مروری بر بیستمین شماره دو فصلنامه «سخن تاریخ»

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، بیستمین شماره دو فصلنامه علمی ـ ترویجی «سخن تاریخ» به مدیر مسؤولی نعمت الله صفری فروشانی از سوی جامعة المصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم) العالمیة منتشر شده است.

در این شماره از مقالات این سؤالات را مطالعه می‌کنیم:

فراز و فرود علوم عقلی و دانش ریاضی ایران از قرن چهارم تا نهم

هویت تاریخی جغرافیای همدان در متون مورخان اسلامی از آغاز تا عصر قاجار

بررسی و واکاوی عملکرد تاریخی موسی بن نصیر در فتح اندلس

پیشینه رجعت نگاری در شیعه و تحلیل کمیت و کیفیت آن

بازخوانی تاریخ شیعیان بنگال هند از آغاز تا دوره حکومت مغولان

عوامل موفقیت علویان و سادات در تاسیس دولت های اسلامی شیعی

فراز و فرود علوم عقلی و دانش ریاضی ایران از قرن چهارم تا نهم

محمدرضا یوسفی

رقیه ابراهیمی شهرآباد

چکیده: ریاضی از شاخه‌های دانش مورد علاقه ایرانیان، قبل از اسلام است. توجه به ریاضی بعد از اسلام و در پرتو آموزه‌های دینی با فراز بیشتری ادامه یافت اما با فرودهایی نیز همراه شد، موضوعی که کمتر به نقش دولت‌ها و دیگر عوامل در چنین اتفاقی، توجه شده است.

لذا چرایی فرازها و فرودهای علم ریاضی، هم چنان مسأله پیش روی ماست بنابراین، این مقاله در پی پاسخ به این سؤال است که سیر و علل اوج‌گیری و افول‌گرایی علم ریاضی در قرن چهارم تا نهم چگونه است؟ در تاریخ حیات علمی ایران هرگاه شرایط سیاسی و اجتماعی فراهم بود، دانش‌های عقلی چون ریاضی رشد سریعی داشت. در عوض با جبرگرایی و ناامنی‌های اجتماعی، دچار افت و افول می‌شد.

این نوشتار، به دنبال تصویرگری نقش ایرانیان در علم ریاضی به تأثیر از اسلام و تصویرسازی تأثیر نامطلوب رکود علم ریاضی به دلیل دور شدن حکومت و ملت از دین است که به شیوه توصیفی ـ تحلیلی و مطالعه تاریخی ـ سیاسی مورد بررسی قرار می‌گیرد. حاصل آن، کشف رابطه معنادار بین هویت جبرستیزی ایرانیان با رشد علم ریاضی و آگاهی از پیوند بین جبرگرایی حکومت‌ها و فرود علم ریاضی است.

هویت تاریخی جغرافیای همدان در متون مورخان اسلامی از آغاز تا عصر قاجار

امان الله یغمایی

زهرا پورشعبانیان

چکیده: در ناحیه جبال، یا ماد ایران، همدان نمونه‌ای از شهرهایی است که از سده‌های دور تا پایان عصر صفویه، اهمیت تاریخی و جغرافیایی خود را حفظ نموده است؛ اما دلایل اهمیت ژئوپلتیک همدان چندان هویدا نشده است. به آن جهت که مطالعه موسع و یکپارچه‌ای در این باره، صورت نگرفته است! از این‌رو پرسش از جایگاه همدان در ناحیه جبال ایران و بازتاب‌های فرهنگی ـ اجتماعی آن بر بافت و هویت شهری و کشوری، مسأله‌ای است که نیازمند کاویدن تا مرحله پاسخ درخور است.

همدان از جمله شهرهایی است که بافت اولیه آن در دوران پیش از اسلام شکل گرفته لیکن در طی دوران اسلامی دچار تغییر و تحولات اساسی با رنگ‌پذیری از آموزه‌های دینی گشته است و البته در دو بخش قبل و بعد اسلام اثرگذار بوده است.

