بلایای طبیعی؛ نعمت یا نقمت؟
نقش حوادث در تربیت انسان با الهام از صحیفه سجادیه
طبق آموزه‌های صحیفه سجادیه اگر افراد در سوانح بی‌صبری و کفران نعمت کنند چنین عملی موجب سقوط و اگر از آن برای نزدیک شدن به خدا استفاده نمایند، موجب رشد خواهد بود.
به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، دین اسلام نه‌تنها برای مسائل باطنی و روحی بشریت و بلکه برای تمامی عرصه‌های فردی و اجتماعی آنان برنامه دارد. این دین مقدس علاوه بر مسائل معنوی به بسیاری از حوزه‌های مادی انسان مانند اقتصاد و بهداشت ورود داشته است. برخلاف تصور کوته‌نظران، کسی که به محتوای واقعی و ناب اسلام دست یابد می‌تواند برنامه زندگی خود را در هر دو عرصه ارتقا دهد.
«بلاهای طبیعی و حوادث» از اتفاقاتی هستند که می‌توانند در سرنوشت انسان اثرگذار باشند. این موضوع از موانع پیشرفت مادی برشمرده می‌شود. انسان بسته به نوع برخوردش در حوادث، باعث سقوط یا رشد خویشتن می‌شود. چنانچه افراد در مصیبت‌ها به خداوند اعتراض کرده و یا عنان از کف بریده و بی‌صبری نمایند، چنین عملی موجب سقوط و نابودی خواهد بود.
رشد و پیشرفتی که جامعه به آن دست‌یافته می‌تواند با حوادث طبیعی و غیرطبیعی دچار نابودی گردد. از دیگر آثار حوادث، می‌توان به فقر، بیکاری، ترس، اضطراب، مرگ‌ومیر، تخریب منابع طبیعی و خسارت به تأسیسات اشاره کرد که این نمونه‌ها موجب توقف رشد افراد و جامعه می‌گردند.
همه این حوادث علل واحدی نداشته و عوامل طبیعی، عذاب و آزمایش و... از دلایل چنین حوادثی هستند. این سختی‌ها و مشکلات در زندگی همگان جریان دارد و ادعای حیات بدون ناگواری، سختی و غم، غیرمنطقی است.
شناخت بلا و حوادث و نحوه برخورد با آن می‌تواند در زندگی انسان نقش بسزایی داشته باشد. نوشتار حاضر به دنبال جمع‌آوری، معرفی و تحلیلِ گزاره‌های موضوع بلا و حوادث در کلام امام سجاد علیه‌السلام و شناسایی آن به‌عنوان یک مانع پیشرفت مادی است.
موضوع «بلا و حوادث» در صحیفه سجادیه اهمیت داشته و دعای هفتم به آن اختصاص داده شده است. تاکنون اثر مستقلی مرتبط با این موضوع یافت نشد. قابل‌ذکر است که شروح صحیفه سجادیه نکات بسیار مفیدی در ذیل دعای هفتم ذکر کرده‌اند که قابل‌استفاده است.
امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه موانع پیشرفت مادی انسان را متذکر شده‌اند و نیایش‌های فراوانی در این موضوع دارند. ایشان بلا و حوادث را یکی از موانع پیشرفت مادی انسان برشمرده‌اند.
دعا کردن هنگام نزول بلا و حوادث علاوه بر استحباب، موجب جلب رحمت خدا و کاهش مدت و اثرات آن حادثه خواهد بود. در حدیثی از امیرالمؤمنین(ع) بیان‌شده که هنگام وقوع بلا، باید به‌سوی خداوند روی آورد و همچنین در روایات اهل‌بیت: معارف زیاد دیگری در مورد کاهش زمان حادثه، با روی آوردن به دعا وجود دارد.
در این پژوهش گزاره‌های مرتبط با بلا و حوادث در سه بخش ارائه شده‌اند؛ حوادث طبیعی عمده اتفاقاتی هستند که بشر با آن درگیر است. این مورد فصل اول مقاله را تشکیل می‌دهد. گاهی حادثه در جهت آزمایش افراد صورت می‌گیرد و امتحانی الهی است. این موضوع در جهت ارزیابی افراد اتفاق می‌افتد. عنوان آزمایش الهی در فصل دوم ارائه و تحلیل می‌گردد. فصل سوم که آخرین فصل مقاله است، به موضوع بلا و عذاب الهی می‌پردازد. این فصول در ادامه به تفصیل تبیین می‌گردند:
حوادث طبیعی
امام زین‌العابدین(ع) با پناه بردن از بلاها و حوادث به خداوند متعال و دعا نمودن در این زمینه، راه از بین رفتن آن را گوشزد نموده‌اند. امام سجاد(ع) در ادعیه مختلف از بلاها، سختی‌های روزگار و حوادث آن به خداوند متعال پناه برده‌اند و خواستار آرامشی بدون سختی و درعین‌حال مبتلا نبودن به گناه و معصیت هستند.
