«جواهر الکلام» به درد طلاب مشتاق مشاغل دولتی نمی‌خورد
به گزارش خبرگزاری رسا، «جواهرالکلام» کتابی حایز اهمیت از دیدگاه تمام علما و فقهای شیعه است از آن رو که در حقیقت دایرةالمعارف فقه شیعه و یک مجموعه کامل فقهی حاوی نظریات و آرای فقهی علمای متقدم و متأخر به شمار می‌آید. همین مهم‌ترین انگیزه دکتر نایب‌زاده بوده برای ترجمه این اثر که از سال‌ها پیش آغاز کرده است و هنوز هم ادامه دارد.
تالیف کتاب آیات‌الاحکام (استنباط احکام از آیات قرآن) بهانه‌مان شد که گفت‌وگو داشته باشیم با دکتر اکبر نایب‌زاده درباره این کتاب که به تعبیر خودش بسیار مختصر و مجمل برای استفاده دانشجویان رشته حقوق جمع‌آوری شده است و این که به اعتقاد او یک تفاوت مهم با کتاب‌های پیشین آیات‌الاحکام دارد که یا خیلی سنگین و ثقیل یا ساده نوشته و منتشر شده‌اند. وی می‌گوید: سعی کرده‌ام کتابی تهیه کنم که در عین سادگی، مستدل نیز باشد.
اما صحبت درباره آیات‌الاحکام محور همه گفت‌وگوی ما با اکبر نایب‌زاده نشد و دغدغه این سال‌هایش در ترجمه «جواهرالکلام» شیخ محمدحسن نجفی، بخش دیگری از این مصاحبه را به خود اختصاص داد. جواهرالکلام (یا «جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام»)، اثری جامع و استدلالی در فقه امامیه، تالیف شیخ محمدحسن نجفی فقیه بزرگ شیعه قرن سیزدهم است که به شرح استدلالی «شرایع الاسلام» محقق حلّی اختصاص دارد. شیخ محمدحسن نجفی به دلیل تألیف این کتاب و شهرت آن معروف به «صاحب جواهر» شد.
«جواهرالکلام» کتابی حایز اهمیت از دیدگاه تمام علما و فقهای شیعه است از آن رو که در حقیقت دایرةالمعارف فقه شیعه و یک مجموعه کامل فقهی حاوی نظریات و آرای فقهی علمای متقدم و متأخر به شمار می‌آید. همین مهم‌ترین انگیزه دکتر نایب‌زاده بوده برای ترجمه این اثر که از سال‌ها پیش آغاز کرده است و هنوز هم ادامه دارد. نایب‌زاده که متولد تبریز است و از سال‌ها پیش ساکن قزوین، این روزها و در آستانه 70 سالگی، فارغ از همه دغدغه‌هایش که در دادگستری و کار قضاوت داشت، عمده وقت خود را صرف ترجمه «جواهرالکلام» و البته گاهی تدریس در دانشگاه می‌کند و می‌گوید تا عمر دارم کار ترجمه جواهر را ادامه خواهم داد. گفت‌وگو با او را بخوانید.
چرا بحث آیات‌الاحکام را از موضوع بیع شروع کرده‌اید کتاب‌های آیات‌الاحکام بسیار نوشته شده است اما عمدتا مشکل و سنگین‌اند به گونه‌ای که دانشجویان از عهده یادگیری مطالب آنها برنمی‌آیند و نمی‌توانند از آن استفاده کنند. گاه هم آنقدر ساده نوشته شده‌اند که استعداد دانشجو را به هدر می‌دهند. درحالی که قبل از آن موضوعات دیگری چون طهارت،نماز، روزه و ... نیز وجود دارد؟
این کتاب همان طور هم که در مقدمه آن آمده، برای دانشجویان رشته حقوق تالیف شده و سرفصل‌های این رشته همین مطالبی است که درکتاب به آن پرداخته شده است. این کتاب شامل همه آیات‌الاحکام قرآن نیست. احکامی که برای مباحثی چون نماز، روزه، زکات، جهاد، حج، امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد و بسیار هم زیاد است، جزو سرفصل‌های دروس دانشگاه در رشته حقوق نیست گرچه جزو سرفصل‌های دروس حوزه هست. بنابراین سرفصل‌های مورد نیاز درس دانشجویان رشته حقوق همین مباحث است که در کتاب آمده است.
