فصلنامه وقف میراث جاویدان به شماره 85 رسید
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، شماره 85 فصلنامه فرهنگی، تحقیقی، اجتماعی و تاریخی وقف میراث جاویدان با عنوان «وقف پیمانی از گذشته تا آینده» ویژه بهار 1393 از سوی سازمان اوقاف و امور خیریه چاپ و روانه بازار شد.
در این شماره می‌خوانیم: «چیستی و چگونگی وقف از منظر دانش فقه و حقوق»، «آثار اجتماعی وقف اسلامی در ایران»، «کاروانسرای وقفی حاج کمال در شهر رباط‌کریم»، «معرفی دو بانوی واقف دوره قاجار شهر زنجان»، «بازخوانی متن وقفنا‌مه‌ای از خاندان سپهدار»، «وقفنامه مسجد چهارمنار یزد(مسجد خضرشاه)»، «امامزاده سلطان ابراهیم(علیه‌السلام)» و «نگرشی نو به معماری امامزاده شاهزاده حسین همدان».
چیستی و چگونگی وقف از منظر دانش فقه و حقوق
محمد جواد حیدری خراسانی
حامد درون پرور
چکیده: سنت دیرپای وقف، هرچند متعلق به گذشتههای دور می‌باشد و دیرینه تاریخی آن امری روشن و تردید ناپذیر است و در آیات قرآن و حدیث و متون فقهی و حقوقی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است، اما مفاهیم و مباحث نظری آن و ابواب و فروع مختلف فقهی، حقوقی و اجتماعی‌اش، آن چنان که بایسته است مطمح نظر و توجه و همت صاحب‌نظران قرار نگرفته است. به بیان دیگر در مقام مقایسه با دیگر مسائل و مباحث فقهی، حقوقی و نیز اجتماعی و تاریخی که بعضا در آن‌ها با تورمی از مجادلات و آرا و نظریات و انبوهی از اقوال و اندیشهها مواجهیم، محققین و جستجوگران هنوز ابواب ورود به انبوهی از مسائل وقف را نگشوده و به بسیاری از زوایای پیدا و پنهان این مقوله دست نیافتهاند و از این روست که این مورد در فرهنگ و تاریخ اسلامی همچنان نوپا مانده است.
در این مقاله برآنیم تا ضمن تبیین مبانی فقهی و حقوقی وقف به مباحث شرایط واقف، شرایط مال موقوفه، شرایط ناظر و شرایط موقوف‌علیه در فقه امامیه و حقوق موضوعه بپردازیم.
آثار اجتماعی وقف اسلامی در ایران
سید احمد سجادی
چکیده: یکی از سنت‌های نیکو، حسنه و با قدمت طولانی ادیان و مذاهب مختلف که مورد توجه و علاقه عموم مردم و اندیشمندان صالح و پیامبران الهی بوده و اسلام نیز بر آن تأکید ورزید و از سوی ائمه اطهار (علیهم‌السلام) سفارشات فراوان یافت به گونه‌ای که مشروعیت آن بر کسی پوشیده نیست، وقف می‌باشد.
نهاد وقف از جمله مصادیق خیریه‌ای و نیک دوستی دین مبین اسلام است. آثار و پیامدهای اجتماعی وقف از جنبه‌های مختلف و به گونه‌ای آشکار در جامعه ایران قابل مشاهده است. در واقع وقف یک حرکت انسانی در جامعه دینی است که بر اساس اختیار در جامعه‌های مختلف صورت می‌گیرد. بدین لحاظ دارای ابعاد گوناگون اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بوده و این آثار به همدیگر پیوندی تنگاتنگ دارد به طوری که حتی نتایج آشکار اجتماعی آن نیز دارای وجوه فرهنگی و اقتصادی و حتی و معرفتی خاص می‌باشد.
در این نوشتار به آثار اجتماعی وقف و با تأکید بر بخش خاصی از این مباحث که در حیطه وقف اسلامی در جامعه ایرانی است، می‌پردازیم.
کاروانسرای وقفی حاج کمال در شهر رباط کریم
مهدی بختیاری
نوشین سعادتمندی
چکیده: از جمله مهم‌ترین یادگارهای ارزشمند معماری ایران کاروانسراهاست که پیدایی و موجودیت آن در سرزمین پهناور ایران از گذشته بسیار دور آغاز شده و طی قرون متمادی به دلایل گوناگون اقتصادی، سیاسی، نظامی و مذهبی به تدریج توسعه و تکامل یافته است.
