حج در آینه تاریخ؛
مجموعه مقالات تاریخی فصلنامه میقات حج منتشر شد
خبرگزاری رسا - پژوهشکده حج و زیارت وابسته به حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، نخستین جلد کتاب حج در آینه تاریخ شامل مجموعه مقالات تاریخی فصلنامه میقات حج را منتشر کرد.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، جلد نخست کتاب حج در آینه تاریخ شامل مجموعه مقالات تاریخی فصلنامه میقات حج از سوی گروه تاریخ و سیره پژوهشکده حج و زیارت وابسته به حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، در پاییز 1394 منتشر شده است.
یکی از مباحث مهم تاریخی، حوادث مرتبط با حج و رجال تأثیرگذار در تاریخ حج‌گزاری مسلمانان است. فصلنامه میقات حج که از سال 1371 تاکنون، در موضوعات مختلف حج و مناسک آن، مقالات پرباری را در این زمینه در اختیار فرهیختگان قرار داده تا این خلأ پژوهشی را در جامعه فرهنگی کشور پرنماید که مورد استقبال پژوهشگران قرار گرفته است.
در نخستین جلد کتاب حج در آینه تاریخ که شامل 15 مقاله تاریخی از 90 شماره نشریه میقات حج است، این مقالات را می‌خوانیم:
حج در امتداد زمان
محمدمهدی فقیهی خراسانی
این مقاله حج را در امتداد زمان بررسی کرده است. نگارنده اولین حج‌گزار را طبق روایات، جبرئیل معرفی کرده است که سه هزار سال قبل از حضرت آدم حج گزارده است. پس از او دیگر ملائکه حج گزاردند که حج آنان بنا به شهادت برخی روایات امتدد دارد. بعد از ملائکه، نخستین کسی که از زمینیان حج گزارد، حضرت آدم علیه‌السلام بود که جبرئیل شیوه و آیین حج را به او آموخت و او حج گزارد. نویسنده بعد از حضرت آدم به حج دیگر پیامبران اشاره کرده و برخی از روایات مربوط به حج آنان را نقل کرده است. از جمله پیامبران اشاره شده در این مقاله: شیث، نوح، ابراهیم، موسی، یونس، داود، سلیمان و عیسی علیهم‌السلام است. از دیدگاه نویسنده، آنچه از روایات برمی‌آید این است که همه یا عمده پیامبران حج گزارده‌اند. وجوب حج در اسلام، به حدود یک سال قبل از فتح مکه بازمی‌گردد که آیه «ولله علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلا» نازل شد. از آن به بعد حج همه ساله باشکوه تمام برگزار شده است.
حج در رهگذر تمدن‌ها
ماجده مؤمن
این مقاله که حج را از رهگذر تمدن‌های مختلف بررسی کرده، بخش‌هایی از کتاب «الحج عبرالحضارات والامم» است که به شیوه گزینشی ترجمه و تبدیل به مقاله پیش‌رو شده است. نویسنده با توجه به بیان قرآن کریم مبنی بر اینکه کعبه نخستین خانه‌ای است که برای مردم بنا شده، پیشینه حج را با تاریخ حیات انسان پیوند داده است. ایشان در این نوشتار نخست نگاهی به تاریخ حج انداخته و آن را یک رکن اساسی دینی دانسته که تمدن ها و ادیان گوناگون با آن سر و کار داشته و با آن مأنوس بوده‌اند. از دیدگاه ایشان، حج هر چند در میان تمدن‌ها و آیین‌ها یکسان نبوده است، اما نمونه بارز آن، حجی است که خدای متعال بر بندگان خود واجب ساخته است. ایشان در ادامه در قالب محورهای مختلف به بررسی حج در تمدن‌های گوناگون پرداخته و آن را شرح داده است. محورهای مقاله عبارتند از: حج در تمدن وادی نیل، حج در تمدن بین‌النهرین، حج در تمدن ایران باستان، حج در تمدن روم، حج در تمدن هند، حج در چین، حج در ژاپن. در پایان نیز به حج پیامبران و حج در جاهلیت اشاره شده است.