مقصود شناخت جایگاه همدان در ناحیه جبال و دسترسی به هویت و بافت آن شهر در متون تاریخ‌نویسان، جغرافی‌نویسان و مستشرقان است. نیل به این مقصود در سایه نقل و تحلیل تاریخ به مفهوم کلی و گردآوری داده‌های اسنادی و کتابخانه میسر است. که نتیجه آن، اثبات تأثیر عمده همدان در بقا و ثبات سیاسی در قبل و بعد اسلام است.

بررسی و واکاوی عملکرد تاریخی موسی بن نصیر در فتح اندلس

حسین قره‌چانلو

مرتضی رضایی

چکیده: فتح سرزمین‌های آفریقای شمالی، از رخدادهای مهم تاریخی در نخستین قرن اسلامی به شمار می‌آید و نیز فتح بخشی از این ناحیه اروپا که مسلمانان آن را اندلس نامیدند؛ بر اهمیت آن می‌افزاید. فتح اندلس، به پی‌ریزی تمدنی آمیخته از عناصر اروپایی؛ آفریقای و آسیایی و ایجاد یک هویت جدید طی حدود هشتصد سال تبدیل گردید و بدین طریق فرهنگ اسلامی، به کشورهای اروپایی راه یافت و پایدار ماند؛ اما هیچ گاه روند فتح اولیه اندلس و نقش موسی بن نصیر در این فتح، حداگانه بررسی نشده است.

این مقاله، چگونگی عملکرد او با تأکید بر وجوه سیاسی و نظامی را به عنوان پرسش اصلی برگزیده است. فتح اندلس بر اثر درایت موسی بن نصیر، حمایت خلافت اموی؛ پشتیبانی مردم آفریقای شمالی و مساعدت برخی از مردم وحاکمان سرزمین‌های اروپایی؛ اتفاق افتاد.

این مقاله؛ عرضه تصویر واقعی‌تر از فتح اندلس را دنبال می‌کند که بر انگیزه گسترش اسلام و دسترسی به منافع مادی مبتنی است. بررسی توصیفی ـ تحلیلی مبتنی بر داده‌های معتبر تاریخی می‌تواند راهی برای دسترسی به پاسخ سؤال باشد. دوری از مرکز خلافت اموی، مانع تأثیرپذیری از اختلافات دورنی و جنگ قدرت داخلی بر فتوحات اولیه موسی در اندلس گردید.

پیشینه رجعت نگاری در شیعه و تحلیل کمیت و کیفیت آن

سیدنسیم حیدر زیدی

چکیده: مسلمانان به ویژه شیعیان به موضع رجعت از عصر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، توجه داشته‌اند، به گونه‌ای که شیعیان اغلب در اثبات آن و اهل سنت در نفی آن کوشیده‌اند. رجعت و ردیه آن توسط چند نفر از نویسندگان شیعی! نشان از آن دارد که رجعت هم‌چنان نیازمند بازخوانی است. نگارنده بررسی پیشینه رجعت‌نگاری اسلامی را دریچه‌ای برای حل مسأله پیش گفته می‌داند؛ موضوعی که کم‌تر به آن توجه شده است؛ در نتیجه، این مقاله با این پرسش مواجه می‌شود که پیشینه رجعت‌نگاری در شیعه، چه کمکی به حل مسأاله نفی و اثبات می‌کند؟ رجعت‌نگاری در دوره‌های مختلف، تابعی از اوضاع زمانه بوده و لذا کم‌تر به بررسی سندی روایت‌های رجعت، توجه شده است.

بررسی رجعت‌نگاری در قرن‌های مختلف، به قصد نشان دادن فراز و نشیب‌های آن و لزوم توجه به درست‌نگاری در آن صورت می‌گیرد.تحلیل تاریخی در دو بخش نگاه کمی و کیفی به موضوع رجعت‌نگاری، شیوه‌ای است که این مقاله برای عرضه پاسخ سؤال برگزیده است. لزوم بازنگری سندی در احادیث مربوطه به رجعت که در پرتو پرهیز از کلی‌گویی روی می‌دهد، می‌تواند تصویر جدی‌تری از رجعت را نشان دهد.