یکی از موضوعاتی که امام سید العابدین در صحیفه سجادیه از آن درخواست حمایت دارند، حوادث روزگار است. دلیل این رخدادها همیشه عذاب و نقمت خدا نبوده و گاهی چنین رویدادهایی در اثر تغییرات طبیعی رخ داده و موجب توقف پیشرفت جامعه است؛ لذا امام چهارم از حوادث روزگار نیز به خداوند پناه می‌برند.
«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اکفِنَا حَدَّ نَوَائِبِ الزَّمَانِ.»؛ بار خدایا بر محمد و آلش درود فرست و ما را از سختی مصائب زمان حفظ فرما.
«حد» به معنای سختی و «نوائب» حوادثی است که بر افراد نازل می‌شود. در این فراز امام سید العابدین از خداوند می‌خواهند تا انسان را در سختی حوادث قرار ندهد.
«وَ نَعُوذُ بِک مِنْ ... ینْکبَنَا الزَّمَانُ»؛ بار خدایا، به تو پناه می‌بریم و از اینکه روزگار ما را به‌سختی دراندازد.
«نکب» در لغت برای مصیبت‌ها و حوادث روزگار کاربرد دارد. امام سجاد(ع) نه‌تنها خود، بلکه فرزندان و ذریه خویش را از شر گزندگان و حوادث به خدا سپرده‌اند و درخواست حفظ آن‌ها را دارند.
صحیفه سجادیه علاوه بر تأکید بر سختی حوادث و مانعیت آن در رشد آدمی، به راه پیشگیری از حوادث نیز پرداخته است. کمک گرفتن از خداوند در برطرف شدن این مشکلات و دیدن عظمت خداوند در برابر کوچکی سختی‌ها، نکاتی هستند که امام زین‌العابدین(ع) به آن اشاره دارند.
این کتاب شریف همچنین خداوند را حافظ انسان در برابر حوادث می‌داند. «وَ تُعِینُهُمْ بِهَا عَلَی مَا اسْتَعَانُوک عَلَیهِ مِنْ بِرٍّ، وَ تَقِیهِمْ طَوَارِقَ اللَّیلِ وَ النَّهَارِ إِلَّا طَارِقاً یطْرُقُ بِخَیرٍ»؛ و از حوادث شب و روز حفظشان فرمایی مگر از حادثه‌ای که مژدهٔ خیر رساند.
«طوارق» جمع طارق و به معنای حادثه‌ای است که در شب و روز واقع می‌شود. برخی این واژه را فقط برای حوادث شبانه مناسب دانسته‌اند. خداوند حافظ واقعی انسان بوده و بدین‌جهت باید از او استمداد و راه‌جویی خواست. امام سجاد(ع) تنها راه جلوگیری از این رویدادها را فضل الهی دانسته و در قسمت‌های مختلف صحیفه به خدا تمسک جسته‌اند.
«أَنْتَ الْمَدْعُوُّ لِلْمُهِمَّاتِ، وَ أَنْتَ الْمَفْزَعُ فِی الْمُلِمَّاتِ، لَا ینْدَفِعُ مِنْهَا إِلَّا مَا دَفَعْتَ، وَ لَا ینْکشِفُ مِنْهَا إِلَّا مَا کشَفْتَ. وَ قَدْ نَزَلَ بِی یا رَبِّ مَا قَدْ تَکأَّدَنِی ثِقْلُهُ، وَ أَلَمَّ بِی مَا قَدْ بَهَظَنِی حَمْلُهُ»؛ در تمام دشواری‌ها تو را می‌خوانند و در بلیات و گرفتاری‌ها به تو پناه‌جویند، غیر از بلایی که تو دفع کنی بلایی برطرف نگردد و گرهی نگشاید مگر تواش بگشایی. الهی، بلایی بر من فرود آمده که سختی و ثقل آن مرا درهم‌شکسته و گرفتاری‌هایی بر من حمله‌ور شده که تحملش برای من دشوار است.