سیر تاریخی حج در قرآن
ناصر شکریان
این مقاله پیرامون بررسی پیشینه تاریخی مراسم حج نگارش یافته است. نویسنده نخست به پیشینه تاریخی کعبه پرداخته است. همه مفسران شیعه و بیشتر مفسران اهل سنت برآنند که کعبه پیش از ابراهیم علیه‌السلام بوده و پیشینه آن، به زمان حضرت آدم علیه‌السلام بلکه قبل از آن برمی‌گردد. با توجه به اینکه نگارنده پیشینه تاریخی حج را به چهار دوره تقسیم کرده، مقاله نیز از چهار بخش تشکیل شده و در هر بخش یک دوره مورد بررسی قرار داده شده است. بخش اول به دوره پیش از بعثت حضرت ابراهیم اختصاص دارد. نویسنده در این بخش با توجه به آیات و روایات آغاز مراسم حج را همزمان با وجود کعبه دانسته است. مباحث این بخش در قالب سه محور مطرح شده است؛ حج جبرئیل و ملائکه، حج آدم و حج انبیای دیگر. بخش دوم مقاله بررسی حج در دوران حضرت ابراهیم را بر عهده دارد. آنچه که از نظر قرآن مسلّم و قطعی است، وجود حج و احیای آن، در زمان حضرت ابراهیم علیه‌السلام است. حضرت ابراهیم مأمور به اعلان عمومی حج برای همه انسان‌ها بوده است. بخش سوم به بررسی دوره بعد از ابراهیم علیه‌السلام تا ظهور اسلام می‌پردازد که حج در دوران جاهلیت نیز بخشی از این دوره است. بخش پایانی به حج از زمان ظهور اسلام تاکنون اختصاص یافته است. این بخش خود به سه دوره تقسیم شده و هر دوره به صورت جداگانه بررسی شده است. حج در زمان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، حج در زمان ائمه معصومین علیهم‌السلام و حج در عصر کنونی.
انحرافات مناسک حج در عصر جاهلیت
محمدعلی عادلی مقدم
این مقاله پژوهشی است که پیرامون انحرافات مناسک حج در عصر جاهلیت نگارش یافته است. مقاله از سه بخش تشکیل شده است. در بخش اول علل تاریخی انحراف از دین و مناسک حج ابراهیمی مطرح شده است. نگارنده در این بخش شش علت بیان کرده که عبارتند از: 1. ناآگاهی و جهل به احکام؛ 2. مسافرانی که از مکه برمی‌گشتند؛ 3. علمای سلف؛ 4. احترام به بزرگانی که از دنیا می‌رفتند؛ 5. امتیازخواهی‌های طایفه‌ای؛ 6. برخی از اشخاص مانند عمرو بن لحی. بخش دوم به ارائه نمونه‌هایی از تحریفات در مناسک حج قبل از اسلام اختصاص یافته است. مؤلف در این بخش در قالب ده محور، مختصری از انحرافاتی را که قبل از اسلام در مناسک حج وجود داشته، مطرح کرده است. محورهای این بخش بدین ترتیب‌اند: 1. میقات در عصر جاهلیت؛ 2. لباس احرام در عصر جاهلیت؛ 3. تلبیه در عصر جاهلیت؛ 4. طواف در عصر جاهلیت؛ 5. صفا و مروه در عصر جاهلیت؛ 6. رفتن به عرفه در عصر جاهلیت؛ 7. مشعر در عصر جاهلیت؛ 8. منا در عصر جاهلیت؛ 9. قربانی در عصر جاهلیت؛ 10. سر تراشیدن در عصر جاهلیت. نگارنده در بخش سوم و پایانی بعضی از انحرافاتی را که در ارتباط با حج در عصر جاهلیت بود، بیان کرده است. عناوین این انحرافات که هر کدام در قالب محوری مستقل مطرح شده‌اند، بدین قرارند: 1. موروثی شدن بعضی از مناصب؛ مانند سرپرستی حجاج، سقایت، کلیدداری و پرده‌داری؛ 2. نخوردن غذای غیر اهل حرم؛ 3. تحریم چادرهای غیرچرمی؛ 4. تأخیر اوقات حج؛ 5. حرمت سرخ کردن؛ 6. امتیازخواهی در نصب حجرالأسود.
