چرا نباید گام‌های ۶۰ روزه متوقف شوند؟

زمانی که این متن را مطالعه می‌کنید به احتمال فراوان ایران گام سوم کاهش تعهدات برجامی را برداشته و 60 روز سوم برای مذاکره اروپایی‌ها با ایران و یافتن راهی برای بقای برجام آغاز شده است. فعلا همه رسانه‌ها در گیر و دار این هستند که آیا این رقم 15 میلیاردی و نحوه ورود آن به ایران مورد توافق قرار می‌گیرد یا خیر. برخی مسئولان دولت هم احتمالا کار و زندگی را تعطیل کرده، گوش به‌زنگ خط مستقیم الیزه نشسته‌اند تا خبر گرفتن مجوز انتقال این پول را بشنوند.

شاید برخی تصور کنند دریافت 15 میلیارد دلار یا یورو یا هر چیزی معادل آن، یک دستاورد بزرگ برای ماست، که احتمالا دولت هم تلاش خواهد کرد درصورت تحقق، این اتفاق را به‌عنوان یک پیروزی قلمداد کرده و مانند آنچه در برجام رخ‌ داد به‌عنوان یک موفقیت استراتژیک که احتمالا این‌بار هم نتیجه آن هرگز از بین نخواهد رفت! از آن یاد کند، اما آیا موفقیت در این زمینه یک پیروزی است؟  شاید از این سوال تعجب کنید و حتی برخی منتقدان مدل رفتاری دولت‌های یازدهم و دوازدهم در عرصه سیاست خارجی دولت هم متعجب شوند و بگویند که چرا یک استفهام انکاری را در مقابل دستاورد مقاومت به‌کار می‌برید؟

برای توضیح باید چند نکته را مرور کنیم.

به این فرآیند دقت کنید:

1- روزی که ترامپ از برجام خارج شد، حسن روحانی گفت مذاکره می‌کنیم تا ببینیم اروپایی‌ها می‌توانند همه منافع ایران در برجام را تامین کنند یا خیر؟ یک‌سال بعد و زمانی که ایران درگیر مذاکره با فرانسوی‌ها شد، رئیس‌جمهور در گفت‌وگوی تلفنی با مکرون تاکید کرد روابط بانکی و فروش نفت اصلی‌ترین خواسته‌های ایران است و حتما باید محقق شوند. طی همین چند روزی که مذاکرات در جریان بود، تخصیص اعتبار 15 میلیارد دلاری برای ایران به‌عنوان نقطه رسیدن به توافق مطرح شد و گفتند در قبال آن ایران گام‌های خود را به عقب برمی‌گرداند و در نقطه 18 اردیبهشت 98 به مذاکره خود با 1+4 ادامه می‌دهد.

چه برداشتی از این مسیر دارید؟ آیا نمی‌پرسید بهره‌مندی ایران از تمام منافع برجام کجا و خط اعتباری 15 میلیاردی کجا؟ نمی‌پرسید آیا جمع منافع ایران در برجام معادل همین 15 میلیارد یا تداوم فروش نفت ایران به میزان ماهیانه سه‌میلیارد دلار بود؟

پس اولین مساله این است که اساسا خواسته‌های ما از اروپا دگرگون شده است، چراکه در بند 19 برجام و چند بند از آن، ده‌ها تعهد برای آمریکا و اروپا ذکر شده که فروش نفت و ایجاد مسیر مراودات مالی و بانکی بخشی از آن است. چند نمونه از مواردی که در بند 19 برجام و تنها درخصوص تعهدات اروپا که باید مستقل از اراده آمریکا اجرایی می‌شدند را ببینید: ارائه خدمات بیمه، ارائه خدمات پیام‌رسانی مالی (ازجمله سوئیفت)، تعهد به پرداخت وام‌های بلاعوض، معاملات راجع به اوراق مشارکت، واردات و حمل نفت، فرآورده‌های نفتی، گاز و فرآورده‌های پتروشیمی ایرانی، صادرات تجهیزات یا تکنولوژی کلیدی، سرمایه‌گذاری در حوزه‌های نفت، گاز و پتروشیمی، طراحی و ساخت کشتی‌های باری و تانکرهای نفتی، ارائه خدمات پرچم و تعیین وضعیت، دسترسی به فرودگاه‌های اتحادیه اروپایی، صادرات طلا، فلزات گرانبها و الماس، تحویل مسکوکات و اسکناس ایران، صادرات گرافیت، فلزات خام و نیمه‌ساخته مانند آلومینیوم و فولاد.