«ملمّات» به معنای حوادث روزگار و سختی‌ها است. هر سختی و شدتی که به افراد می‌رسد قابل‌رفع بوده و برطرف‌کننده تمامی مشکلات خداوند است. امام سید العابدین به درگاه خداوند عرضه می‌دارند که بسیاری از حوادث و سختی‌هایی که باید بر بندگان وارد می‌شده، به‌موجب لطف و رحمت الهی از بین رفته است.
«صَرَفْتَ عَنِّی جَهْدَ الْبَلَاءِ، وَ مَنَعْتَ مِنِّی مَحْذُورَ الْقَضَاءِ. إِلَهِی فَکمْ مِنْ بَلَاءٍ جَاهِدٍ قَدْ صَرَفْتَ عَنِّی، وَ کمْ مِنْ نِعْمَةٍ سَابِغَةٍ أَقْرَرْتَ بِهَا عَینِی»؛ و رنج و زحمت بلا را از من گرداندی و قضای دهشت‌زا را از من منع کردی. خداوندا چه‌بسا بلای جانکاه که از من گرداندی! و چه‌بسا نعمت فراوانی که دیده‌ام را به آن روشن ساختی! و چه‌بسا خوبی‌های ارجمندی که به من ارزانی داشتی!
امام سجاد علیه‌السلام در صحیفه سجادیه از بلا و حوادث به خداوند پناه برده‌اند. حوادث روزگار براثر بلاهای طبیعی رخ داده و می‌تواند جلوی پیشرفت بشریت را بگیرد. از منظر امام سجاد علیه‌السلام کمک گرفتن از خدا در حل مشکلات و دیدن بزرگی او در برابر کوچکی سختی‌ها، راه برخورد با این بلاها است.
آزمایش الهی
گاهی مصیبتی که بر افراد وارد می‌شود در ظاهر حادثه‌ای طبیعی است ولی این سوانح در حقیقت برای آزمایش و سنجش صبر و تقوای افراد است.
آنان که در مصائب تا گشوده شدن گره صبر نمی‌کنند و از درستی و بزرگی خود دست برمی‌دارند پست و بی‌ارزش‌اند. رستگاری، پیروزی، فضیلت، کرامت و سعادت از آن مردمی است که گردن به خواست حق‌تعالی نهاده و بر مصائب صبر می‌کنند.
از تفاوت‌های مؤمن و ملحد موضوع دعا است. شخص بی‌ایمان وقتی در میان امواج گرفتاری محاصره می‌شود دستش از همه بریده و بی‌قیدوشرط تسلیم پیش آمد می‌شود؛ اما مؤمن به خاطر باور قدرت الهی، هرگز یاس به خود راه نداده و در هر شرایطی با شناخت او چشم امید به‌سوی قدرتش را دارد.
امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «و لوان السموات و الارضین کانتا علی عبد رتقا ثم اتقی الله لجعل له منهما مخرجا»؛ اگر آسمان و زمین بر بنده‌ای به هم دوخته شده باشد ولی آن بنده تقوا داشته باشد، خدای تعالی برای او از همان محیط به هم دوخته شده راه خروجی برای او باز می‌کند.
صحیفه سجادیه آزمایش الهی را موجب پسرفت ندانسته و از آن استعاذه نجوییده، بلکه از خدا می‌خواهد تا افراد را در آزمایشی که نمی‌توانند از آن سربلند بیرون آیند قرار ندهد. «وَ عَافِنِی مِمَّا ابْتَلَیتَ بِهِ طَبَقَاتِ عَبِیدِک وَ إِمَائِک»؛ و از آنچه گروه بندگان و کنیزانت را به آن دچار نموده‌ای سلامت بخش.
امام چهارم درخواست نجات از آزمایش‌هایی که (به سبب ضعف انسان) موجب گمراهی است را دارند. بدون شک اگر افراد نتواند از چنین آزمایشی سربلند بیرون بیاید مورد خشم خداوند واقع‌شده و از مسیر صحیح بیرون خواهد رفت.
«وَ إِذَا أَرَدْتَ بِقَوْمٍ فِتْنَةً أَوْ سُوءاً فَنَجِّنِی مِنْهَا لِوَاذاً بِک، وَ إِذْ لَمْ تُقِمْنِی مَقَامَ فَضِیحَةٍ فِی دُنْیاک فَلَا تُقِمْنِی مِثْلَهُ فِی آخِرَتِک»؛ و چون در حق قومی فتنه یا بدی بخواهی پس مرا از باب اینکه در پوشش تو درآمده‌ام نجات ده و چون مرا در دنیای خود در موقف افتضاح بپا نداشتی به همان صورت در جهان آخرت در چنان موقفی بپا مدار.
