شماره 86 فصلنامه وقف میراث جاویدان منتشر شد

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، شماره 86 فصلنامه وقف میراث جاویدان از عناوین زیر گردآوری شده است:

«سرمقاله»      

«استفتائات وقف از مقام معظم رهبری (ادام الله ظله)»

«نقش وقف در توسعه کالبدی شهرهای ایلخانی؛ نمونه موردی: تبریز، سلطانیه و اوجان»

«آثار اجتماعی وقف اسلامی در ایران»

«مدرسه مریم بیگم صفوی (علوی) خوانسار و موقوفات آن»

«مدرسه شاهرخیه بسطام، استادان و وقفنامه آن»

«صاحب بن عباد واقفی بزرگ در عرصه فرهنگ و تمدن اسلامی»

«وقفنامه حاج میرهدایت الله ملک التجار زنجانی»         

«نگرشی به منظر معماری امامزاده یحیی علیه السلام (همدان)»

«معرفی مجموعه مقالات «امام زادگان تجلی گاه هنر قدسی»

نقش وقف در توسعه کالبدی شهرهای ایلخانی؛ نمونه موردی: تبریز، سلطانیه و اوجان

حسن کریمیان

بهزاد مهدی زاده  

چکیده: بی‌تردید سنت حسنه وقف را می‌توان یکی از اثرگذارترین عوامل در شکل‌یابی، توسعه و پایداری شهرهای اسلامی به حساب آورد. در دوره ایلخانی به دلیل تسامح مذهبی پادشاهان و همچنین سیاست خاص آنان در گسترش فضاهای وقفی (به خصوص اوقاف دولتی)، آثار وقفی متعددی در بافت شهرها به وجود آمدند، که گاهی شالوده شهر را سامان می‌بخشیدند. به عنوان نمونه، بخش قابل توجهی از هویت کالبدی شهرهای تبریز، سلطانیه و اوجان (در نزدیکی‌تبریز) به واسطه آثار و ابنیه وقفی فرم یافته بودند. این تأثیر تا بدان حد بود که شکل‌یابی و توسعه شهر اوجان با ایجاد یک مجموعه وقفی به نام ابواب البر (وقف خاص دوره ایلخانی) مرتبط می‌گشت. از آن جایی که سه شهر مذکور از جمله شهرهای کلیدی این دوران به شمار می‌آیند و بیشترین تأثیر را بر سایر شهرهای ایران گذاشته‌اند، در نوشتار حاضر تلاش می‌شود تا تأثیر وقف بر فرم‌یابی و توسعه آنها سنجیده شود. بدین منظور کلیه منابع مکتوب و شواهد باستان‌شناسانه مرتبط با این سه شهر در دوران ایلخانی مورد بررسی قرار گرفته‌اند. در نتیجه پژوهش حاضر مشخص گردید که اگر چه محلات مشهوری در تبریز و سلطانیه با دخالت واقفان بزرگ فرم یافتند، لیکن سیاسی‌شدن سنت حسنه وقف در عصر ایلخانان، زمینه بی‌توجهی حاکمان تیموری به مجموعه‌های وقفی مذکور و تخریب آنها را فراهم ساخت. این خرابی تا بدان حد بود که تلاش‌های سازمان‌یافته متصدیان وقفی عصر صفوی نیز در احیاء عناصر کالبدی وقفی شهرهای مذکور مفید فایده واقع نگشت.