اجازه دهید بپرسیم آیا کسی می‌تواند منافع حاصل از این موارد را برای ایران جمع بزند و مثلا یک‌ماه آن را به تهران نقدا پرداخت کند؟

دقت کنیم این موارد تنها تعهدات اروپایی‌هاست که باید بدون توجه به اراده آمریکا انجام می‌شد و اینکه اروپا بتواند در غیاب آمریکا از منافع ایران در برجام حراست و نسبت به تامین آنها اقدام کند، مساله‌ای بالاتر است.

2- جناب رئیس‌جمهور گفته‌اند «با فرانسه به‌نمایندگی از اتحادیه اروپا درمورد یک چارچوب پنج‌ماهه مذاکره می‌کنیم.» پیش از این هم مشخص بود که قصه 15 میلیارد و ماهیانه سه‌میلیارد برای یک برهه زمانی در همین حدود است، یعنی تا پایان سال جاری میلادی. اگر فرض را بر این بگذاریم که ایران 15 میلیارد را دریافت کرد، گام‌ها را به عقب برداشت و تا پایان سال میلادی هم به مذاکره با اروپا (بر فرض محال بدون دخالت آمریکا) ادامه داد؛ اولین سوال اینجاست که اگر در پایان این مدت به توافق نهایی نرسیدیم آیا قرار است دوباره برویم و 60 روز تعهدات خود را کاهش دهیم؟ آیا این مسیر مغایر همان چیزی نیست که رئیس‌جمهور چند وقت پیش بیان کرد و گفت با راهکار‌های موقت، غیرمستمر و غیرپایدار موافق نیستیم؟

باید گفت مانور روی این مساله که ما با دریافت 15 میلیارد گام‌های خود را به عقب خواهیم برد یک اشتباه استراتژیک است، چراکه مانند برجام مردم را درگیر فرآیند «شرطی‌شدن» می‌کند و باعث خواهد شد تولیدکننده، فروشنده، مصرف‌کننده و...  همه زندگی خود را تعطیل کنند و منتظر بنشینند که آیا 15 میلیارد می‌آید یا نه! که قاعدتا چنین مسیری برای اقتصاد سم مهلک است.

3- چند روز پیش ارگان رسانه‌ای حزب کارگزاران که برخی اوقات به نیابت از دولت به تنویر افکارعمومی و پاسخگویی به شبهات هم می‌پردازد، از اسم و رسم برجام گفت و توضیح داد اسم برجام مهم نیست، رسم برجام مهم است، دولت «در برجام» مذاکره می‌کند اما «بر برجام» مذاکره نمی‌کند. صراحتا باید گفت بازی با این واژه‌ها بیشتر سرگرم کردن افکارعمومی است؛ چراکه اولا مذاکره در برجام چه معنایی دارد؟ اگر از نظر دولت نحوه محقق‌شدن تعهدات اروپاست که مذاکره نمی‌خواهد؛ بندها کاملا مشخص است و فشار برای اجرا نیاز دارد، اما اگر قرار است مذاکره به‌معنای توافق صورت بگیرد و این مساله مورد تایید طرف فرانسوی هم باشد، می‌توان گفت تمام تمرکز آنها بر زدودن بندهای غروب برجام است و این مساله در مغایرت کامل با ادعای مداوم مسئولان سیاست خارجی دولت دوازدهم که مگر بیکاریم دوباره درمورد برجام مذاکره کنیم؟ نکته دوم اما این است که فرانسوی‌ها گفته‌اند و اگر هم نگویند مشخص است که هم در ائتلاف راهبردی با آمریکا هستند و هم بدون اجازه آمریکا، اگر هم بتوانند علاقه‌ای ندارند با ایران همکاری کنند.

