دفاع تئوریک علامه نایینی از مشروطه

به گزارش سرویس کتاب و نشر خبرگزاری رسا، پس از ماجرای بمباران مجلس توسط محمدعلی شاه، دستگاه تبلیغاتی مخالفان مشروطه که همزمان با نهضت مشروطه خواهی ایرانیان به راه افتاده بود، شدت عمل خود را بیشتر کرد و بر طبل مخالفت شرع مقدس اسلام با حکومت مشروطه و نظام پارلمانی بسیار بیشتر از قبل کوبید. این میان ابرمردی نیاز بود تا با دانش کامل نسبت به دو حوزه شرعیات و همچنین دولت مدرن به دفاع نظری از حکومت قانون بپردازد.

این مهم را آیت‌الله محمد حسین نایینی، از مراجع تقلید وقت که وزنه علمی مهمی در حوزه نجف بود به انجام رساند و کتاب شریف «تنبیه الامه و تنزیه المله» را نوشت و منتشر کرد. این کتاب که دفاع نظری از نهضت مشروطه و حکومت قانون است به سال ۱۳۲۷ هجری قمری منتشر شد و مورد استقبال و تایید آخوند خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی، از دیگر مراجع وقت شیعه قرار گرفت. علامه نایینی در این کتاب به تفسیر دقیق از توحید عملی اجتماعی و سیاسی اسلام پرداخته است و تمامی مدعاهایش مستند به آیات و روایات است.

علامه نایینی پیرو نظریات سیاسی استاد خود میرزای شیرازی بود و به حرکات و برنامه‌های اصلاحی مصلح بزرگ جهان اسلام سید جمال الدین اسدآبادی علقه داشت. او با مطالعه کتاب «طبایع الاستبداد» اثر علامه مبارز سوری عبدالرحمان کواکبی که از شاگردان سیدجمال الدین اسدآبادی بود، در فکر جمع میان اندیشه اسلامی و علوم سیاسی مدرن غرب افتاد و پس از بمباران مجلس توسط نیروهای استبداد، به تالیف و انتشار اثر مهم خود اقدام کرد.

با انتشار کتاب «تنبیه الامه و تنزیه المله» دستگاه تبلیغاتی استبداد در بهت و حیرت فرو رفت و تمام تبلیغات مستبدان مبنی بر مخالفت شرع با حکومت مشروطه نقش بر آب شد. چون پاسخی به این کتاب با توجه به حجم مستندات آن برایشان امکان پذیر نبود، شروع به داستان سرایی پیرامون آن کرده و مطالب کذبی چون برگشتن علامه نایینی از نظریات خود در این کتاب و جمع آوری نسخه‌ها و به دجله افکندن آنها توسط خود علامه را انتشار دادند.

ساختار و مباحث کتاب «تنبیه الامه و تنزیه‌المله»

علامه نایینی کتاب را در پنج فصل به همراه مقدمه و موخره، نوشته است. عناوین فصول پنجگانه کتاب به ترتیب از این قرار است: «اصل حکومت دینی و عقلی مشروطه است»، «ادلهٔ وجوب محدود کردن سلطنت»، «در لزوم تشکیل حکومت مشروطه»، «شبهات مخالفین مشروطه» و «شرایط و وظایف نمایندگان مجلس».

او بویژه در فصل نخست کتاب به تبیین دیدگاه شیعه درباره حکومت پرداخته و معاویه را بنیانگذار حکومت استبدادی در اسلام معرفی می‌کند. مباحث فصل نخست از این قرار است: «حکومت غیراستبدادی و محدود یا حکومت عقلی و شرعی»، «مشورت اساس حکومت شرعی و عقلی»، «معاویه بنیان‌گذار استبداد در اسلام» و «عصمت شیعی و بیعت سنی مبنای محدودیت اسلام».

علامه نایینی نظری را در این کتاب مطرح می‌کند که بعدها توسط مصلحان و انقلابیون بزرگی چون امام خمینی (ره) مورد استفاده عملی قرار گرفت؛ اینکه مشروعیت حکومت در زمان غیبت منوط به اجماع مردمی بر حکومت، تدوین قانون اساسی، تشکیل مجلس شورای ملی و نظارت مجتهدین بر قوانین مجلس است.

