"نهضت ترجمه" و پیامدهای آن

به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، جوامع انسانی نیازمند ارتباط و تعامل با یکدیگر هستند. این تعامل می‌تواند در اعتلای فرهنگ و دانش بشری تأثیرگذار باشد. ارتباط بین جوامع طیف گسترده‌ای را شامل می‌شود؛ از جمله ارتباط اقتصادی، ارتباط سیاسی، ارتباط فرهنگی، ارتباط علمی و مواردی دیگر که هر کدام وابسته به دیگری است و نمی‌توان نقش ترجمه را در ارتباط بین جوامع نادیده گرفت.

بدیهی است که جوامع مختلف با زبان‌هایی متفاوت تکلم می‎کنند، ولی آنچه مهم است تفاوت در کلام و واژه‌ها نیست بلکه تفکری است که می‌تواند در ورای واژه‌ها و به همراه کلمات انتقال یابد.

حجم قابل توجهی از کتاب‌هایی که در کتاب فروشی‌ها با آن‌ها مواجه می‎شویم کتاب‌هایی‎ اند که از زبان‌های دیگر به زبان فارسی در زمینه‌های مختلف ترجمه شده است.

درباره ترجمه، از چند ساحت می‎توان سخن راند. ترجمه‌ها انتقال دهنده یک سری خرده فرهنگ‌ها و تفکرات از کشور مبدأ به مقصد هستند. مهم‌ترین واردات و صادراتی که زندگی انسان‌ها و جوامع را  دگرگون می‎کند انتقال تفکرات است که از طریق ترجمه صورت می‎گیرد.

کشور ما نیز از این قاعده جهانی مستثنی نبوده و سالیانی است که کتاب‌ها از زبان‌های مختلف در موضوعات متفاوت ترجمه و روانه‌ی بازار کتاب می‎شود. این ترجمه‌ها چه تأثیرات مثبتی در فضای فکری، فرهنگی و اجتماعی کشور داشته اند؟ آیا شیوع این سنخ از کتاب‌ها در بین مردم، به نفع رشد فکر، فرهنگ و دینداری آنهاست؟

شروع نهضت ترجمه که از زمان منصور خلیفه عباسی در اسلام راه پیدا کرد و موجب تحولات زیادی در جامعه اسلامی شد. اما چه کتاب‌هایی ترجمه می‌شد و با چه ملاک هایی؟ در اوایل کار عمدتاً بر علوم عملی، به ویژه طب و نجوم متمرکز بود. علت توجه و اهتمام به طب روشن است، اما وجه توجه به نجوم این بود که راز سرنوشت انسان‌ها و برآمدن و برافتادن دولت‌ها را از طریق احکام نجوم گشودنی می‌پنداشتند. از این رو، خلفا و حاکمان وقت منجم یا منجمانی را به خدمت می‌گرفتند و ترجمه متون علمی نجوم را در برنامه کاری خویش می‌گنجاندند.

در زمان  مأمون، ترجمه متون فلسفی نیز آغاز شد. مترجمان متأخر، هم به ترجمه کتاب‌های ترجمه ناشده می‌پرداختند و هم کتاب‌های ترجمه شده قبلی را بازبینی، تصحیح، یا دوباره ترجمه می‌کردند. [۱]در ادامه بر آنیم تا تعدادی از این تأثیرات مثبت کتاب‌هایی که از زبان‌های دیگر به فارسی ترجمه می‎شوند را بررسی کنیم.

از مهم‏ترین نتایج نهضت ترجمه، توسعه تمدن اسلامى ایرانی است. فرهنگ‌های مختلف در بخش‌های متفاوت به رشد‌ها و تعالی‌های قابل توجهی رسیده اند که شاید کشوری دیگر با این سیر پیش روندگی اش تا سال‌ها نتواند به آن جایگاه برسد، ولی ترجمه این فضا را در کم‌ترین زمان و هزینه‌ی ممکن، فراهم می‎آورد.

ظهور و بروز استعدادهاى علمى خلاق در سایه‌ی این علوم جدیدی که از طریق ترجمه وارد کشور شده است. مطالب ترجمه شده زمینه‌های جدید فکری را به وجود آورده و بسیاری را به خود مشغول می‎کند و استعداد‌های جدیدی را به جهان علم تحویل می‎دهد. چه بسا پیشرفت‌هایی در آن زمینه حاصل شود که امکان آن در کشور مبدأ وجود نداشت.

