مبنی بر تعدد ملت‌ها و قومیت‌ها نیست.

شیخ الازهر تعدد نژادی و زبانی را نیز از سنت‌های محکم الهی می‌شمرد و با انتقاد از رویکردهایی که رویای تجمیع انسان‌ها در یک دین مشترک یا فرهنگ واحد را دارند، چنین آرزوهایی را چنان رویای کودکانه می‌انگارد.

شیخ الازهر تصریح می‌کند: آیه 13 سوره حجرات «يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوباً وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ» از مهمترین آیاتی است که به وضوح بر مقوله تعدد قومیت‌ها و تیره‌ها اشاره کرده است. کمتر کسی است که نداند هدف یا غایت الهی از تعدد شعوب و قبیله‌ها وصول به «تعارف» یا همان همکاری و تبادل منافع و پرهیز از جنگ، کشتار، نزاع و درگیری است.

احمد طیب ادامه دهنده راه مشایخ الازهر
شیخ محمد مصطفی المراغی شیخ وقت الازهر در دهه چهل میلادی و در کنفرانس جهانی ادیان که در لندن برگزار شد، با قرائت این آیه اعلام کرد که تنها راهکار حل بحران‌های آن روز جهان، پذیرش منطق قرآنی و دستوارت دینی مبتنی بر احترام به عقیده و نظر مخالف و به رسمیت شناختن تکثرات فرهنگی و تنوّع نژادی و قومیتی است.

پس از وی شیخ محمد عرفه در مجله الازهر نیز با اختصاص مقاله‌ای به موضوع تنوع فرهنگی، قومیتی و نژادی خواستار همکاری مشترک جهان اسلام و غرب برای پایان دادن به جنگ جهانی دوم، نابودی تمامی سلاح‌های کشتار جمعی و تبدیل جهان به یک سرزمین مشترک واحد و پذیرش تمامی مردمان به عنوان ساکنان این شهر بزرگ در کنار تنوع قومیتی، اعتقادی و فرهنگی شد.

احمد طیب نیز با گام نهادن در مسیر مشایخ بزرگ الازهر، در سخنان گوناگون بر ضرورت همکاری جهانی برای تقریب افق فکری تمدن اسلام و جهان غرب و کاهش خشونت و جنایت در سطح جهانی تاکید داشته است. وی می‌گوید: «اگر غرب اسلام را به درستی فهم کرده و جهان اسلام و غرب به فهم مشترک از یکدیگر دست یابند، سوء ظن‌ها از میان رفته و می‌توان به سادگی در جهان زندگی کرد.»

رییس مجلس حکمای مسلمان مصر، غرب شناسی را وظیفه علمای عصر حاضر و پیش شرط ورود به دنیای پایان دادن به خشونت و ترویج صلح می‌داند. وی دعوت سایر ادیان به اسلام را محدود و منحصر به شیوه حکمی و مبتنی بر گفتگوهای آرام و بدور از اهانت به مقدسات و اعتقادات سایر ادیان می‌داند زیرا اسلام با تبلیغ دین با سلاح خشونت و تهدید مخالف است. اسلام خواستار ارتقای سطح عقلانیت افراد جامعه است.

شیخ الازهر نقش پیامبر(ص) را تبلیغ دین، هدایت مردم به سعادت و رستگاری و آگاهی بخشی و جهل زدایی از جامعه می‌داند. طیب می‌نویسد: «پیامبر(ص) در تمییز راه حق از باطل، به تبیین و تشریح حقانیت آموزه‌های اسلام پرداخت و هیچگاه مردم را به اطاعت‌برداری ملزم نساخت. مسلمان در آموزه‌های نبوی کسی است که دیگران از رفتار و کردار او در امان باشند. آزار سایر ادیان و پیروان آسمانی مخالف با سیره نبوی است.»

آزاد اندیشی شمشیر دولبه!
الازهر مصر در طول سالیان متمادی، از هیچ تلاش و کوششی برای تقویت صلح و امنیت جهانی فروگذار نکرده و «پذیرش دیگری و گفتگو» را به عنوان دو بخش مهم تعاملات خود به شمار آورده است. برگزاری کنفرانس صلح جهانی با حضور بسیاری از شخصیت‌های دینی سراسر جهان و ارسال پیام مشترک به جهانیان مبنی بر آنکه اسلام دین صلح و دوستی است و نه خشونت، نشان از اهتمام این موسسه دینی به پدیده امنیت و صلح جهانی دارد.

الازهر همواره با درخواست از علما، نخبگان و شخصیت‌های طراز اول دینی جهان بر لزوم گسترش صلح و امنیت در جوامع انسانی تاکید داشته و احترام به نظرات مخالف، نفی خشونت، دوری از افراط گرایی و تعصب و نیز تقویت فرهنگ محبت، ایثار و از خود گذشتگی را در برقراری صلح پایدار موثر می‌داند.

با آنکه منطق قرآن، منطق بشارت دهی به کسانی است که «یستمعون القول و یتبعون احسنه» اما باید توجه داشت که در عرصه ناتوی فرهنگی و هجوم شبانه روزی افکار ملحدانه بر جامعه اسلامی با هدف از درون تهی ساختن آموزه‌ها و تقلیل شعائر دینی به رفتارهای صوری و بی‌معنا، باید به ترویج مبانی صحیح دینی در جامعه مبادرت ورزید.

الازهر مصر که متولی اصلی تبلیغ و نهادینه سازی دین در جامعه مصر است نباید به بهانه آزاد اندیشی و با شعار زنده باد مخالف، عرصه را برای جولان دهی اندیشه‌های افراطی ـ انحرافی مهیا سازد. منطق گفتگو تنها در سطح لایه‌های عمیق نخبگانی و نه در میان خیابان‌ها و مردم معنا می‌شود و باید دقت شود که به بهانه تلطیف فضای عقیدتی جامعه، در دام و تله ملحدان و دشمنان دین نیفتاد./981/ب912/ر