مروری بر پنجاه و ششمین شماره فصلنامه تاریخ اسلام
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، پنچاه و ششمین شماره فصلنامه تاریخ اسلام به مدیر مسؤولی شمس‌الله مریجی از سوی دانشگاه باقر العلوم علیه السلام منتشر شده است.
در این شماره فصلنامه تاریخ اسلام این عناوین را مطالعه می‌کنیم:
تصحیف در نام صحابه رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم
تأثیر خاندان محمد بن حنفیه در شکوفایی علوم نقلی و عقلی از قرن اول هجری تا پایان عصر عباسی
عجایب نگاری ابن فقیه در کتاب البلدان
دلایل و زمینه‌های قتل‌های سیاسی مذهبی در جهان اسلام در قرون پنجم و ششم هجری با تأکید بر ایران
پیامدهای اجتماعی حضور مسلمانان در آندلس
مقایسه ساختار و برنامه‌های مراکز آموزشی جهان اسلام (تا پایان قرن هفتم هجری) و اروپای قرون وسطا
رباط‌های ماوراءالنهر
تصحیف در نام صحابه رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم
رمضان محمدی
چکیده: تصحیف به معنای دگرگونی و جابه‌جائی در نقطه‌ها و حروف یک کلمه با حفظ ساختار کلیان، یکی از آفات منابع مکتوب است که در منابع تاریخ اسلام هم به چشم می‌خورد. منابع صحابه نگاری و کتاب‌های تراجم در بردارنده نمونه‌های زیادی از تصحیف در نام صحابه پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم است که بی‌توجهی به آنگاه پژوهشگران را در مسیر فهم گزاره‌های تاریخی مربوط به سیره نبوی با دشواری‌هایی روبرو می‌سازد.
این نوشتار با واکاوی منابع تراجم نگاری کوشیده است ضمن بررسی علل وقوع تصحیف و انواع آن در نام صحابه، مصادیق تصحیف را مشخص سازد و پس از بررسی پیامدهای تصحیف در فهم سیره نبوی، راه‌های تشخیص تصحیف را به پژوهشگران پیشنهاد نماید.
تأثیر خاندان محمد بن حنفیه در شکوفایی علوم نقلی و عقلی از قرن اول هجری تا پایان عصر عباسی (656 ه.ق)
علی‌محمد ولوی
هدی شعبان پور
چکیده: خاندان ابن حنفیه در روند شکل‌گیری، رشد و توسعه افکار و اندیشه‌های علمی گستره تاریخ اسلام نقش مهمی داشته است. به‌گونه‌ای که نوع فعالیت علمی و نحوه عملکرد آنان، یکی از عوامل مهم و تأثیرگذار در گسترش علوم مختلف نقلی و عقلی و انتقال آن‌ها به نسل‌های بعد بوده است.
در این پژوهش که با تکیه بر روش‌های کمی انجام گرفته است، پس از بررسی عملکرد علمی شخصیت‌های شاخص خاندان ابن حنفیه، اطلاعات و داده‌های به دست آمده از منابع معتبر رجالی، تاریخی، روایی، انساب و طبقات به صورت کمی ارائه می‌شود. دستاورد حاصل از این پژوهش در بردارنده این واقعیت است که به دلیل شرایط سیاسی و اجتماعی جامعه مسلمانان، رویکرد علمی این خاندان تا پایان عصر عباسی (656 هـ. ق) به علوم نقلی بیش از علوم عقلی بوده است و ایشان با ترویج و تکامل علوم در سرزمین‌های مختلف و پایه ریزی نظام‌های علمی و آموزشی مورد نیاز جامعه مسلمانان در رشد و شکوفایی علم و دانش، تأثیر بسزایی داشتند.
عجایب نگاری ابن فقیه در کتاب البلدان
محمد جعفر اشکواری
چکیده: ابن خرداذبه (ح. 272 هـ. ق) و ابن رسته (290 هـ. ق) پیش از ابن فقیه به عجایب نگاری به عنوان یکی از گونه‌های جغرافیانگاری وصفی در جهان اسلام توجه کردند اما ابن فقیه در البلدان، علاوه بر توجه به اطلاعات تاریخی و جغرافیایی، برای اولین بار در سطحی وسیع به عجایب نگاری پرداخت. پژوهش حاضر می‌کوشد با روشن ساختن مواد گوناگون عجایب نگاری، تقسیم‌بندی انواع عجایب، شیوه معرفی عجایب در البلدان و بررسی منابع ابن فقیه و افرادی که از مطالب وی استفاده کرده‌اند به تبیین جایگاه البلدان در سیر تاریخی عجایب نگاری در تمدن اسلامی بپردازد.
بررسی‌ها نشان می‌دهد ابن فقیه از طرفی سنت نگارش عجایبِ سرزمین‌ها را ادامه داد و از طرف دیگر با تکیه‌بر منابع پیشین و جمع‌آوری اطلاعات از مناطق مختلف به ویژه ایران بر رونق عجایب نگاری افزود. به همین دلیل البلدان پیش درآمدی بر عجایب نگاری‌های قرون بعدی است.