ایشان از خداوند می‌خواهند تا درصورتی‌که انسان مورد آزمایش الهی قرار گرفت، این حادثه به‌قدری طاقت‌فرسا نباشد که موجب سرافکندگی و شکستش در پیشگاه خداوند شود.
«وَ لَا تَقْرَعْنِی قَارِعَةً یذْهَبُ لَهَا بَهَائِی، وَ لَا تَسُمْنِی خَسِیسَةً یصْغُرُ لَهَا قَدْرِی وَ لَا نَقِیصَةً یجْهَلُ مِنْ أَجْلِهَا مَکانِی»؛ و مرا دچار مصیبتی که به آبرویم لطمه زند مساز و به فرومایگی که قدر و منزلتم را بکاهد و عیبی که باعث گمنامیم شود دچار مکن.
قرآن کریم نیز در آیات زیادی به آزمایش الهی اشاره کرده و برخی حوادث را آزمایشی برای محک زدن افراد می‌داند. این کتاب مقدس به افرادی که در برابر چنین مشکلاتی صبر پیشه می‌کنند بشارت می‌دهد.
«ولنبلونّکم بشیء مّن الخوف والجوع ونقص مّن الأمول والأنفس والثّمرت وبشّر الصّبرین»؛ البته شما را به اندکی ترس و گرسنگی و بینوایی و بیماری و نقصان در محصول می‌آزماییم و شکیبایان را بشارت‌ده.
آزمایش الهی می‌تواند سختی در معیشت، حادثه ناگوار، مرگ اطرافیان و ترس باشد. قرآن تصریح می‌کند که برخی به دلیل شکست در این آزمایش دچار ناامیدی و حتی کفران می‌شوند. چنین فردی حتی لب به شکایت گشوده، به خدا اعتراض کرده و خدا را خوارکننده خطاب می‌نماید!
باید توجه داشت که خداوند متعال آزمایش خود را متناسب با ظرفیت افراد قرار داده است و علت سرافکندگی در هر امتحانی تقصیر خود اشخاص است. در آیات قرآن اشاره‌شده که خداوند افراد را به‌اندازه ظرفیت آن‌ها مکلف می‌کند. «لایکلّف اللّه نفساً إلاّ وسع‌ها»؛ خدا هیچ‌کس را جز به‌اندازه طاقتش مکلّف نمی‌کند.
سختی بیش از طاقت موجب عدم پیشرفت است و چون هدف خداوند کمال و رشد انسان است، چنانچه چنین مشکلی بر فرد و جامعه نازل گردد، درواقع آزمایش نبوده و عذاب است.
امام سجاد(ع) نیز به این مطلب اشاره کرده‌اند و بیان می‌کنند که خداوند جز به‌اندازه ظرفیت انسان چیزی را تکلیف نکرده است. «لَقَدْ وَضَعَ عَنَّا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ، وَ لَمْ یکلِّفْنَا إِلَّا وُسْعاً، وَ لَمْ یجَشِّمْنَا إِلَّا یسْراً، وَ لَمْ یدَعْ لِأَحَدٍ مِنَّا حُجَّةً وَ لَا عُذْراً»؛ بدون شک آنچه را در توانایی ما نبوده از ما برداشته و جز درخور امکان ما به ما تکلیف نفرموده و ما را به‌غیراز کار آسان وانداشته و در این زمینه برای هیچ‌کدام از ما حجت و بهانه‌ای باقی نگذاشته.
گاهی مصیبت‌ها به‌ظاهر حادثه‌ای طبیعی اما درواقع در جهت سنجش افراد است. طبق آموزه‌های صحیفهٔ سجادیه انسان باید از خداوند درخواست سرافرازی از هر سنجش را داشت. امام سجاد علیه‌السلام در هیچ جای صحیفه سجادیه از آزمایش پروردگار استعاذه نجوییده است. ایشان از خداوند می‌خواهند تا آزمایش سنگین و طاقت‌فرسا بر انسان‌ها نفرستد.
امام زین‌العابدین سربلندی از آزمایش را مایهٔ رشد و پیشرفت افراد می‌دانند. محک انسان‌ها می‌تواند در معیشت، حادثهٔ ناگوار، مرگ اطرافیان و ترس باشد. قرآن کریم صبر را شاخصه‌ای برای سربلندان و در مقابل ناامیدی، کفران و اعتراض را برای شکست‌خوردگان در این حوادث ذکر کرده است.
