«سواحل خلیج فارس» سندی بااهمیت برای شناساندن بوشهر، دشتستان و تنگستان
به گزارش خبرگزاری رسا، کتاب «سواحل خلیج فارس(بوشهر، دشتستان، تنگستان، دشتی، لیراوی، حیات داوود، رودحله، انگالی، شیبکوه ...)» از سوی جان گوردون لوریمر تدوین و دکتر عبدالرسول خیراندیش آن را ترجمه و تنظیم کرده و با ارائه توضیحاتی به بررسی بخش‌هایی از سواحل خلیج‌فارس پرداخته است.
این کتاب به معرفی بوشهر، دشتستان، تنگستان، دشتی، لیراوی، حیات داوود، رودحله، انگالی، شیبکوه و ... بر طبق اطلاعات یادداشت‌های جان گوردون لوریمر اختصاص دارد.
در پشت جلد کتاب آمده است: «سواحل خلیج‌فارس مشتمل بر سرزمین‌هایی گسترده، طولانی و با جغرافیایی متنوع است. سراسر نیمه شمالی این دریا را ساحل ایرانی دربرمی‌گیرد. بخشی از این ساحل که در اوایل قرن بیستم «حکمرانی بنادر» نامیده می‌شد، بعلاوه قسمت‌هایی از فارس آن دوره، براساس کتاب Gazetteer of the Persian Gulf، تدوین جان گوردون لوریمر، در این ترجمه آورده شده است. انتخاب مدخل‌ها، تنظیم آنها توضیحات و افزوده‌های مترجم، آن را در شکلی خاص نشان می‌دهد تا برای جامعه امروز که با اهمیت روزافزونی به خلیج فارس می‌نگرد. بیشتر قابل استفاده باشد. مباحث کتاب که بوشهر، دشتستان، لیروای، دشتی، تنگستان، شیبکوه و ... را در برمی‌گیرد، شامل مطالب جغرافیایی، جمعیتی، آمار اقتصادی، ارتباطات کشاورزی، دامداری، تجارت و... در صد سال پیش است.»
خیراندیش در دیباچه می‌نویسد: «ترجمه قسمتی از مباحث جغرافیایی کتاب Gazetteer of The Persian Gulf درباره سواحل شمالی خلیج‌فارس را در اوایل دهه 1370 هـ.ش انجام دادم؛ اما نظر به اینکه آن را اثری با نواقص بسیار می‌دیدم، اقدام برای چاپ آن را به تأخیر انداختم تا شاید با تکمیل آن به کمک منابع و تحقیقات میدانی، بهتر قابل استفاده همگان گردد. طی سالیان اخیر این کتاب پرحجم و پرمطلب مورد توجه دیگر محققان نیز قرار گرفت و چند ترجمه از آن به چاپ رسید. متأسفانه این ترجمه‌ها براساس برگردان عربی کتاب Gazetteer منتشر شده در کشور قطر صورت گرفته است و مترجمان به متن اصلی انگلیسی مراجعه نکرده‌اند. نظر به اشکالاتی که چنین ترجمه‌هایی دارند و نیز ضرورت ارائه آن به صورتی که بتواند مورد مراجعه فارسی‌زبانان قرار گیرد، انگیزه‌ام را در چاپ ترجمه‌ای که از زبان انگلیسی (زبان اصلی کتاب) انجام داده بودم بیشتر کرد.»
در همین قسمت در رابطه با مطالبی که به یادداشت‌های لویمر افزوده شده، آمده است: «چون این ترجمه از قسمت جغرافیایی اثر لوریمر صورت گرفته که در آن اعلام جغرافیایی براساس حروف الفبا تنظیم و ارائه شده است، گزارشگران توجهی به تقسیمات سیاسی و ارتباط مجموعه‌های اداری نداشته‌اند، اما در ارائه ترجمه فارسی با توجه به محتوای مدخل‌ها و مقالات کتاب، تنظیم جدیدی صورت گرفته و در پاورقی هر مدخل، صفحه و جلد مربوط، یعنی جایگاه اصلی آن در متن انگلیسی، آورده شده است.»
در سطوری از همین دیباچه مولف در توضیح مطالب گسترده‌ای که در یادداشت‌های کنسول انگلیس وجود دارد، می‌خوانیم: «کتاب Gazetteer دربردارنده مطالب تاریخی و جغرافیایی درباره سراسر سواحل جنوبی ایران، قسمتی از عراق، کشور عمان و نیز شبه جزیره عربستان است. ترجمه و توضیح و تنظیم تمامی آن به صورتی علمی، فقط با یک فعالیت جمعی امکان‌پذیر خواهد بود. به همین جهت در یک اقدام فردی، هرکس فقط قسمتی از آن را براساس علاقه‌مندی و نیاز می‌تواند ارائه نماید. نگارنده نیز به دلیل علاقه‌مندی و تناسب با فرصتی که داشته‌ام، ترجمه مباحث جغرافیایی سواحل ایرانی خلیج‌فارس، از خوزستان تا بلوچستان را که امروزه در استان‌های خوزستان، بوشهر، هرمزگان و سیستان و بلوچستان قرار گرفته‌اند، در برنامه کاری خود داشتم و مایل بودم آن را در قالب پنج کتاب ارائه نمایم.