براساس شواهد مبتنی بر اسناد تاریخی، ایران در احداث جاده و کاروانسرا و ایجاد سیستم ارتباطات خبررسانی، پیش قدم بوده است. به عقیده محققین، ایجاد، توسعه و ساخت و ساز کاروانسرا در ایران از مهم‌ترین دستاوردهای معماری ایران به ویژه در دوران اسلامی است.
در دوره اسلامی برخی از کاروانسراها توسط افراد خیر احداث و وقف عموم می‌گردید. یکی از این کاروانسراها، کاروانسرای حاج کمال در شهر رباط کریم می‌باشد که توسط حاج کمال، خواجه فتحعلی شاه قاجار، در سال 1245 هجری، ساخته و وقف گردیده است.
در این مقاله، معماری و تزئینات این بنا مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته شده است.
معرفی دو بانوی واقف دوره قاجار شهر زنجان
پرستو قاسمی اندرود
چکیده: سنت دیرپای وقف به معنای صرف نمودن مال و ملک شخصی که منفعت آن در امورخیریه و یا هر نیتی که واقف داشته باشد انجام می‌گیرد. اکثر واقفان در دوره قاجار خانه، مغازه و یا هر ملک دیگری که داشته‌اند را صرف رسیدگی و اطعام ایتام، عزاداری ایام محرم و یا رواج مدارس علمیه نموده‌اند. در دوره قاجار هم زنان بخش عمده‌ای از واقفین را تشکیل داده‌اند، بدین معنی که زنانی که مالک بودند و یا از اموال شخصی خویش یا اموال ارثی همسرشان در راهی که نیت کرده بودند وقف می‌کردند. این اموال در دو شکل منقول شامل ظروف مسی، قالیچه، گلیم و کتب ادعیه، قرآن خطی، شمعدان و... غیر منقول شامل خانه، مغازه، بخشی از روستا و... بود. اگر تعداد زنان واقف در دوره قاجار به نسبت کمتر از مردان است، می‌توان یکی از دلایل آن را نداشتن تمکن مالی و یا همان اسقلال مالی دانست. در این مقاله سعی شده است وقفنامه نرجس خاتون در خصوص قریه آلمالو زنجان و مسجد خانم زنجان به نام بانی و واقف آن جمیله خانم ذوالفقاری و وقفنامه آن معرفی گردد.
بازخوانی متن وقفنا‌مه‌ای از خاندان سپهدار
صادق حضرتی آشتیانی
چکیده: بشر اصولاً دارای سجایای بی‌شمار اخلاقی و خصوصیات بی حد ذاتی است، بخشی از این خوی‌ها مانند ایمان به طور غریزی در نهاد بشر وجود دارد، چون ریشه و منشأ معنوی دارد، شخص را به سوی ملکات فاضله رهنمون می‌سازد، هر قدر نیروی ایمان در سرشت فرد بیشتر تقویت شود، به همان اندازه پای‌بندی‌اش به جهان هستی و آخرت افزایش می‌یابد، با این نگاه، انسان تا زنده است دغدغه جهان واپسین را دارد و در این میان چون ره‌توشه‌ای برای آخرت خود برنگرفته، هر آینه با نگرانی به فردای خود می‌اندیشد و در همه حال خویش را نیازمند دعای خیر هم‌نوع و رحمت الهی می‌داند و می‌کوشد تا به نحوی از آخرت سعادتمند و بهتری برخوردار باشد.
این نوع کنش‌های درونی، آدمی را به واکنش وا‌می‌دارد و شخص را بر آن می‌دارد تا به نوعی میزان صمیمیت و وفاداری‌اش را نسبت به خداوند و ائمه معصومین صلوات الله علیهم اجمعین و نیز خود و عزیزانش بسنجد، بر این باور با وقف مدرسه، بیمارستان، پل و... آبشخوری در جهت منافع و آسایش مردم و مصالح جامعه فراهم می‌نماید، از طرفی چون آن مأثر نیک تسکین بخش آلام و التیام دهنده زخم‌های جوامع آینده و ابنای آن خواهد بود، خویشتن را در آرامشی که خدا وعده فرموده قرین و هم‌ساز می‌بیند.