بلا و عذاب
در فصول قبل امام زین‌العابدین(ع) از حوادث طبیعی که احتمال دارد بر افراد وارد شود به خداوند پناه برده‌اند. ایشان به موضوع آزمایش نیز اشاره داشته‌اند؛ اما گاهی آنچه بر انسان وارد می‌شود حادثه و آزمایش نبوده و درواقع بلایی از جانب باری‌تعالی است.
بلا نتیجه خشم و غضب خداوند بوده و نشان‌دهنده توقف جامعه در رشد و تعالی است. به همین جهت صحیفه سجادیه از نزول آن بر جامعه و افراد به خداوند پناه برده است.
«وَ أَعِذْنِی مِنْ شَمَاتَةِ الْأَعْدَاء و مِنْ حُلُولِ الْبَلَاء»؛ و از سرزنش دشمنان (دشمن شادی) و رسیدن بلاو خواری و رنج پناهم ده.
منظور از «بلاء» در این فراز عذابی است که بر انسان واقع می‌شود؛ چراکه حوادث طبیعی امری نیستند که سرزنش دیگران را در پی داشته باشد و درواقع آنچه موجب شماتت سایرین است عذاب الهی است. عقوبتی که از جانب خدا و به خاطر اعمال بد نازل می‌شود بسیار سخت بوده و قابل‌تحمل نیست.
«اللَّهُمَّ لَا طَاقَةَ لِی بِالْجَهْدِ، وَ لَا صَبْرَ لِی عَلَی الْبَلَاءِ»؛ خداوندا، مرا طاقت بر سختی و مشقت و شکیبایی بر بلاو قدرت بر تنگدستی نیست.
بلا ناشی از رفتار بد و زشت انسان‌ها است و این اعمال ناشایست خود از موانع پیشرفت شمرده می‌شوند. عذاب درواقع انتقام الهی است که روزنه امید به سعادت را بسته و او را به هلاکت واقعی می-کشاند. ابر که از اسباب رحمت الهی هستند گاهی واسطه نزول مصیبت از ناحیه خداوند خواهند بود.
«اللَّهُمَّ إِنَّ هَذَینِ آیتَانِ مِنْ آیاتِک، وَ هَذَینِ عَوْنَانِ مِنْ أَعْوَانِک، یبْتَدِرَانِ طَاعَتَک بِرَحْمَةٍ نَافِعَةٍ أَوْ نَقِمَةٍ ضَارَّةٍ، فَلَا تُمْطِرْنَا بِهِمَا مَطَرَ السَّوْءِ، وَ لَا تُلْبِسْنَا بِهِمَا لِبَاسَ الْبَلَاءِ»؛ خداوندا، همانا این‌ها دو نشانه از نشانه‌های تو و دو خدمت‌گزار از خدمت‌گزاران تواند که در مقام فرمان بردنت به رحمتی سودمند یا عقوبتی زیان‌بخش می‌شتابند، پس به آن دو باران عذاب بر ما مباران و به آن‌ها لباس بلا بر ما مپوشان.
امام سید العابدین از خداوند می‌خواهند که بلا و سختی به‌واسطه این ابرها را از جامعه اسلامی دور کرده و بر کافران و مشرکان نازل کند. «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَنْزِلْ عَلَینَا نَفْعَ هَذِهِ السَّحَائِبِ وَ بَرَکتَهَا، وَ اصْرِفْ عَنَّا أَذَاهَا وَ مَضَرَّتَهَا، وَ لَا تُصِبْنَا فی‌ها بِآفَةٍ، وَ لَا تُرْسِلْ عَلَی مَعَایشِنَا عَاهَةً. اللَّهُمَّ وَ إِنْ کنْتَ بَعَثْتَهَا نَقِمَةً وَ أَرْسَلْتَهَا سَخْطَةً فَإِنَّا نَسْتَجِیرُک مِنْ غَضَبِک، وَ نَبْتَهِلُ إِلَیک فِی سُؤَالِ عَفْوِک، فَمِلْ بِالْغَضَبِ إِلَی الْمُشْرِکینَ، وَ أَدِرْ رَحَی نَقِمَتِک عَلَی الْمُلْحِدِینَ»؛ خدایا بر محمد و آلش درود فرست و فایده و برکت این ابرها را بر ما سرازیر کن و آزار و زیانش را از ما بگردان و به آن بر ما آفتی مرسان و بر معیشتمان آسیبی نفرست. خداوندا اگر این ابر را برای عقوبت برانگیخته‌ای و از راه خشم فرستاده‌ای، پس ما از خشمت به تو پناه می‌بریم و برای درخواست عفوت به سویت زاری می‌کنیم، پس غضبت را متوجه مشرکین سازو آسیای عقوبتت را نسبت به ملحدان به گردش انداز.