آثار اجتماعی وقف اسلامی در ایران

حجت الاسلام والمسلمین سیداحمد سجادی

چکیده:   پیرامون وقف، آثار وقف، وقف اسلامی و وقف در ایران مقاله‌ها و کتاب‌های متعددی نگاشته شده ولی کمتر به آثار اجتماعی وقف پرداخته شده است و تعداد مقاله‌ها و کتاب‌های نوشته شده در این زمینه بسیار کم است لذا در این تحقیق با مراجعه به اسناد اوقافی و مطالعه کتاب‌ها و مقالات مربوطه و همچنین بررسی هزینه‌ها و مصارف نیات واقفان کل کشور و مقابله اسناد اوقافی که در مرکز اسناد سازمان اوقاف و امور خیریه موجود می‌باشد یا توسط آن سازمان و ادارات تابعه به چاپ رسیده با دیگر اسناد اوقافی که در آستان قدس رضوی و کتابخانه‌های مجلس و ملی صورت گرفته است؛ به آثار اجتماعی وقف و با تأکید بر بخش خاصی از این مباحث که در حیطه وقف اسلامی در جامعه ایرانی است، پرداخته‌ایم. در قسمت قبل این مقاله، به سه بعد از آثار اجتماعی وقف که عبارت بودند از: امنیت اجتماعی، عدالت اجتماعی، حل معضلات و مشکلات فردی و اجتماعی اشاره نمودیم و در این قسمت به هفت بعد دیگر از این آثار که عبارتند از: آبادی شهرها، نوع دوستی، کمک به نیازمندان، رفع نیازهای مردم، برگزاری مراسم دینی، ایجاد اماکن مذهبی و اهتمام به کتابخانه‌ها می‌پردازیم.

مدرسه مریم‌بیگم صفوی (علوی) خوانسار و موقوفات آن

محبوبه خسروی

چکیده: مدرسه مریم‌بیگم صفوی که در این نوشتار به آن می‌پردازیم. قدیمی‌ترین مدرسه خوانسار است که در زمان صفویه توسط مریم‌بیگم شاهزاده صفوی بنا گردیده است. تاریخ انشاء وقفنامه مدرسه مربوط به 1106 ه.ق و تاریخ وقفنامه یک جلد فروع کافی موجود در مدرسه 1113 ه.ق می‌باشد. این مدرسه از جمله مدارس پربرکت جهان اسلام بوده و از زمان تأسیس تاکنون بسیاری از عالمان بزرگ تحصیلات اولیه خود را در آن سپری نموده‌اند. طرح معماری بنا طرح هشت ضلعی است که در مرکز آن حوض سنگی و اطراف آن مسجد، حجره‌ها و مدرس واقع است. در سال 1394 ه.ق توسط آیت‌الله سیدحسین علوی نجفی تعمیر و مرمت گردید و بر اساس حدیث شریف (انا مدینةالعلم و علی بابها) که بر سردر مدرسه گچ‌بری گردید، نام مدرسه را علوی نامیدند. مدرسه دارای موقوفات قابل توجهی بوده که متأسفانه به مرور زمان از بین رفته و یا از حالت وقف خارج گردیده و تنها یک مورد از رقبه موقوفات آن باقی است.

مدرسه شاهرخیه بسطام، استادان و وقفنامه آن

دکتر محمدابراهیم زارعی

سیدهادی میرآقایی  

چکیده:  در شهر تاریخی بسطام، به سبب وجود آرامگاه امامزاده محمد، فرزند امام جعفر صادق علیه‌السلام و مرقد بایزید بسطامی، مجموعه فرهنگی ـ معنوی زیبایی در مرکز شهر به وجود آمده است. حاکمان سلسله‌های مختلف تاریخی، هر کدام با توجه به فرهنگ و معماری خویش، آثاری را بنا نهاده‌اند. در این مجموعه، مسجد بایزید، گنبد امامزاده، ایوان غربی، گنبد غازان خان، مناره سلجوقی و ... چشم‌انداز هستند، یکی از این آثار تاریخی زیبا، مدرسه شاهرخیه است که منسوب به شاهرخ تیموری است. درباره پیشینه تحقیق، باید گفت تاکنون پژوهشی مستقل درباره مدرسه مزبور و استادان آن نوشته  نشده است. از این رو این پژوهش قصد دارد به چند پرسش پاسخ دهد و فرضیه‌هایی را که درباره مؤسس و تاریخ تأسیس مدرسه، نوع معماری و استادان آن طرح کرده، با ارائه سند تاریخی و منابع موثق اثبات کند. همچنین کوشش شده به اهمیت مدرسه در بسطام به صورت تاریخی و تحلیلی نگریسته شود.