حوادث تاریخی مکه
هادی امینی
این مقاله پیرامون حوادث تاریخی مکه به نگارش درآمده و به حوادث و بلایی که در عهد اسلام در مکه واقع شده، پرداخته است. نگارنده، حوادث مکه در عهد اسلام را به دو دسته تقسیم کرده است: الف) حوادث و آفات طبیعی؛ ب) حوادث ناشی از تعصبات جاهلیت و بی‌بندوباری‌ها. در مقاله حاضر تنها به دسته اول پرداخته شده و به حوادث دسته دوم اشاره‌ای نشده است. نویسنده درباره حوادث و بلایای طبیعی که در عهد اسلام روی داده، سیل‌ها و باران‌هایی که از زمان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به مکه و حرم آسیب رسانده را نقل کرده و مورد اشاره قرار داده است. وی در این زمینه ده مورد از این سیل‌ها را ذکر کرده است.
والیان مکه (از صدر اسلام تاکنون)
هادی امینی
این مقاله پژوهشی است که والیان مکه را از صدر اسلام تاکنون بررسی کرده است. نگارنده در این مقاله، از نخستین والی مکه آغاز و به ترتیب یکایک کسانی که والی و حاکم مکه شده‌اند را بیان کرده و درباره آنها مختصری شرح داده است. اولین والی مکه که پس از فتح مکه توسط شخص پیامبر صلی الله علیه و آله تعیین شد، عتّاب بن اسید است. البته درباره عتاب اختلافی میان مورخان وجود دارد. برخی از آنان نخستین والی و حاکم مکه را معاذ بن جبل دانسته‌اند. حکومت مکه پس از عتاب یا معاذ به حارث رسید. پس از حارث، محرز بن حارثه، بعد از او قنفذ بن عمیر و بعد نافع بن عبدالحارث بعد از نافع، طارق بن مرتیع کنانی و به همین ترتیب تا زمان حکومت حضرت علی علیه‌السلام. چون حضرت به خلافت رسیدع والی مکه را عزل کرد و ابوقتاده، حارث بن ربعی را به جای او گماشت. پس از مدتی، امیرمؤمنان علیه‌السلام، ابوقتاده را عزل و به جایش قثم بن عباس بن عبدالمطلب را گماشت. پس از شهادت امیرمؤمنان علیه‌السلام که خلافت را امویان و سپس عباسیان غصب کردند، حاکمان و والیان حرمین شریفین توسط آنها تعیین می‌شدند. نویسنده به همین ترتیب والیان مکه را می‌شمارد تا به آل سعود و وهابیت می‌رسد. محمدبن سعود و محمدبن عبدالوهاب در یک پیمان دو طرفه متعهد می‌شوند که محمدبن سعود و فرزندانش مادام العمر امیرالمؤمنین و حاکم باشند و محمدبن عبدالوهاب و ذریّه‌اش تسلط مذهبی داشته باشند.
تحقیقی پیرامون شعب ابی‌طالب
سیدعلی قاضی عسکر
در ابتدای خیابان حجون در مکه، گورستانی وجود دارد که در گذشته آن را «مقبرة معلاة» می‌نامیدند و هم اکنون در میان اهل مکه به «جنة المعلاة» و در بین ایرانیان به «قبرستان ابوطالب» معروف است. از گذشته تاکنون این قبرستان به نام «شعب ابی‌طالب» نیز به مردم معرفی شده است. نویسنده در این نوشتار در اثبات نادرستی این مدعی برآمده و کوشیده است با دلایل روشن و قطعی قابت کند که شعب ابی‌طالب در مکان دیگری نزدیک مسجدالحرام واقع شده و غیر از قبرستان ابوطالب است. نگارنده در ابتدای مقاله به معنای شعب در لغت و سپس به مکان شعب ابی‌طالب پرداخته است. از آنجا که شناخت محل تولید پیامبر و نیز مکان سکونت بنی‌هاشم در مکه می‌تواند در شناسایی شعب ابی‌طالب مفید باشد، نویسنده در محور بعدی بحث را به خانه‌ای که پیامبر در آن به دنیا آمدند، اختصاص داده است. مؤلف از مجموع مباحث این بخش نتیجه گرفته است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در شعب ابی‌طالب متولد شده‌اند و شعب ابی‌طالب مکانی در مکه نزدیک مسجدالحرام بوده است. وی در ادامه محاصره پیامبر و یاران او در شعب ابی‌طالب و برخی از شعب‌های مکه را مطرح کرده است. نگارنده در پایان نتیجه گرفته است که شعب ابی‌طالب در مکانی غیر از قبرستان ابوطالب قرار داشته و چنین اشتباهی از چه زمان و براساس چه دلیل و مدرکی رخ داده، معلوم نیست.