ابر و باران عذاب، باعث هلاکت و عدم پیشرفت می‌گردد و آنچه باید از خدا خواست نعمتی است که مانند باران رحمت موجب آبادانی و رشد شود. ابرهای سمی، سیلاب و تگرگ باعث از بین رفتن محصولات، دام و خرابی دستاوردهای مادی انسان می‌شود.
«اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْ ظِلَّهُ عَلَینَا سَمُوماً، وَ لَا تَجْعَلْ بَرْدَهُ عَلَینَا حُسُوماً، وَ لَا تَجْعَلْ صَوْبَهُ عَلَینَا رُجُوماً، وَ لَا تَجْعَلْ مَاءَهُ عَلَینَا أُجَاجاً»؛ بار خدایا، سایهٔ آن ابر را بر ما باد گرم و زهرآگین مساز و سردی آن را بر ما شوم و نا خجسته منما و باریدنش را بر ما باران عذاب قرار مده و آبش را در کام ما تلخ و ناگوار مگردان.
امام سجاد(ع) از خداوند می‌خواهند که مؤمنان را از عذاب کسانی که استحقاق این مصائب را دارند جدا نموده و به همراه آن‌ها به عذاب دچار نکند. همچنین آن‌ها را در زمره رها یافتگان از عذاب واردکنندگان در رحمت خویش قرار دهد. صحیفه سجادیه در فرازی دیگر از خداوند می‌خواهد تا انسان هدف بلاها واقع نشود؛ چراکه بندگان بیچاره و ناتوان از دفع آن هستند و نمی‌توانند در برابر خشم الهی دفاعی داشته باشند.
«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ لَا تَجْعَلْنِی لِلْبَلَاءِ غَرَضاً، وَ لَا لِنَقِمَتِک نَصَباً، وَ مَهِّلْنِی، وَ نَفِّسْنِی، وَ أَقِلْنِی عَثْرَتِی، وَ لَا تَبْتَلِینِّی بِبَلَاءٍ عَلَی أَثَرِ بَلَاءٍ، فَقَدْ تَرَی ضَعْفِی وَ قِلَّةَ حِیلَتِی وَ تَضَرُّعِی إِلَیک»؛ خدایا، بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا هدف بلاو نشانهٔ عقوبت مساز و مرا مهلت ده و اندوهم را پایان بخش و از لغزشم درگذر و به مصیبتی دنبال مصیبت گرفتارم مکن، چون ناتوانی و بیچارگی و زاریم را به درگاهت می‌بینی.
ایشان فقط به فکر زمان بلا و عذاب نبوده‌اند، بلکه آرامشی را از خداوند طلب می‌کنند که بدون عصیان، گناه و ملالت باشد. چنین آرامشی می‌تواند انسان را به کمال و رشد برساند. امام سید العابدین به‌جای نزول بلا از خداوند نعمت عافیت را طلب کرده‌اند و او را به خاطر دور کردن عذاب از افراد حمد و سپاس می‌نماید. ایشان درخواست دارند که انسان به رحمت خداوند مغرور نشده و با تأخیر و یا بخشودگی عذاب، به شقاوت و بدبختی نرسند.
«اللَّهُمَّ لَک الْحَمْدُ عَلَی حُسْنِ قَضَائِک، وَ بِمَا صَرَفْتَ عَنِّی مِنْ بَلَائِک، فَلَا تَجْعَلْ حَظِّی مِنْ رَحْمَتِک مَا عَجَّلْتَ لِی مِنْ عَافِیتِک فَأَکونَ قَدْ شَقِیتُ بِمَا أَحْبَبْتُ وَ سَعِدَ غَیرِی بِمَا کرِهْتُ»؛ بار خدایا، تو را سپاس بر خوبی سرنوشتی که مقدر فرموده‌ای و بر بلایی که از من گرداندی، پس نصیبم را از رحمتت در این عافیت دنیایی که به من ارزانی داشتی منحصر مکن که به سبب آنچه دوست دارم بدبخت شوم و دیگری به خاطر آنچه ناپسند من است خوشبخت گردد.