علاوه‌بر این هم مسئولان داخلی و هم طرف غربی صراحتا گفته‌اند برای انتقال همین 15 میلیارد هم آمریکایی‌ها باید مجوز دهند. آمریکا نهایتا از ما چه می‌خواهد؟ بارها هم آمریکایی‌ها و هم فرانسوی‌ها گفته‌اند از ایران در قبال انتقال این پول، نشستن پشت میز مذاکره با ترامپ و گفت‌وگو درمورد برجام، مسائل منطقه‌ای و موشکی را خواهانیم.

حالا هم از روزنامه سازندگی و هم از کارگزاران دولت باید پرسید که آیا ورود به این فرآیند آغاز یک مذاکره جدید نیست؟ مذاکره دوباره برای برجام بعدی نیست؟

4- «مذاکره یک ضرورت است، مقاومت هم از مذاکره به نتیجه می‌رسد، مذاکره بهره‌برداری از مقاومت است و مقاومت بهره‌برداری از نتایج مذاکره.» اینها شعر، نثر، سجع و ارائه ادبی نیست، بخشی از اظهارات روز گذشته محمدجواد ظریف است، کسی که بارها گفته است ما برای «مذاکره»، مذاکره نمی‌کنیم. توضیح تفسیری نمی‌کنم، رجوع کنید به همین فرآیندی که از ابتدای متن توضیح داده‌ام. 

در عرصه سیاست خارجی مشخص است دولت مذاکره می‌کند تا بتواند حداقلی از طرف مقابل بگیرد، یعنی همین 15 میلیارد، معلوم نیست که در مقابل این رقم اگر محقق شود، چه چیزی قرار است پرداخت کند که اگر نشستن پای میز مذاکره برای مسائل فرابرجامی یا حتی بندهایی مثل غروب برجام باشد دست‌کمی از یک فاجعه ندارد، در عرصه سیاست داخلی، در بر همان پاشنه قبلی می‌چرخد، یعنی انتظار برای حصول دستاوردی در عرصه مذاکره.

یک سوال دیگر؛ آیا برجام امضا نشد که فرصتی خریداری شود، پولی بیاید و کشور با آن اداره شود؟ حالا در این روزهای سخت، با پایان مهلت مثلا پنج‌ماهه و آمدن یا نیامدن پول، دولت چه برنامه‌ای برای اداره کشور دارد؟ بحث را خلاصه کنم، تا زمانی که ایده محوری برای اداره کشور اتکا به داخل نباشد، مذاکره هیچ‌گاه مکمل نیست، چراکه اساسا مقاومتی شکل نگرفته که مذاکره مکمل آن باشد، از طرفی مقاومت هم نمی‌تواند ادامه راه مذاکره باشد، چراکه وقتی مذاکره با اروپایی‌ها یا هر کشور دیگری با یک دید محدود، سطحی و زودگذر انجام می‌شود و پیش خودشان می‌گویند فعلا این چند ماه را بگذرانیم، از این ستون تا آن ستون فرج است، یعنی ایده همان ایده «هر توافقی بهتر از عدم توافق است» و مذاکره برای مذاکره در حال وقوع است، نه مذاکره برای تکمیل مقاومت و عبور از چالش‌ها. آخرین مساله اینکه ایران برای هیچ چیزی به‌جز عادی‌شدن ابدی و تمام و کمال پرونده هسته‌ای خود و همچنین رسیدن به همه آن چیزی که در برجام ذیل تعهدات اروپا و آمریکا ذکر شده، نباید گام‌های کاهش تعهدات خود را متوقف کند، که اگر این‌گونه شود مفهوم مقاومت و زحمات بسیاری از مسئولان و سختی‌های مردم را ارزان فروخته است.