شماره 43 فصلنامه «مطالعات تاریخ اسلام» منتشر شد

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، چهل و سومین فصلنامه علمی ـ پژوهشی «مطالعات تاریخ اسلام» به صاحب امتیازی پژوهشکده تاریخ اسلام با مدیر مسؤولی سید هادی خامنه ای و سردبیری مهدی محقق ویژه زمستان 98 منتشر شد.

این فصلنامه در 7 مقاله منتشر شده است و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:

سیاست اسلامی سازی در پاکستان  

محمدعلی چلونگر، اصغر منتظرالقائم و محمدرضا قنبری

چکیده: هدف بسیاری از رهبران استقلال پاکستان حتی در سال­ های مبارزه، با اسلام پیوند خورده ­بود. پس از جدایی از هند ایجاد کشوری اسلامی یا کشوری برای زندگی مسلمانان مطلوب این مبارزات بود. از سال 1958 با کودتای ارتش تاسال 1988 سه­تن (به­ ترتیب زمانی ایوب­خان، ذوالفقارعلی­بوتو و ضیاءالحق) به­ ریاست­ جمهوری پاکستان رسیدند که اولویت­ های اقدامات خود را در یوند با اسلام و کمک­ گرفتن از آن در جامعه مطرح ساختند. جایگاه اختصاص داده­ شده به­ اسلام در مدعای هر سه فرد مذکور و تفاوت عملکرد آنان در نوع طرح اسلام و سپس بهره­ برداری از آن، پرسشی است که ­این مقاله قصد پاسخگویی به ­آن را دارد و نیز روش ن­ساختن این امر که ­در بهره­ جویی از اسلام چه­ مدل­ هایی مطرح شد و چگونه در عمل پیاده شد. فرایند انجام پژوهش و یافته ­های آن به فرضیه­ سازی کمک خواهد کرد. یافته­ ها نشان می­ دهد، در ابتدا گرایش به ­نوگرایی و ارائه تفسیر نو از اسلام و بازنگری در نقش و نفوذ نهادهایی دینی مطرح شد و در ادامه به­ سوی بروز قوی تر علایق نوگرایانه و سازگار نشان­دادن اسلام با اندیشه­ های جامعه­ گرا و سوسیالیستی حرکت شد و سر انجام یک دهه طولانی اسلامی­ سازی در سایه حضور نظامیان تجربه شد.

دستخط های خلفای امپراطوری عثمانی و دولتمردان قاجار         

طالب عابدی کله سر و محمّد تقی امامی خوئی

چکیده: از جانب خلفای عثمانی، دستورالعمل های بزرگ اصلاحی، طی سه دستخط در خصوص انجام اصلاحات جدید در جامعه عثمانی صادر شد، اوّلین دستورالعمل معروف به دستخط شریف گلخانه در سال 1839 م  و یک سال بعد فرمان دیگری به نام دستخط همایون و پنج سال بعد فرمان سومی تحت عنوان دستخط همایون ثانی ابلاغ گردید. اساس این فرامین و دستورالعمل ها، در ایجاد قانون، تشکیلات نوین اداری، برابری افراد در برابر قانون، محاکمه عادلانه، ایجاد مدارس جدید، و وزارت معارف خلاصه می شد. تحولات جامعه عثمانی از دید دولتمردان نواندیش قاجار به ویژه در دوره ناصرالدین شاه پنهان نماند و با الگو قرار دادن تنظیمات عثمانی در ایران دست به اقدامات و اصلاحات مشابهی زدند. در این پژوهش به تأثیر تنظیمات عثمانی بر اقدامات تجدد خواهانه دولتمردان قاجار که مورد مطالعه و تحقیق دقیق قرار نگرفته پرداخته می شود.

بررسی تاریخیِ مسیرهای بازرگانی در قفقاز؛ قرون اول تا پنجم هجری      

محمدرضا کیوانی، فریدون الهیاری و مصطفی پیرمرادیان

چکیده: قفقاز به سبب موقعیت ویژه جغرافیایی، در ادوار گذشته، مانند پلی ارتباطی میان سرزمین های اسلامی و اروپای مسیحی از اهمیت ویژه ای برخوردار بود و بخش مهمی از مبادلات و مراودات اقتصادی و فرهنگی با اروپا، از طریق این منطقه صورت می گرفت.  در این سرزمین، چهار مسیر مهم ترانزیتی کالا، بین جهان اسلام و اروپای مسیحی وجود داشت که محصولات و کالاهای شرق و غرب در آن مبادله می گردید.  هدف این پژوهش، بررسی این مسیرهای بازرگانی از قرن اول تا پنجم هجری می باشد. این پژوهش به عنوان تحقیقی تاریخی با روش توصیفی و تحلیلی و بر پایه مطالعات کتابخانه ای، پس از ذکر مقدمه و کلیات به بررسی این مسیرهای بازرگانی پرداخته است و در نهایت چنین استنباط می کند که قفقاز به عنوان یکی از مسیر های مهم ارتباطی با اروپا، نقش مهمی در انتقال دستاوردهای ملل شرق و غرب با یکدیگر داشته است.