تبیین نظری این ایده توسط علامه نایینی به نظریه‌ای به نام «منطقةالفراغ» انجامید که بعدها توسط آیت الله شهید محمدباقر صدر بسیار گسترش یافت و به عنوان یک نظریه مهم علمی در استنباط اصول شرعی مطرح شد. بر اساس این نظریه دین به حاکم شرع اجازه می‌دهد تا در برخی مسائل اجتماعی، با درنظرگرفتن ضوابطی و با توجه به نیازهای هر زمان، حکم و قانون وضع کند.

علامه نایینی همچنین در این کتاب با تفسیر آیه از سوره مبارکه «شوری» (وَالَّذِینَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَمْرُهُمْ شُورَی بَیْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ) اثبات می‌کند که در حکومت پیامبر در صدر اسلام نیز مشورت انجام می‌شد و این الزام به مشورت که در قرآن آمده یک امر ایجابی از سوی شارع مقدس است و تعارف نیست و به همین دلیل نیز پیغمبر مکرم اسلام در امور مهم با اصحاب به مشورت می‌پرداخت. این امر ایجابی در کلام الله توسط پیامبر و امام معصوم انجام می‌گرفت، بنابراین امام معصوم هم باید در حکومت مشورت کرده و نظر دیگران را در امر حاکمیت دخیل کند و اگر نکرد با تکیه به منطق کلام الله، حکومتش استبدادی است. بنابراین حکومت معصوم نیز باید هم در شکل و هم در محتوا به حکومت مستبدان شبیه نباشد و این جز با شورا بدست نمی‌آید.

به باور علامه نایینی مسلمان از علم فرار نمی‌کند و دولت مدرن نیز علمی است که از غرب آمده که جلوی استبداد را می‌گیرد. مهم این است که آن را مطابق با موازین شرع مقدس اسلام بازخوانی و بازبینی کرد نه اینکه تلاش کنیم صرفاً با تکیه بر سنت آن را ضد اسلام و ضد حضررت ولیعصر (عج) نشان دهیم. این عدم پذیرش دخالت نظر مردم در حکومت را علامه نایینی دارای ریشه‌ای اموی می‌داند.

در نظر علامه نایینی وقتی معاویه بنای پادشاهی استبدادی خود را گذاشت، نخستین اقدامش خریدن علمای متزلزل مقابل مقام و ثروت بود. آنها برای سلطنت استبدادی معاویه شروع به فلسفه بافی و جعل حدیث کرده و به تثبیت آن پرداختند و بعدها این روش عادت دیگر حکمرانان شد. به همین دلیل نیز مساله مشورت و دخیل کردن نظر مردم در امور مربوط به حکومت که سیره پیامبر مکرم اسلام بود، به فراموشی سپرده شد و همراهی روحانیون با این روش حکومت امر را بر مردم عادی مشتبه کرد که اصولی‌ترین روش حکومت از نظر اسلام همین است. حتی برخی علمای شیعه نیز اعتراض به شاه مستبد را محاربه با امام زمان دانستند. علامه نایینی این را در اعتراض به نامه‌های فراوانی گفته که از طرف برخی روحانیون تهران با محتوای ضرورت تکفیر مشروطه خواهان، به نجف ارسال شده بود. نامه‌هایی که اتفاقاً آنها نیز مستند به آیات و روایات بودند.

در هر صورت کارستان علامه نایینی راه را برای تشکیل حکومت پارلمانی توسط شیعیان باز کرد. شیعیانی که پیشتر تشکیل حکومت را در قیام معصوم منحصر می‌دانستند، با کتاب علامه نایینی متوجه شدند که می‌توان در دوران غیبت معصوم حکومتی مدرن اما منطبق با اصول و موازین شرع مقدس اسلام تشکیل داد و امر مهم حکومت و نظارت بر جان و مال و ناموس مسلمین را به غیر نسپرد. کار علامه باعث شد تا نشاطی به حوزه‌های علمیه وارد شده و مباحث جدی‌ترین همچون فقه حکومتی و فقه تمدن ساز توسط اساتید و طلاب حوزه‌های علمیه شیعی پیگیری شود. در نهایت نیز باید گفت که کار علامه باعث شد تا نگاه‌های مترقی اسلام نسبت به امر حکومت و فلسفه سیاسی نیز بیش از پیش مجال بروز و ظهور پیدا کند.