آیات‌الاحکام پیش از این توسط افراد دیگری هم تالیف شده است. کتاب شما چه تفاوت یا مزیتی نسبت به آنها دارد؟
بله، کتاب‌های آیات‌الاحکام بسیار نوشته شده است اما عمدتا مشکل و سنگین‌اند به گونه‌ای که دانشجویان از عهده یادگیری مطالب آنها برنمی‌آیند و نمی‌توانند از آن استفاده کنند. گاه هم آنقدر ساده نوشته شده‌اند که استعداد دانشجو را به هدر می‌دهند. از این‌رو مدتی بود تصمیم داشتم با مراجعه، مطالعه و اقتباس از کتاب‌های آیات‌الاحکام مانند کنزالعرفان، زبدة البیان، مسالک الافهام و فقه القرآن کتابی تهیه کنم که در عین سادگی، مستدل نیز باشد. من سعی کردم در نگارش آیات‌الاحکام از شیوه‌ای استفاده کنم که نه سنگین و ثقیل باشد و نه خیلی ساده و پیش پا افتاده ولی این را که چقدر در این راه موفق بوده‌ام نمی‌دانم.
مباحثی که درکتاب به آنها اشاره شده و شبهاتی امروزین مانند حقوق زوجین در بحث نکاح یا موضوع ولایت در نکاح را چقدر می‌توان با این کتاب بر مبنای فقه پویا پاسخ داد؟
واقعیت این است که من خیلی درباره موضوع فقه پویا که در دو‌ـ‌سه دهه اخیر از سوی برخی مطرح می شود، اطلاع ندارم چون من حوزه را خیلی سال پیش یعنی قبل از سال 1350 گذرانده‌ام. ضمن این که ورود به این مباحث احتیاج به مطالعه منابع مفصل بسیار و تحقیق جامع دارد. آیات‌الاحکامی که من نوشته‌ام بسیار کلی و کوچک است و در سطح دانشجویان رشته حقوق تا بتوانند با مطالعه این کتاب به این مباحث به عنوان مقدمه ورود پیدا کنند.
شما ترجمه‌ای از «جواهرالکلام» تالیف شیخ محمدحسن نجفی را نیز ارائه کرده‌اید که اثر مهمی در فقه شیعه است. چرا سراغ ترجمه این کتاب رفته‌اید؟
تا امروز 20 عنوان کتاب از من با همکاری ناشران منتشر شده است اما در بین همه آنها کار مهمی که انجام شده و هنوز هم ادامه دارد، ترجمه جواهرالکلام است. همان طور که گفتید جواهرالکلام جواهرالکلام بالاترین کتاب فقه استدلالی شیعه اثناعشری است. این کتاب به قدری اهمیت دارد و سطح آن بالاست که هر مجتهدی بخواهد در مسئله‌ای فتوا دهد و رای خود را پس از مطالعه اعلام کند، بدون مطالعه این کتاب نمی‌تواند. بالاترین کتاب فقه استدلالی شیعه اثناعشری است. این کتاب به قدری اهمیت دارد و سطح آن بالاست که هر مجتهدی بخواهد در مساله‌ای فتوا دهد و رای خود را پس از مطالعه اعلام کند، بدون مطالعه این کتاب نمی‌تواند. درمقدمه کتاب هم نوشته‌ام که منظور حضرت امام خمینی (ره) از اجتهاد همان اجتهاد جواهری است که همه فقها به آن اعتماد کامل داشته‌اند. از این‌رو شروع به ترجمه این کتاب کردم اما چون رشته دانشگاهی‌ام جزا بود و مدتی هم در دادگستری به عنوان قاضی خدمت می‌کردم و سال‌ها در دادگاه تجدید نظر و دادگاه‌های جزایی و کیفری، کار جزایی انجام دادم، از این نظر در ترجمه جواهر ابتدا در بحث جزائیات به موضوع قصاص و دیات پرداختم که حدود چهار جلد آن درباره قصاص است و چهار جلد نیز درباره دیات است. بعد از آن شروع به ترجمه بحث بیع در جواهرالکلام کردم. تاکنون در سه جلد ابتدای بیع را ترجمه کرده‌ام و سه جلد دیگر را نیز دردست ترجمه و آماده‌سازی دارم. سه جلد نیز باید ترجمه شود که مشغول آن هستم یعنی بحث تجارت در جواهر که سه جلد است و در ترجمه 9 جلد خواهد شد. این مجموعه توسط انتشارات خرسندی منتشر می‌شود.
کار ترجمه جواهرالکلام را از کی شروع کردید؟
آیت‌الله سیستانی رساله‌ای به نام «قاعده لاضرر و لاضرار» دارد که من در سال 89 آن را ترجمه کردم و منتشر شد و براساس گفته‌های ناشر مورد استقبال مخاطب هم قرار گرفت. بعد از آن پیش خود گفتم که بهتر است جواهرالکلام را ترجمه کنم. شایان توضیح است که ترجمه جواهر بسیار مشکل است اما از آنجایی که در رشته‌های دکترای حقوق خصوصی و دکترای جزا مراجعه به این کتاب لازم است، تصمیم گرفتم آن را ترجمه کنم.