فتنه قرامطه در مکه
یعقوب جعفری
این مقاله پیرامون حمله فرقه قرامطه به مکه و بررسی آن نگارش یافته است. نگارنده مقاله خود را در دو بخش سامان داده است. در بخش اول به بررسی فرقه قرامطه و مباحث پیرامون آن و در بخش دوم به حمله قرامطه به مکه و داستان حجرالاسود پرداخته شده است. نگارنده در بخش اول، فرقه قرامطه و بنیانگذار آن را مورد بررسی قرار داده است. قرامطه شاخه‌ای از فرقه اسماعیلیه است که توسط «حمدان بن اشعث قرمط» ایجاد شد و بعدها طرفداران او را «قرامطه» یا «قرمطی» گفتند. ایشان پس از بررسی مختصر این فرقه، به بررسی معنای واژه قرمط و وجه تسمیه آن، اعتقادات قرامطه و تشکیل دولت قرامطه در احساء و بحرین پرداخته است. بخش دوم و اصلی مقاله به حمله قرامطه به مکه و داستان حجرالاسود می‌پردازد. قرامطه روز ترویه در سال 317 به فرماندی ابوطاهر جنابی به حجاج و ساکنین شهر مکه یورش برده و دست به کشتار و اهانت به مسجدالحرام و کعبه زدند. قرامطه علاوه بر کشتارهای بی‌رحمانه و غارت اموال حجاج و اهل مکه، زیورها و از جمله پرده کعبه را غارت کردند، در آن را کندند و حجرالاسود را از جای خود کنده، با خود به بحرین بردند. بخش دوم مقاله توضیح این واقعه را برعهده دارد.
پیشینه تاریخی طواف
سیدعلی قاضی عسکر
این مقاله، پیشینه تاریخی طواف از زمان قبل از حضرت آدم تا زمان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و اهمیت آن را مورد بررسی قرار داده است. نگارنده نخست به معنای لغوی طواف و سپس به پیدایش طواف پرداخته است. در ادامه طواف فرشتگان، پیامبران و ایرانیان قدیم در محورهای مستقل مطرح شده است. طواف در جاهلیت عنوان بخش بعدی مقاله است که به پیشینه طواف در دوران جاهلیت می‌پردازد. یکی از آداب طواف در عصر جاهلیت این بود که تحت شرایط خاصی برهنه طواف می‌کردند. نویسنده این بدعت و رسم جاهلی در طواف را در قالب چند محور مورد بررسی قرار داده است. برهنگان در مطاف، اندیشه‌ای خرافی (که به ریشه آن رسم جاهلی می‌پردازد)، لزوم پوشش در طواف، مخالفت با برهنگی و پایان یک بدعت، محورهایی هستند که در ارتباط با این رسم و بدعت به نگارش در آمده‌اند. در بخش پایانی مقاله، به طواف پیامبر صلی الله علیه و آله پرداخته شده است.