تصحیحات منتشر شده از «تنبیه الامه و تنزیه المله»

«تنبیه الامه وتنزیه المله» تا دهه‌ها پس از نخستین انتشارش مکرراً به صورت چاپ‌های سنگی و سربی منتشر می‌شد. تا اینکه به سال ۱۳۳۴ مرحوم آیت الله طالقانی کتاب را با توضیحات و تعلیقات خود با نام «تنبیه الامه و تنزیه المله یا حکومت از نظر اسلام» کرد. ششمین چاپ این کتاب به سال ۱۳۵۹ توسط شرکت سهامی انتشار در دسترس مخاطبان قرار گرفت. تجدید چاپ این کتاب توسط شرکت سهامی انتشار تا سال ۱۳۷۹ ادامه داشت. بعدها نیز ناشران دیگری به تصحیح و انتشار «تنبیه الامه و تنزیه المله یا حکومت از نظر اسلام» اقدام کردند. به عنوان مثال محسن هجری سال ۱۳۸۶ «درآمدی بر بیداری مردم به ضمیمه متن اصلی کتاب تنبیه الامه و تنزیه المله و پی‌نوشت‌های آیت‌الله طالقانی» را در ۱۶۶ صفحه کار کرد. این کتاب توسط انتشارات صمدیه به بهای ۵,۵۰۰ تومان عرضه شد.

انتشارات احسن الحدیث نیز به سال ۱۳۷۷ نسخه‌ای از «تنبیه الامه و تنزیه المله» را در ۲۲۴ صفحه و بهای ۷۵۰ تومان منتشر کرد. این چاپ اکنون مهجور است و بازنشر هم نشده. تصحیح و تعلیقات حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا محمودزاده حسینی از این کتاب نیز به سال ۱۳۸۱ در ۱۷۸ صفحه و بهای هزار تومان توسط انتشارات امیرکبیر منتشر شد. عنوان فرعی این چاپ «رساله‌ای در مردم‌سالاری دینی و استبداد دینی» است. این نسخه یکی از مشهورترین و بهترین نسخه‌های چاپی از «تنبیه الامه وتنزیه المله» است که تا سال ۱۳۹۰ نیز بازنشر می‌شد، اما از آن تاریخ تاکنون این کتاب تجدید چاپ نشده است.

تصحیح تصحیح حجت‌الاسلام والمسلمین سیدجواد ورعی از این متن شریف نیز به سال ۱۳۸۲ در ۱۹۲ صفحه و بهای هزار و ۱۰۰ تومان توسط موسسه بوستان کتاب منتشر شد. این تصحیح سال ۹۸ چاپ چهارم خود را تجربه کرد.

مهم‌ترین شروح منتشر شده از «تنبیه الامه و تنزیه المله»

حجت‌الاسلام والمسلمین روح الله حسینیان، متن «تنبیه الامه و تنزیه المله» را به همراه شرح خود از این کتاب به سال ۱۳۸۶ در ۲۴۰ صفحه و بهای ۱,۵۰۰ تومان توسط انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر کرد. این شرح سال بعد از انتشار چاپ نخست، به چاپ دوم رسید و بسیار مشهور شد.

اما یکی از مشهورترین شروح بر «تنبیه الامه و تنزیه المله» را حجت‌الاسلام والمسلمین داود فیرحی نوشته است. فیرحی یکی از شاخص‌ترین اساتید علوم سیاسی در دانشگاه‌هاست و کتابش را با عنوان «آستانه‌ی تجدد در شرح تنبیه الامه و تنزیه المله» سال ۱۳۹۴ در نشر نی منتشر کرد. این کتاب ۶۱۲ صفحه دارد و بهای چاپ نخستش ۴۰ هزار تومان است. این کتاب سال ۱۳۹۷ به چاپ سوم خود رسید.

اما تازه‌ترین شرح بر این کتاب سال ۹۸ با عنوان کامل «حکومت دینی در اندیشه نائینی: شرحی بر رساله تنبیه الامه و تنزیه المله اثر علامه سید محمدحسین غروی نائینی» نوشته مهدی ابوطالبی یزدی است. این کتاب به سال ۹۸ در ۳۲۰ صفحه و بهای ۱۰ هزار تومان توسط انتشارات تکامل اندیشه منتشر شد و در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفت./826/د102/ق