از دیگر نتایج مهم ترجمه بومی سازی علوم وارده و به تبع آن ایجاد بخش‌های تخصصی در دانش داخلی است. این امر موجب رشد و پیشرفت دانش شده و ما را در مقابل هجمه‌ها و شبهات مقاوم می‎کند. برای مثال می‎توان به رشد علم تفسیر اشاره کرد. رشد علوم زبانی و گسترشِ یافته‌های علوم انسانی و ترجمه و انتقال آن به کشور ما که مورد مطالعه اندیمشندان قرار گرفته است موجب فهم‌های عمیق‌تر از قرآن شده است. هم چنین است رشد علم کلام و فلسفه و ....

از دیگر نتایج این حرکت، به وجود آمدن گروه‏ هاى اجتماعى و فرهنگى است. آثار ترجمه شده مطالعه شده و مورد بحث و بررسی قرار گرفته و تفکری ایجاد می‎کنند. این تفکرات منجر به حرکت‌هایی در اجتماع می‎شوند که می‎تواند در جهت بهبود زندگی اجتماعی بسیار مفید باشد. افراد در دسته‌های مختلف تقسیم بندی می‎شوند. هرکس با توجه به سلیقه و افق فکری خودش در یکی از این گروه‌ها وارد میشود و در تحولات اجتماعی مانند انتخابات و غیره، علی المبنا به طرفداری از فرد یا گروهی خاص برمی خیزد.

یکى دیگر از این نتایج، غنی شدن کتابخانه ها، برای استفاده اندیشمندان و مؤسسات پژوهشى برای کار‌های پژوهشی و تحقیقاتی در رده‌های مختلف و در زمنیه‌های متفاوت با قابلیت بحث تطبیقی است. با نگاهی به آمار متوجه می‎شویم حجم قابل توجهی از کتب موجود در بازار کتاب ایران مربوط به کتاب‌های ترجمه شده است همین امر موجب به وجود آمدن مشاغل جدید و پردرآمدى، چون کاغذ سازى، انتشاراتی، صحافى، کتاب آرایى و مشاغل وابسته به آن‏ها می‎شود.

ترجمه سبب آغاز روشنگرى اذهان و به دنبال آن، وسعت افق فکرى جامعه ایرانی در سایه تحقیق، تالیف در این آثار و دست یافتن به پیش زمینه‌ها و عقبه‌های فکری کشور مبدأ شده است. این امر باعث شده است که توان تحلیل و تصمیم گیری جامعه در رویایی با هجمه‌های فرهنگی و دینی افزایش یابد.

بسیاری از امور ممکن است به دید یک فرد عضو فرهنگ و دین، بدیهی تلقی شود، ولی وقتی نگاه‌های افراد خارج از آن مجموعه در قالب کتاب منتشر شده و مورد مطالعه قرار میگرد، فرد بسیاری از اموری را که نیازی برای استدلال در مورد آن‌ها نداشت را زیر سوال می برد. از پیامد‌های مهم این امر دوری جامعه ایران از سطحی نگری و خرافه گرایی است که تا چند سال قبل در همه‌ عرصه‌های زندگی مردم حضور داشت. نگاه‌های بیرونی که عمدتاً از طریق جامعه شناسان و روانشناسان غربی صورت گرفته است و نظرات آن‌ها در قالب کتاب چاپ و ترجمه شده نقش مهمی را در این زمنیه برعهده دارند.

در مجموع فضایی به‎وجود می‌آید که ماحصل و خروجی آن آشنایی با پارادایم فکری کشور مبدأ بوده و زمینه‌های جدید فکری را رقم می‎زند. در نتیجه رشد علوم اسلامی و مقابله با شبهات احتمالی نیز آسانتر شده و گزاره‌هایی که ما خودمان به سادگی توانایی رسیدن به آن‌ها را نداشتیم و از طرفی در پیشبرد و ارتقای جامعه موثر است با کم‌ترین هزینه در اختیار ما قرار می‎گیرد./918/ی702/س

مهدی خدایی

[۱]نهضت ترجمه نتایج و پیامد‌های آن/ فاطمه جان احمدی