دلایل و زمینه‌های قتل‌های سیاسی مذهبی در جهان اسلام در قرون پنجم و ششم هجری با تأکید بر ایران
امامعلی شعبانی
علی زارعی
چکیده: قتل غافلگیرانه یا ترور به مفهوم امروزی؛ یکی از محورهای مهم تاریخ تحولات سیاسی جهان اسلام و ایران در قرون پنجم و ششم هجری قمری است. منابع تاریخی این دوره، تعداد زیادی از این نوع قتل‌ها را با انگیزه‌های مذهبی، سیاسی و اقتصادی ثبت کرده‌اند. شرایط سیاسی جهان اسلام و پیدایش نهضت اسماعیلیه نزاری و در پی آن تأسیس حکومت به دست حسن صباح موجب گردید تا یکی از بی‌نظیرترین و در عین حال شدیدترین دوره‌های قتل‌های سیاسی ـ مذهبی در تاریخ ایران و اسلام، با پیامدها و نتایج بسیار و در ابعاد و زمینه‌های مختلف شکل بگیرد.
قتل گروه‌های مختلفی از صاحبان قدرت مانند خلیفه، سلطان، وزیر، امیر و فقها یکی از مشخصه‌های این نوع قتل‌ها در این دوره است. پژوهش حاضر با بهره‌گیری از منابع متقدم، همراه با روایتی دقیق و صحیح از قتل‌ها به دلایل و زمینه‌های وقوع آن‌ها توجه می‌کند و در نهایت آمار و فراوانی آن را در جدول‌ها و نمودارهایی به تصویر می‌کشد.
پیامدهای اجتماعی حضور مسلمانان در آندُلُس
محمد علی چلونگر
پروین اصغری
چکیده: در واپسین سال‌های سده نخست هجری، مقارن با دهه اول سده هشتم میلادی، دروازه‌های اندلس به وسیله فاتحان مسلمان گشوده شد و این سرزمین در مدت هشت قرن حکومت مسلمانان به مکانی برای شکوفایی تمدن اسلامی تبدیل شد. تمدن اسلامی که با مهیا کردن شرایط لازم برای همزیستی مسالمت‌آمیز ملت‌های مختلف و تساهل و تسامح فکری، ظرف تجمیع تمدن‌های ایرانی، هندی و رومی گردیده بود، اکنون به سرزمینی جدید با مختصات خاصی وارده شده بود.
جاذبه‌های فرهنگ و تمدن اسلامی سبب شد مسیحیان اندلس با وجود حفظ آیین خویش، به آداب و رسوم مسلمانان گرایش پیدا کنند. مسلمانان نیز با ایجاد فضای زندگی مسالمت‌آمیز، شرایط مناسبی را برای تعامل در زمینه‌های مختلف مذهبی، فرهنگی و اجتماعی فراهم کردند. این پژوهش می‌کوشد پیامدهای اجتماعی حضور مسلمانان در اندلس را در محورهای زیر مورد بررسی قرار دهد: نظام خانوادگی، پوشش، تغذیه و شیوه پذیرایی، بهداشت و اجرای آداب و رسوم مذهبی.
مقایسه ساختار و برنامه‌های مراکز آموزشی جهان اسلام (تا پایان قرن هفتم هجری) و اروپای قرون وسطا
غلامحسن حسین زاده شانه‌چی
آزاده طحانی
چکیده: جدای از موارد قطعی تأثیرگذاری فرهنگ و تمدن اسلامی بر غرب، مشابهت‌ها و تفاوت‌هایی میان برخی ابعاد فرهنگی و تمدنی این دو تمدن وجود دارد. در تحقیق‌های جدید و کتاب‌های تاریخ علم و تمدن به نکته‌های فراوانی در این زمینه اشاره شده است ولی مسأله اصلی این نوشتار تبیین وجوه اشتراک و افتراق جهان اسلام و اروپا در نظام و برنامه‌های آموزشی، شیوه‌های تدوین، ضوابط حاکم بر امر آموزش و مواد درسی است.
به نظر می‌رسد با توجه به وجوه اشتراک جهان اسلام و اروپا در این موارد و به دلیل تقدم زمانی تحولات جهان اسلام و راه‌های مختلف تعامل علمی و فرهنگی مسلمانان و اروپائیان، نظام و مراکز آموزشی مسلمانان تأثیر مثبت و عمیقی بر رشد آموزش در اروپا داشته است.
رباط‌های ماوراءالنهر
حبیب زمانی محجوب
چکیده: رباط‌ها پادگان‌هایی مرزی بودند که غازیان و مجاهدان اسلام در پناه آن‌ها در برابر حملات دشمنان و کفار ایستادگی می‌کردند. ماوراءالنهر، یکی از مهم‌ترین ثغور شرقی جهان اسلام در برابر ترکان محسوب می‌شد و این امر سبب بنای رباط‌های فراوانی در این منطقه گردید.
از اواسط سده چهارم هجری با گرایش ترکان به دین اسلام، رباط‌های منطقه ماوراءالنهر، کاربری نظامی خود را از دست دادند و به مکانی برای استراحت قافله‌های تجاری تبدیل شدند. این نوشتار، پس از توضیحی کوتاه درباره رباط، به بررسی رباط‌های ماوراءالنهر و چگونگی تغییر کاربری آن‌ها می‌پردازد و نمونه‌هایی از این رباط‌ها را معرفی می‌کند.
گفتنی است، پنجاه و ششمین شماره فصلنامه علمی ـ پژوهشی تاریخ اسلام با شمارگان 200 نسخه در 222 صفحه به قیمت پنج هزار تومان از سوی دانشگاه باقر العلوم علیه السلام منتشر شده است./998/ن602/ق