یادداشت؛
برخی از تلاش‌های علمی امام حسن عسکری
ناگوارتر از یتیمى فرد بی مادر و پدر، یتیمى آن کسى است که از امامش دور افتاده، و توان وصول به او را ندارد، و پاسخ مسائل مورد نیازش را نمی‌داند.
به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، امام حسن عسکرى (ع) در سنه ۲۳۲ ق در مدینه به دنیا آمد. مدت عمر ایشان ۲۹ سال، و طول امامتش ۶ سال بود. ۱۳ سال از دوران زندگی امام در مدینه گذشت و بقیه آن در سامرا بود. ایشان با سه تن از خلفای عباسی به نام‌های معتز، مهتدی و معتمد هم عصر بود. آن حضرت پس از شهادت در سامراء مدفون گردید.
برخی از تلاش‌های علمی امام حسن عسکری (ع)
نظر به اعتبار سنت معصومان (ع) و شأن و مرتبت والای آنان در هدایت امت، از آغاز در میان شیعیان به جمع‌آوری سخنان و احادیث، و ضبط و گزارش رفتار‌ها و شیوه‌های عملی ایشان، اهتمام شد؛ با این حال درباره امام حسن عسکری (ع)، این کار با محدودیت‌هایی مواجه بود. عمر کوتاه ۲۹ ساله امام حسن عسکری (ع)، تحت نظر بودن این امام، محدودیت‌های سیاسی و انتقال امام حسن عسکری (ع) از مرکز علمی جهان اسلام به مرکز سیاسی ـ نظامی از عواملی بود که دیگران را از بهره‌گیری کامل از وجود این امام، محروم نمود. سامراء مرکز سیاست و حکومت بود؛ از این رو تنها رجال سیاسى و کارگزاران عالىمقام دولتى در آنجا سکونت داشتند و یک شهر محدود بود که خواص به آنجا رفت و آمد می‌کردند. امام حسن عسکرى (ع) در سامراء تحت نظر قرار داشت و افراد خاصى حق ملاقات با ایشان را داشتند. روایاتى که از آن امام نقل شده توسط افرادى بوده که اجازه ملاقات با آن‌ها را دریافت میکرده اند.
با تمام این محدودیت‌ها، این امام از هر فرصت و روش برای تبیین اسلام راستین استفاده می‌کرد. مدار تلاش علمی امام حسن عسکری (ع) بر آشکار ساختن یقین و زدودن شک بود. در زیارت‌نامه امام هادی (ع) و امام حسن عسکری (ع) چنین می‌خوانیم: «أشهد أنّکما ... أبنتما الشّکّ من الیقین: شهادت می‌دهم که شما شک را از یقین آشکار کردید» (المزار الکبیر، ص ۶۵۵).
از روش‌های ایشان در آموزش استفاده از روش املاء بود. این روش به این صورت است که امام، مطالب آموزشی خود را برای شاگرد یا چند شاگرد با ضبط دقیق بیان می‌کند و آنان نیز مطالب را بدون کمترین دخل و تصرفی یادداشت می‌کنند. از جمله این املاءها، املاء تفسیر امام حسن عسکری (ع) برای حسن بن خالد برقی است که ۱۲۰ جلد داشته است.
یکی از روش‌های دیگر آن امام که محدودیت آموزش حضوری و رسمی را جبران کرده است نامه‌نگاری بین ایشان و اصحابشان است.
همچنین از امور مورد اهتمام این امام، توجه به احادیثی بود که از معصومان قبل به دست مردم رسیده است. در این احادیث، روایاتی جعلی وجود داشت و برخی به درستی نقل نشده بود. شیعیان، احادیث را بر آن حضرت عرضه می‌کردند و تأیید یا رد آن را دریافت می‌داشتند. گاهی عرضه به صورت جزئی و گاهی به صورت کلی بود؛ به این معنی که گاهی یک حدیث بر امام عرضه می‌شد و گاهی مجموعه‌ای از روایات یا یک کتاب بر حضرت، عرضه می‌گردید و تأیید یا رد می‌شد. نمونه‌های این عرضه درباره امام حسن عسکری (ع) متعدد رخ داده است (برای عرضه جزئی بنگرید به: تهذیب الأحکام، ج۳، ص ۶۸، ح ۲۴؛ برای عرضه کلی بنگرید به: من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص ۲۳۷، ح ۵۵۶۷؛ الغیبة، ص ۳۸۹-۳۹۰).
از اثراتی که از امام حسن عسکری ـ علیه السلام ـ به جای مانده است بیان مناظرات رسول خدا (ص) با گروه‌های غیر مسلمان است (ر. ک: مسند الإمام العسکری ـ علیه السلام ـ، ص ۱۸۹-۲۲۹).
ایشان روش گفتگو و محتوای مناظره را به یکی از یاران خود در مواجهه با یکی از منتقدان به قرآن، آموزش داد که باعث شد آن منتقد به اشتباه خود پی ببرد (ر. ک: همان، ص ۲۳۸).
از طرفی امام حسن عسکری (ع) به عالمان در ادامه راه اهل‌بیت انگیزه می‌داد تا از علم خود در راستای هدایت جامعه استفاده کنند. به عنوان مثال ایشان از پدرشان از اجدادشان از رسول الله (ص) نقل می‌کند: «أشد من یتم الیتیم الذی انقطع من امّه و أبیه یتم یتیم انقطع عن إمامه و لا یقدر على الوصول إلیه و لا یدری کیف حکمه فیما یبتلی به من شرائع دینه، ألا فمن کان من شیعتنا عالما بعلومنا، و هذا الجاهل بشریعتنا المنقطع عن مشاهدتنا یتیم فی حجره، ألا فمن هداه و أرشده و علمه شریعتنا کان معنا فی الرفیق الأعلى: ناگوارتر از یتیمى فرد بی مادر و پدر، یتیمى آن کسى است که از امامش دور افتاده، و توان وصول به او را ندارد، و پاسخ مسائل مورد نیازش را نمی‌داند، پس بدانید کسى از شیعیان ما عالم به علوم ما بود، و افرادى که منقطع از مشاهده ما هستند از علم ما بی‌خبر مانده اند همچون یتیمى در کنف حمایت ایشانند. بدانید جایگاه کسى که او را هدایت و ارشاد نموده و شریعت ما را به او تعلیم کند در [قیامت]در رفیق اعلی، همراه ما خواهد بود» (الإحتجاج على أهل اللجاج، ج۱، ص ۱۶).
علی‌رغم محدودیت‌هایی که برای آن امام در اشاعه فرهنگ اهل‌بیت (ع) بود، بسیاری از فرمایش‌هایشان همینک به دست ما رسیده، کتاب‌هایی به طور مستقل به جمع‌آوری آثار علمی این امام پرداخته‌اند که برخی از آن‌ها عبارتند از:
موسوعۀ الإمام العسکری (ع) (۶ جلد که یک جلد فهرست است) تحت اشراف مرحوم خزعلی نگاشته شده است.
مسند الإمام العسکری (ع) که توسط مرحوم عزیز الله عطاردى در یک جلد سامان داده شده است. این کتاب بخشی از موسوعه بزرگ «مسانید اهل البیت (ع)» است.
موسوعۀ کلمات الامام الحسن العسکری (ع) که توسط پژوهشکده باقر العلوم (ع) تهیه شده است./918/ی702/ب1
مجتبی صداقت
ارسال نظرات