قرآن نیز به نزول عذاب الهی بر اقوام گوناگون به خاطر کفر، خودبزرگ‌بینی و سرپیچی از فرمان خداوند اشاره کرده است. این عذاب به‌صورت زلزله، سیلاب و رعدوبرق بوده است. گاهی نیز خشک‌سالی، قحطی و گرسنگی از عذاب‌های خداوند برای جامعه گناه‌کار است.
«وضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً قَریةً کانَت ءامِنَةً مُطمَئِنَّةً یأتیها رزق‌ها رَغَدًا مِن کلِّ مَکان فَکفَرَت بِاَنعُمِ اللّهِ فَاَذقَهَا اللّهُ لِباسَ الجوعِ والخوف»؛ خدا قریه‌ای را مثَل می‌زند که امن و آرام بود، روزی مردمش به فراوانی از هر جای می‌رسید، اما کفران نعمت خدا کردند و خدا به کیفر اعمالشان به گرسنگی وحشت مبتلایشان ساخت.
قحطی و نباریدن باران موجب اضطراب در جامعه است. خداوند در آیه فوق از آثار گرسنگی و ترس، تعبیر به لباس کرده است و چنان‌که لباس پیدا و آشکار است، اثر گرسنگی و ترس نیز در جامعه هویدا است. برخی علت این تشبیه را چنین بیان کرده‌اند که همان‌گونه لباس تمام بدن انسان را فرامی‌گیرد، گرسنگی و ترس نیز سراسر وجود افراد را پر می‌کند.
امام سجاد(ع) در فرازی دیگر رحمت الهی را ستایش نموده‌اند و اشاره می‌کنند که در بسیاری از اوقات بشر مستحق عذاب الهی بوده ولی خداوند به او مهلتی جدید عطا کرده است.
«وَ کمْ مِنْ سَحَائِبِ مَکرُوهٍ جَلَّیتَهَا عَنِّی، وَ سَحَائِبِ نِعَمٍ أَمْطَرْتَهَا عَلَی، وَ جَدَاوِلِ رَحْمَةٍ نَشَرْتَهَا، وَ عَافِیةٍ أَلْبَسْتَهَا، وَ أَعْینِ أَحْدَاثٍ طَمَسْتَهَا، وَ غَوَاشِی کرُبَاتٍ کشَفْتَهَا. وَ کمْ مِنْ ظَنٍّ حَسَنٍ حَقَّقْتَ، وَ عَدَمٍ جَبَرْتَ، وَ صَرْعَةٍ أَنْعَشْتَ، وَ مَسْکنَةٍ حَوَّلْتَ»؛ و چه‌بسا ابرهای گرفتاری که از من برطرف فرمودی و ابرهای نعمت که بر من باراندی و چه جویبارهای رحمت که روان ساختی و عافیت که بر من پوشاندی و چشمه‌های حوادث که به خاک انباشتی و پرده‌های غم که برطرف کردی؛ و چه‌بسا گمان نیکو که آن را تحقق دادی و تهیدستی که جبران فرمودی و درافتادنی که بلند کردی و بیچارگی که از میان برداشتی.
امام زین‌العابدین(ع) تأکید دارند که اگر آرامش و عافیت نشانه بر بلایی است که در آینده تقدیر شده، چنین آرامش ظاهری خود نقمت خواهد بود.
«وَ إِنْ یکنْ مَا ظَلِلْتُ فِیهِ أَوْ بِتُّ فِیهِ مِنْ هَذِهِ الْعَافِیةِ بَینَ یدَی بَلَاءٍ لَا ینْقَطِعُ وَ وِزْرٍ لَا یرْتَفِعُ فَقَدِّمْ لِی مَا أَخَّرْتَ، وَ أَخِّرْ عَنِّی مَا قَدَّمْتَ»؛ و اگر آن عافیت که روز را در آن به شب رسانده، یا شب را در آن به روز آورده‌ام مقدمهٔ بلایی همیشگی و وبالی دائم باشد پس آنچه را برایم به تأخیر انداخته‌ای پیش‌انداز و آنچه را که پیش انداخته‌ای به تأخیر افکن.
در فراز فوق «ظل» به معنای روز و «بتّ» به معنی شب است. امام سید العابدین اشاره دارند که چنانچه ظاهر انسان تندرستی بوده و این حالت درواقع مقدمه برای بلایی است که قرار است در آینده گریبان گیر بندگان شود، آن مصیبت را بر عافیت مقدم داشته شود. چراکه عذاب خداوند دائمی و همیشگی است و اگر بر عافیت مقدم شود، انسان به نجات نزدیک خواهد بود.