ترجمه جواهرالکلام را تا چه حد ضروری می‌دانید؟
با پیروزی انقلاب اسلامی، قانون مجازات اسلامی از متون فقه ما ترجمه شد. بنابراین برای پی بردن به ادله شرعی آن و مطالعه ریشه‌ای مسائل کیفری و ملاحظه موارد مسکوت در قانون که تعداد آنها نیز کم نیست، مطالعه جواهرالکلام که مفصل‌ترین، مستدل‌ترین و معتبرترین فقه استدلالی امامیه است برای همه محققان به‌ویژه برای دادگاه‌های کیفری، وکلا و دانشجویان دوره تحقیقات عالی لازم و ضروری است.
افزون بر این، قانون مدنی ما از روی کتاب‌های فقهی نوشته شده است و استادان ما چون دکتر کاتوزیان، دکتر جعفری لنگرودی و دیگران که بعد از آنها آمده‌اند چاره‌ای ندارند جز این که در مسائل حقوقی به فقه مراجعه کنند و استدلالات فقهی را در ابراز دیدگاه مطالعه جواهرالکلام ــ که مفصل‌ترین، مستدل‌ترین و معتبرترین فقه استدلالی امامیه است برای همه محققان به‌ویژه برای دادگاه‌های کیفری، وکلا و دانشجویان دوره تحقیقات عالی لازم و ضروری است. خود در نظر بگیرند. از این‌رو معتقدم که ترجمه این کتاب برای دانشگاهیان ضروری است و من تا عمر دارم کار ترجمه جواهر را انجام خواهم داد چرا که معتقدم جواهر الکلام هنوز هم بسیار کاربردی است و همان طور که گفتم بالاترین کتاب فقه استدلالی ماست و هر مجتهدی که بخواهد فقه را به طور مفصل و همراه با استدلالات زیاد مطالعه کند، باید به سراغ جواهر برود.
ترجمه شما از جواهر الکلام در سطح حوزه نیز کاربرد دارد یا صرفا برای دانشجویان حقوق نوشته شده است؟
البته که در حوزه کاربرد دارد. در حوزه آنهایی که می‌خواهند مجتهد شوند، عنایتی ویژه به جواهر دارند و استادان حوزه یعنی آیات عظام و مجتهدین که درس خارج را در حوزه تدریس می‌کنند ــ حتما به جواهر نظر دارند. طلاب حوزه نیز بی‌نیاز از مراجعه به جواهر نیستند. آنها نیاز دارند چه در درس خارج و چه در درس‌های دیگر حتما به جواهر مراجعه کنند. اما الان در حوزه‌های ما طلبه‌ها دو دسته‌اند: آنهایی که تصمیم و عزم جدی بر درس خواندن و رسیدن به مرحله اجتهاد دارند که تعدادشان خیلی کم است و استثنا هستند ــ و کسانی که می‌آیند حوزه تا مقداری درس بخوانند و وارد مشاغل دولتی شوند که متاسفانه‌امروز این دسته در اکثریت هستند. خب جواهر الکلام به درد این دسته نمی خورد و اصلا نمی‌توانند آن را بخوانند و از آن استفاده کنند.
جواهرالکلام در درس مکاسب هم کاربرد دارد؟
بله، شیخ محمدحسن نجفی صاحب جواهر در سال 1256 قمری درگذشت. او در آخرین لحظات عمر در حالی که پسرش مجتهد بود و می‌توانست به جای خودش مرجعیت را به عهده بگیرد ولی ــ پسرش را معرفی نکرد و شیخ مرتضی انصاری صاحب مکاسب را که از شاگردانش بود برای بعد از خودش به عنوان مرجع معرفی کرد. منظور، این که شیخ مرتضی انصاری مکاسب را بعد از جواهرالکلام نوشته است و بر مطالب جواهر اشراف دارد و آن را مورد نقد و انتقاد قرار می‌دهد. ازاین نظر جواهرالکلام برای مکاسب مرجع است.
آیا این ترجمه‌ها را خودتان هم تدریس کرده‌اید؟
بله. البته من سال‌ها قاضی بودم و نیمه‌وقت هم در دانشگاه آزاد زنجان و تاکستان تدریس می‌کردم تا این که سال 81 با 27 سال و نیم خدمت در دادگستری زودتر از موعود خودم را بازنشسته کردم تا بیشتر روی تدریس متمرکز شوم. بعد از آن دیگر بیشتر وقتم به تدریس و ترجمه و تالیف گذشت. البته از سال 1390 به صورت حق‌التدریسی در دانشگاه قزوین تدریس می‌کنم و بدون درس و تدریس نیستم ولی بیشتر وقتم صرف تألیف و ترجمه می‌شود./998/ت303/س
منبع: مجمع ناشران انقلاب اسلامی