صاحب بن عباد واقفی بزرگ در عرصه فرهنگ و تمدن اسلامی

محمدحسین ریاحی  

چکیده:  این نوشتار بر آن است که با توجه به تحولاتی که در قرن چهارم هجری در ایران به وجود آمد و دولت آل‌بویه گام‌های ارزشمندی در تعمیم و توسعه تشیع برداشت به نکاتی از جمله شیوه‌های صاحب بن عباد در گسترش این مذهب اشاره کند که یکی از مهم‌ترین آنها توجه این وزیر دانشمند و شخصیت مؤثر، به موضوع وقف و توسعه آن بوده است. در حقیقت اموری مانند وقف در شهرهای بزرگ آن دوره خاصه بلاد شیعه‌نشین راه را برای تحقق افکار معنوی صاحب و امرا و وزرای بویه‌ای فراهم نموده و هموارکردن این راه با شیوه‌هایی از جمله وقف به توسعه فرهنگ و تمدن اسلامی در سده مذکور و پس از آن مؤثر و کارساز بوده است.

وقفنامه حاج میرهدایت الله ملک التجار زنجانی

پرستو قاسمی اندرود  

چکیده:  یکی از مهمترین انگیزه‌های انسان برای وقف، فارغ از آموزه‌های دینی و اخلاقی، میل به جاودانگی است چرا که در بخشش‌هایی از این دست، انسان با در اختیار قراردادن بخشی از دارایی‌های خود برای مردم، پس از مرگ نام نیکی از خود به یادگار می‌گذارد و سهم خود را از حیات بعد از مرگ، حفظ می‌کند. وقف به عنوان بارزترین مصداق احسان، تعاون و عمل صالح ماندگار خود منشأ خدمات علمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در جامعه است. این مقاله سعی دارد به معرفی یکی از واقفان دوره قاجار زنجان به نام میرهدایت‌الله‌ الحسینی ملقب به ملک التجار و وقفنامه وی بپردازد. ایشان علاوه بر وقف، در بازسازی یا نوسازی حمام حسینیه زنجان به سال 1292 ه. ق و ایجاد سرای ملک در بازار زنجان نیز اقدام نموده‌اند.  

نگرشی به منظر معماری امامزاده یحیی علیه السلام (همدان)

زهرا پورشعبانیان  

چکیده: امامزاده یحیی علیه السلام، یکی از یادگارهای ارزشمند و آثار شکوهمند دوران اسلامی در همدان می‌باشد که به لحاظ ساختار معماری و تزیینات وابسته به آن از جایگاه منحصر به فردی در هنر و معماری این شهر برخوردار است. با توجه به اهمیت بنای امامزاده یحیی علیه السلام، پژوهشگران مختلفی در خصوص آن مطالعه و تحقیق انجام داده‌اند. لیکن در این مقاله سعی گشته تا با بررسی ساختار معماری و تزیینات بنا (آجرکاری، گچ‌بری و کاشی‌کاری) اطلاعات مفیدی فراروی پژوهشگران قرار گیرد و ارزش این بنای مذهبی به عنوان بخشی از هویت مذهبی شهر همدان بر همگان آشکار گردد.

گفتنی است، هشتاد و ششمین شماره فصلنامه فرهنگی، تحقیقی، اجتماعی و تاریخی وقف میراث جاویدان سال بیست و دوم، ویژه تابستان 1393 به صاحب‌امتیازی سازمان اوقاف و امور خیریه و مدیرمسؤولی علی محمدی در 232  صفحه راهی بازار نشر شده است./992/ن602/ق