بازخوانی تاریخ شیعیان بنگال هند از آغاز تا دوره حکومت مغولان

نعمت الله صفری فروشانی

محمد زین العابدین

چکیده: مذهب تشیع در بنگال هند، از اوایل قرن هفدهم میلادی، توسط ایرانی‌ها مهاجر گسترش یافت. پادشاه مغول، شاه شجاع از نخستین حاکمان مستقل شیعی در بنگال بود. تشیع در عصر اکبر؛ جهانگیر و شاه جهان، به وسیله علما و رجال ایرانی در سراسر هند رونق گرفت. نخستین امپراتور مغولی شیعی در درهند، ظهیر الدین محمد بابر، بود که به بنگال قدم نهاد. شایسته خان نیز آخرین حکمران شیعه در بنگال به شمار می‌رفت. از اطلاعات کمی از پیوند بین شیعه و ایرانیان از یک سو و حاکمان شیعی بنگالی از سوی دیگری وجود دارد و آثار زیادی در این زمینه منتشر نشده است؛ از این رو؛ پرسش از میزان تأثیر شیعیان ایرانی در بنگال از آغاز تا حکومت مغولان، سؤال اصلی این مقاله است. با وجود همه چالش‌های، شیعیان بنگال به تأثیر از ایرانیان شیعه، توانستند در ابعاد گوناگون تاریخی، فرهنگی و اجتماعی، فعالیت‌های فراموش نشدنی انجام دهند.

این نوشتار، درصدد نشان دادن این فعالیت‌های گسترده است. دستیابی به چنین مقصدی، از طریق مطالعات تارخی ـ تحلیلی بنگال دنبال می‌شود تا رابطه بین سیاست ایرانی، درایت علمای دینی و مذهب شیعی و در مجموع، قدرت و مذهب را در منطقه دور از ایران تصویرسازی کند.

عوامل موفقیت علویان و سادات در تأسیس دولت‌های اسلامی شیعی

مرتضی شیرودی

سیدمحمد عابدی

چکیده: علویان و سادات، دولت‌های متعددی را پهنه تاریخ اسلامی پدید آورده‌اند؛ اما بیش از آن که به عوامل موفقیت آنان در دولت‌سازی اسلامی ـ شیعی توجه شود؛ عوامل ناکامی آنان در این زمینه، به واکاوی رفته که حاصل آن، آثار اندکی است که در بازخوانی و ارائه علل پیروزی آن‌ها در پایه‌گذاری دولت، تولیده شده است. بنابراین؛ با پرسشی جدید مواجهیم که عوامل موفقیت علویان و سادات در تأسیس دولت‌های اسلامی ـ شیعی در تاریخ اسلامی چیست؟

گمان می‌رود تأسیس این دولت‌ها توسط علویان و سادات؛ از رابطه و نقش دوسویه بین عملکرد و کارکرد آنان و مردم در عرصه سیاست و قدرت حکایت می‌کند! این مقاله، درصدد است تا نقش مؤلفه‌هایی مانند عدالت‌خواهی؛ ظلم‌ستیزی، مردم سالاری دینی، استقامت، ظرفیت‌شناسی، اهل‌بیت محوری؛ شایسته سالاری، بیعت و مشارکت سیاسی متداول در شیعه را در دولت‌سازی نشان دهد. عرضه زاویه‌ای جدید و نگرشی نو در بررسی دولت‌خواهی تاریخی شیعه، یافته تازه به شمار می‌رود.

بیستمین شماره دو فصلنامه علمی ـ ترویجی «سخن تاریخ» با شمارگان 1200 نسخه نسخه در 142 صفحه به قیمت 4 هزار تومان منتشر شده است./998/ن601/ق