نبرد بدر
رسول جعفریان
یکی از بزرگ‌ترین رویدادهای صدر اسلام، نبرد بدر است. این نبرد که نخستین برخورد جدی مسلمانان با قریش بوده، در روز جمعه، هفدهم رمضان سال دوم هجری در منطقه بدر روی داد. کاروان قریش با سرمایه بسیار بزرگی که همه زن و مرد قریش در آن سهیم بودند، عازم شام - منطقه غزه - شده بود. هنگام رفتن کاروان، رسول خدا صلی الله علیه و آله اخبار آن را داشت و در بازگشت مترصد بود تا در سر راه آن قرار گیرد تا اینکه در روز هفدهم رمضان مقابل آنها قرار گرفتند و نبرد بدر روی داد و قریش شکست خورد و تمام سرمایه آنها به دست مسلمانان افتاد. نویسنده در نوشتار حاضر این نبرد را به صورت جزء به جزء و کامل شرح و توضیح داده است. از وضعیت و آمار سپاه پیامبر و لشکر قریش گرفته تا پرچمداری امیرمؤمنان علیه‌السلام در جنگ، ماجرای خوردن چوبدستی پیامبر صلی الله علیه و آله به شکم یکی از اصحاب و درخواست قصاص او از پیامبر، کشته شدن سران قریش از جمله ابوجهل در این نبرد، پیروزی مسلمانان، مسأله غنائم و اسیران و ... مباحثی هستند که در این مقاله به آنها پرداخته شده است.
جامعه شیعه در مدینه منوره
ورنر اند/ ترجمه: رسول جعفریان
این مقاله بلند که پژوهشی تاریخی پیرامون «جامعه شیعه در مدینه» است، در چهار شماره در فصلنامه میقات حج منتشر شده است که در اینجا برای استفاده بهتر به صورت یکجا و پشت سرهم ارائه شده است. پژوهش حاضر کوششی است برای تشریح وضعیت جامعه شیعه مدینه و مناطق همجوار آن در جنوب شهر مدینه، البته بیشتر از قرن نوزدهم به این سو با اشارتی به پیشینه تاریخی آن. مقاله از چند فصل و بخش اصلی تشکیل یافته است. فصول اصلی مقاله عبارتند از: امیرنشین شیعی بنوالحسین، اشراف حسینی در دوره جدید، قبیله حرب و طوایف شیعی آن، نخاوله و ریشه‌ها و ویژگی‌های اجتماعی آنها. در بخش آخر محورهای نخاوله، یک نام با گونه‌های مختلف، ریشه و سرچشمه نخاوله، مالکیت و زراعت زمین‌ها و مشاغل دیگر، شمار جمعیت نخاوله، تدفین و قبرستان‌ها، نخاوله: انزوا، تبعیض و بقا، مورد بررسی قرار گرفته است.
موقعیت یهود در مدینه
عبدالله بن عبدالعزیز ادریس
این مقاله که پیرامون موقعیت یهود در مدینه به نگارش درآمده است، در دو قسمت و دو شماره از فصلنامه میقات حج منتشر شده است که در جلد نخست کتاب حج در آینه تاریخ به صورت یکجا آورده شده است. در ابتدای مقاله مراد از یهود و یهودی بیان شده است. در ادامه مباحثی از قبیل مهاجرت یهود به مدینه، زمان و علل مهاجرت آنها به مدینه و وجود یا عدم وجود پیوند میان یهود و عرب مطرح شده است. نسب بنی قریظه و بنی نضیر، عرب بودن یا نبودن آنها، حسب و نسب بنی‌قینقاع نیز مباحثی هستند که در ادامه به آنها پرداخته شده است. در بخش بعدی مقاله، آمار و شمار سه گروه یهودی مدینه (بنی‌قینقاع، بنی‌قریظه و بنی‌نضیر) و شمار مساکن آنها در مدینه مورد بحث قرار گرفته است. مؤلف بحث را در سه محور دیگر ادامه داده و در آنها به پیمان‌های یهود در مدینه، پیمان‌شکنی یهود و عنصر غیراسلامی بودن یهود در جامعه مدینه پرداخته شده است.