گاهی مصیبت وارد بر افراد به دلیل عذاب الهی است. این درد و رنج درواقع انتقام خداوند است که در اثر رفتار ناشایست انسان پدید می‌آید. این نوع بلا موجب بسته شدن روزنهٔ امید و کشاندن فرد به هلاکت واقعی است. گاهی اوقات ابرهای سمی، سیلاب و تگرگ واسطه در عذاب هستند. امام سجاد علیه‌السلام از خداوند می‌خواهد که مؤمنان از این عذاب‌ها جدا بوده و در زمرهٔ وارد شوندگان در رحمت باشند. قرآن کریم نیز زلزله و سیلاب و رعدوبرق را از راه‌های عذاب الهی می‌داند که در اثر کفر و خودبزرگ‌بینی و سرپیچی از فرمان الهی پدید آمده‌اند.
نتیجه
آنچه در این مقاله بیان شد مواردی است که امام سجاد(ع) درباره مانعیت «بلا و حوادث» در پیشرفت زندگی مادی انسان بیان فرموده بودند. چنانچه افراد در سوانح بی‌صبری و کفران نعمت نمایند، چنین عملی موجب سقوط و اگر از این اتفاق برای نزدیک شدن خود به خدا استفاده نمایند، موجب رشد خواهد بود.
در صحیفه سجادیه به سه نوع مصیبت اشاره شده است. سوانح طبیعی نوع اولی است که می‌تواند مانع از رشد مادی بشر باشد و امام زین‌العابدین(ع) از آن‌ها به خداوند پناه برده‌اند. نوع دوم حوادث وارده، درواقع آزمایش از ناحیه خداوند برای افراد است.
امام چهارم سربلندی مؤمنین را از چنین سنجشی خواستارند. کسی که در این آزمایش پیروز شود راه سعادت و کمال را پیموده و ناامید و کافر نخواهد گشت. بلا و عذاب نیز مصیبت دیگری است که در اثر گناه و عصیان دامن‌گیر جوامع می‌شود. بدون شک عذاب الهی موجب هلاکت و توقف بشریت خواهد شد./9314/ی702/س
علی انجم شعاع
منابع
*قرآن کریم
*نهج‌البلاغه (صبحی صالح)، محمد بن حسین شریف الرضی، قم: هجرت، 1414 ق.
*الصحیفه السجادیه، حسین بن علی 7، قم: دفتر نشر الهادی، 1376 ش.
1. تاج العروس من جواهر القاموس، محمد بن محمد مرتضی زبیدی، بیروت: دارالفکر، 1414 ق.
2. ترجمه قرآن، عبد المحمد آیتی، تهران: سروش، 1374 ش.
3. تفسیر جوامع الجامع، فضل بن حسن طبرسی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، 1377 ش.
4. دیار عاشقان، حسین انصاریان، تهران: پیام آزادی، 1371 ش.
5. ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین (ع)، سید علی‌خان حسینی حسنی مدنی شیرازی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1409 ق.
6. شرح و ترجمه صحیفه سجادیه، سید احمد فهری، تهران: اسوه، 1375 ش.
7. صحیفه کامله سجادیه، حسین انصاریان، تهران: پیام آزادی، 1379 ش.
8. غررالحکم و درر الکلم، عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، قم: دارالکتب الاسلامی، 1410 ق.
9. فی ضلال الصحیفه السجادیه، محمدجواد مغنیه، قم: دارالکتب الاسلامی، 1381 ش.
10. لسان العرب، محمد بن مکرم ابن منظور بیروت: دارصادر،1414 ق
11. لوامع الانوار العرشیة فی شرح الصحیفه السجادیه، سید محمد باقر موسوی حسینی شیرازی، اصفهان: مؤسسة الزهراء علیهاالسلام الثقافیة الدراسیة، 1383 ش.
12. مجمع البحرین، فخرالدین بن محمد طریحی، تهران: مرتضوی، 1375 ش.
13. المعانی الجلیة فی شرح الصحیفه السجادیه، نبیل شعبان، بیروت: الهدی و الارشاد، 1410 ق.
14. نورالانوار فی شرح الصحیفه السجادیه، سید نعمة الله جزائری، قم: آسیانا، 1427 ق.
ارسال نظرات
نظرات بینندگان
آجرکم الله