کارکرد راه‌های آناتولی در دوره سلاطین سلجوقی روم  

مریم طارم و اسماعیل حسن زاده

چکیده: بی شک تا به امروز انتقال انسان‌ها و اشیا به شهرها و مناطق مختلف، از طریق راه‌ها صورت گرفته است. راه‌ها از دیدگاه‌های اجتماعی، سیاسی، نظامی، تجاری و فرهنگی حائز اهمیت هستند. آناتولی به دلیل موقعیّت خاص جغرافیایی و پل ارتباطی میان شرق و غرب مورد توجه اقوام مختلفی قرار گرفته بود و هریک از دولت ها، از کارکردهای مختلف راه ها (کوچروی، تجاری و نظامی) به فراخور نیاز خود بهره برداری کرده اند. این مقاله سعی دارد تا با شناسایی مسیر شاهراه‌های آناتولی و بیان کارکردها به‌ویژه کارکرد تجاری آن‌ها، به بهره‌برداری دولت سلجوقی از این راه‌ها بپردازد. مهم‌ترین دستاوردهای این مقاله شناسایی مسیر راه های تجاری آناتولی در دوره سلجوقی و ترسیم آنست. نتایج پژوهش نشان می‌دهد سلاطین سلجوقی با شناسایی مسیر راه های تجاری، ایجاد کاروان سراها، پل ها، برگزاری بازارها در مسیر راه های تجاری، دریافت عوارض کم و پرداخت خسارات احتمالی از خزانه دولتی نقش بسزایی در بهره برداری از راه های تجاری آناتولی داشته و زمینه رونق و توسعه تجاری منطقه را فراهم کردند

منابع مالی علما با تکیه بر کتاب ریاض العلماء

نزهت احمدی

چکیده: یکی از منابع  این دوره که در کنار شرح احوال علماء گاه اشاراتی به ممر در آمد و یا میزان درآمد آنها داشته است کتاب ریاض‌العلما و حیاض‌الفضلاء اثر عبدالله افندی اصفهانی است که با توجه به دقت نظر نویسنده و اعتباری که این کتاب دارد می‌تواند تا اندازه‌ای برخی از پرسش‌های موجود در این موضوع را پاسخ گوید. در این جا سعی شده است با تجزیه و تحلیل داده‌های کتاب ریاض العلماء نشان دهیم که حتی در یک کتاب رجالی که هدفش گزارشات مالی نبوده است می‌توان اطلاعات ارزشمندی از انواع درآمده‌ها، میزان درآمد و  نحوه پرداخت آن به دست آورد که این خود بخشی از تاریخ اقتصادی این دوره می‌باشد. با امید به آن که شروعی برای تحقیقات بیشتر در زمینه تاریخ اقتصادی دوره صفویه باشد که هنوز راه طولانی در پیش دارد.

عوامل شکل گیری فرقه حسینیه و زمینه‌ های گرایش آن به غلو  

منصور داداش‌نژاد و فاضل گرنه‌زاده

چکیده: با وجود رویکرد عقل ­گرایانه زیدیه یمن، در آغاز قرن پنجم هجری قمری جریانی با ماهیتی غالیانه در میان آن بالیدن گرفت. این جریان که پس از کشته شدن یکی از امامان زیدیه یمن یعنی حسین بن قاسم عیانی و بر محور غیبت و طرح باورهای نامانوس و اغراق آمیز نسبت به او شکل گرفت به «حسینیه مشهور» گردید. هر چند که دعاوی حسین بن قاسم عیانی در منشأ شکل ­گیری این جریان بی تأثیر نبود، اما نقش اساسی را باید به جانشینان و پیروان آن داد. حفظ اقتدار سیاسی در خاندان عیانی، ایستادگی در برابر مخالفان زیدیه و محافظت بر روابط با برخی از هم پیمان سیاسی از جمله انگیزهای مهم طرح غیبت حسین بن قاسم و غلو در مورد او بود. این در حالی است که وجود تمایلات غالیانه در میان برخی از قبایل یمنی زمینه مساعدی را به لحاظ فکری برای شکل گیری این جریان به وجود آورده بود.

سیاست صلح طلبی شاهان سده پایانی صفوی نسبت به دولت عثمانی، 1038-1135ق (با استناد به متن مکتوبات)

جهانبخش ثواقب، انور خالندی و فرهاد پروانه

چکیده: مناسبات صفویه و عثمانی که تا پیش از معاهده صلح زهاب(1049ق./1639م.) از ماهیت دوگانه جنگ و صلح برخوردار بود، پس از این معاهده به دلایل مذهبی، سیاسی - نظامی، اقتصادی و ضرورت‌های عینی و عقلانی، به رابطه تعاملی و هم‌گرایی مبتنی بر صلح و صلاح تغییر یافت و تا پایان حیات سیاسی دولت صفویه ادامه پیدا کرد. هدف اصلی مقاله حاضر، بررسی سیاست صلح‌طلبی صفویان نسبت به دولت عثمانی در سده پایانی، از شاه صفی تا شاه سلطان‌حسین، با تکیه بر متن مکاتبات و نقش مذهب بر این سیاست است که به روش توصیفی ـ تحلیلی انجام شده است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که راهبرد اصلی سیاست خارجی صفویان نسبت به حکومت عثمانی در این دوره، اصل صلح و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز و پای‌بندی به معاهده زهاب بود.