یهودیان مدینه
رضا سلم آبادی
این مقاله پژوهشی است پیرامون یهودیان مدینه و مباحث پیرامون آن. این نوشتار در پنج گفتار به نگارش درآمده است. نگارنده پیش از پرداختن به مباحث اصلی، معنی لغوی و اصطلاحی یهود را مطرح کرده است. گفتار اول مقاله به گروه‌های یهودی ساکن مدینه اختصاص یافته است. وقتی از یهود مدینه سخن به میان می‌آید، سه طایفه عمده یهودی ساکن مدینه مراد است که در اصل یهودی بوده اند و آنها عبارتند از: «بنوقینقاع، بنو نضیر و بنوقریظه»؛ اما روشن است یهودیانی که در مدینه می‌زیستند، منحصر در سه طایفه یاد شده نبودند. افرادی از دیگر قبایل مدینه نیز پیش از اسلام مشرک بودند و به آیین یهود درآمده و گروه‌های کوچکی را تشکیل داده بودند. گفتار دوم، علت مهاجرت یهود به مدینه را مورد بررسی قرار داده است. نویسنده در گفتار سوم، برخی از خصوصیات قوم یهود را در قالب سه بند بیان کرده است: بند یکم: لجاجت، نژادپرستی و پیمان‌شکنی؛ بند دوم: درگیری فرهنگی؛ بند سوم: عمل به دستورات دینی. در گفتار چهارم، پیمان نامه مدینه مطرح شده است. بعد از آنکه پیامبر صلی الله علیه و آله به گروه‌های موجود در مدینه، با محوریت اسلام و زعامت خویش نظم داد، با یهودیان بنی‌قینقاع، بنی‌نضیر و بنی‌قریظه نیز پیمان‌نامه‌ای امضا کرد. گفتار پنجم و پایانی به مسأله تغییر قبله پرداخته است.
گروه‌های عمده یهودی در مدینه
رضا سلم آبادی
این مقاله گروه‌های عمده یهودی در مدینه را مورد پژوهش قرار داده است. در این مقاله دو گروه عمده از یهودیان مدینه بررسی شده‌اند. بر این اساس مقاله از دو بخش کلی تشکیل یافته است. بخش اول به گروه بنوقینقاع می‌پردازد. نگارنده گروه بنوقینقاع را در سه مبحث مورد بررسی قرار داده است. در مبحث نخست معنای لغوی قینقاع و ماهیت آن تبیین شده است. در مبحث دوم ماجرای پیمان‌شکنی بنوقینقاع و واکنش پیامبر صلی الله علیه و آله به آن توضیح داده شده است. در مبحث سوم نیز نکاتی درباره گروه بنوقینقاع بیان شده است. در بخش دوم گروه یهودی بنونضیر مورد پژوهش نگارنده قرار گرفته است. این بخش از سه مبحث تشکیل یافته است. نویسنده در مبحث نخست به معنای لغوی و اصطلاحی و نسب بنی‌نضیر پرداخته است. مبحث دوم عهده‌دار بحث و بررسی از تاریخ وقوع غزوه بنی‌نضیر، علت وقوع آن و چگونگی وقوع آن در قالب سه گفتار است. نگارنده در پایان نکاتی درباره وقوع غزوه بنی‌نضیر در قالب مبحث سوم ارائه کرده است.
بنو قریظه سومین گروه یهودی در مدینه
رضا سلم آبادی
این مقاله که در ادامه مقاله «گروه‌های عمده یهودی در مدینه» به نگارش درآمده و سومین گروه از یهودیان مدینه به نام گروه «بنوقریظه» را مورد پژوهش قرار داده از چهار بخش تشکیل شده است. در بخش اول مفهوم کلمه قریظه و نسب بنوقریظه در قالب دو گفتار بیان شده است. نویسنده در بخش دوم به غزوه بنوقریظه پرداخته و علت و چگونگی آن را تبیین کرده است. بخش سوم بیان نکاتی درباره غزوه بنوقریظه مانند تعداد مقتولان بنوقریظه، مجریان اعدام بنوقریظه و... را به عهده گرفته است. نگارنده در محور پایانی با عنوان یهود و سرزمین موعود، مسأله حقوقی غصب فلسطین توسط یهودیان صهیونیست را مورد بررسی قرار داده و نتیجه گرفته است که بنای حقوق تاریخی صهیونیسم بر افسانه و غیرواقعیت استوار است.
نخستین جلد حج در آینه تاریخ شامل مجموعه مقالات تاریخی فصلنامه میقات حج در قطع وزیری، 490 صفحه، شمارگان 1000 نسخه و به قیمت 18500 تومان از سوی مؤسسه فرهنگی هنری مشعر وابسته به حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت منتشر شده است./920/ن601/ق
ارسال نظرات