در مطلب فوق که تعریف ساده‌ای است از انگیزه وقف، پیداست که وقف با تمام دیرینگی و بالندگی‌اش نه به عنوان یک مسأله جغرافیایی بلکه به منزله یک نماد فرهنگی، پیامدهای بسیاری را در فرایند خود نهفته دارد که باید در فرصت مناسب به این موضوع پرداخت.
این وقفنامه، به نام محمدتقی خان (منتصر السلطان) از نوادگان یوسف خان گرجی است، وی یک دانگ از چهار دانگ ملک خود را در کلاوه وقف نمود که مادام‌الحیات نه عشر از منافع ملک مزبور بدین طریق که دو نفر قاری بر سر قبر موقوف‌علیه در نجف اشرف یکی در روز و یکی در شب در تمام ایام سال هر روز پنج جزء و در هر ماه پنج ختم قرآن تلاوت نمایند و به روح مقدس پنج تن آل عبا سلام‌الله علیهم تقدیم نمایند.
وقفنامه مسجد چهارمنار یزد(مسجد خضرشاه)
رضا افخمی
حسین مسرت
چکیده: سید امیر جلال الدّین خضرشاه از عارفان سلسله مرشدیّه و از دولتمندان یزد در سال 849 ق، مسجد جامع و خانقاه ابواسحاقیّه را در محلّه چهارمنار یزد بنیان می‌گذارد و برای تأمین مخارج مسجد و به ویژه خانقاه آن، زمین، باغ، مزرعه، قنات، دکّان و دیگر املاک معمول را بر آن وقف می‌کند که گزارش کامل آن همراه با شرح مصرف هر کدام در وقفنامه درج است.
بنا بر سواد وقفنامه که نخستین تحریر آن به سال 902 ه.ق است، این مکان شامل: جماعت خانه، بقعه، مسجد و خانقاه برای مرشدان و مسلمانان بوده است و موقوفات زیادی در شهرهای اردکان، تفت و یزد داشته که می‌باید صرف هزینه تحصیل طلّاب علوم دینی، پذیرایی مسافران، خادم، خطیب، مؤذّن، روشنایی مسجد و پختن آش گندم برای فقرا شود.
متن نهایی و پیراسته وقفنامه که در این نوشتار به آن می‌پردازیم، بر پایه سه نسخه خطّی و یک نسخه چاپی سامان یافته است.
امامزاده سلطان ابراهیم (علیه السلام)
میثم نودهی
چکیده: در این مقاله به معرفی امامزاده سلطان ابراهیم (علیه السلام) از نوادگان حضرت موسی بن جعفر (علیهماالسلام) می‌پردازیم که این امامزاده عالی‌قدر در دهستان سوسن و 42 کیلومتری ایذه، در جنوب روستای صالح به نام روستای کارتا واقع شده است. تاریخچه، توصیف کلی و تحلیل معماری بقعه متبرکه امامزاده سلطان ابراهیم (علیه‌السلام) نیز در ادامه نوشتار می‌آید.
نگرشی نو به معماری امامزاده شاهزاده حسین همدان
زهرا پورشعبانیان
چکیده: بنای امامزاده شاهزاده حسین (علیه‌السلام) در تاریخ 28 / 2 / 1365 به شماره 1307 / 3 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
امامزاده شاهزاده حسین (علیه‌السلام)، یکی از یادگارهای ارزشمند و آثار شکوهمند دوران اسلامی در همدان است که با توجه به اهمیت آن موضوع مطالعه و تحقیق پژوهشگران مختلفی بوده است. نتایج مطالعات محققان در خصوص این بنای مذهبی متفاوت است؛ تا آن جا که برخی بنای امامزاده را از آثار شکوهمند دوره صفویه و عده ای دیگر آن را از ساخته‌های عهد فتحعلی شاه قاجار دانسته اند. در این مقاله سعی گشته تا با بررسی ساختار معماری و تزیینات بنا (آجرکاری، گچ‌بری، -کاشی‌کاری) اطلاعات مفیدی فراروی پژوهشگران قرار گیرد و ارزش این بنای مذهبی به عنوان بخشی از هویت مذهبی شهر همدان بر همگان آشکار گردد.
شماره 85 فصلنامه فرهنگی، تحقیقی، اجتماعی و تاریخی وقف میراث جاویدان با عنوان «وقف پیمانی از گذشته تا آینده» ویژه بهار 1393 به مدیرمسؤولی علی محمدی از سوی سازمان اوقاف و امور خیریه در 224 صفحه منتشر شده است./907/ن601/ق