این پنج کتاب بر اساس شرایط جغرافیایی طبیعی تقسیم‌بندی شده بود. از جمله یک جلد درباره دشت ساحلی شمال خلیج‌فارس، یک جلد درباره منطقه شیبکوه... از این طرح فقط قسمت دشت ساحلی که شامل دشتستان، بوشهر، تنگستان، دشتی، لیراوی، حیات داود، انگالی و مناطق متصل با آنهاست در این جلد عرضه شده است. اما چون اولویت‌های تألیفی دیگری دارم، برای آنکه مطالب کامل شود و کتاب با جغرافیای استان کنونی بوشهر منطبق گردد، مبحث شیبکوه را به صورت یک مطلب تکمیلی و گزارش ترجمه آورده‌ام. به همین جهت به جای «دشت ساحلی شمال خلیج‌فارس»، عنوان «سواحل خلیج‌فارس» را برگزیدم.»
در «مقدمه مترجم» درباره اثر شش جلدی که درباره خلیج فارس تالیف شده، می‌خوانیم: «از جمله مشهورترین کتاب‌هایی که درباره سواحل، جزایر و سرزمین‌های اطراف خلیج‌فارس، عمان و عربستان مرکزی نوشته شده، کتاب راهنمای خلیج‌فارس با عنوان Gazetteer of the Persian Gulf, Oman and Central Arabia است. این کتاب توسط جان گوردون لوریمر John Gordon Lorimer تالیف شده و می‌توان آن را مفصل‌ترین متن دربارة تاریخ و جغرافیای خلیج‌فارس دانست. چنانکه از محتوای کتاب برمی‌آید مطالب آن در سال‌های 1904 ـ 1907م / 1282 ـ 1285 هـ ش/ 1322 ـ 1325 هـ ق تألیف و تنظیم شده، اما بیشتر مواد آن از تحقیقات و مطالعات مأموران انگلیسی در نیمه دوم قرن نوزدهم که از جانب حکومت هند مأمور خلیج فارس و نواحی پیرامون آن بوده‌اند، فراهم آمده است. این کتاب در شش جلد (دو جلد در مسائل جغرافیایی و چهار جلد مطالب تاریخی) تدوین شده است. هرچند قسمت جغرافیایی پیش از قسمت تاریخی تالیف شده اما اکنون به عنوان قسمت دوم کتاب در نظر گرفته شده است و قسمت تاریخ، در آغاز کتاب قرار دارد.»
در سطور پایانی این مطلب آمده است: «نظر به اهمیت این منطقه، تحولات اداری قابل توجهی را طی یکصد سال گذشته در آن شاهد بوده‌ایم؛ از جمله آنکه بوشهر مرکز واحد سیاسی اداری خاصی مرسوم به «حکومت بنادر» شد و سپس با در برگرفتن قسمت‌های بیشتری از استان فارس به صورت «حکومت بنادر و سواحل» و سرانجام «فرمانداری کل بنادر و جزایر خلیج فارس» درآمد که استان هرمزگان فعلی را هم در برمی‌گرفت. سپس در اوایل دهه 1350 ش بود که به صورت استان کنونی بوشهر درآمد. بدین جهت از نظر مطالعه سیر جغرافیای تاریخی و اداری استان بوشهر، کتاب Gazeteer واجد اهمیت است، چنانکه در مورد نام خلیج‌فارس که هم در عنوان و هم، در محتوای کتاب محل تأکید و تکرار بسیار است نیز می‌توان آن را از جمله مدارک و منابع مهم به شمار آورد.»
در این میان برای آشنایی با برخی مطالب کتاب به برخی مناطق خلیج‌فارس با استناد به کتاب اشاره شده از جمله در رابطه با شبه جزیره بوشهر می‌خوانیم: «دماغه‌ای اژدر مانند است که به موازات ساحل تنگستان در فاصله چهار یا پنج مایلی آن واقع شده است. حدفاصل شب جزیره بوشهر و تنگستان زمینی علفزار و مردابی موسوم به مشیله mashileh قرار گرفته و تقریبا در منتها الیه وسط شبه جزیره راهی وجود دارد که در آن کاروان‌ها به داخله ایران رفت و آمد می‌کنند.»
برخی اسامی که در کتاب به آنها اشاره شده، اسامی خاصی هستند که شاید کمتر آنها را شنیده‌ایم. از جمله انگالی که در معرفی این ناحیه آورده است: «ناحیه کوچکی است که به فاصله اندکی از شمال شرقی شهر بوشهر قرار دارد. این ناحیه از شمال به رودخانه رودحله، از غرب به ناحیه رودحله، از جنوب به لنگرگاه بوشهر و از شرق به دشتستان محدود می‌شود. انگالی جزو قلمرو حکمرانی بنادر خلیج فارس به شمار می‌آید. قبلاً جزو دشتستان بوده اما بنا به دلایل اداری از آن جدا و به حکمرانی بنادر ضمیمه شده است.»
شاید کمتر قابل باور باشد که رود موند ناحیه‌ای در سواحل خلیج فارس. درباره این منطقه آمده است: «قسمت علیای رودموند در فارس واقع شده که در آن سوی محدودة مطالعاتی (این کتاب) قرار می‌گیرد. به علاوه اطلاعات ما درباره این رود ناقص است. اما عقیده بر این است که این رود (جریان) یا یکی از شاخه‌های اصلی آن از نزدیکی شیراز سرچشمه می‌گیرد و در مسیر خود به طرف جنوب از فیروزآباد می‌گذارد. رود موند سرانجام از تپه‌های واقع در منطقه ساحلی دشتی یعنی حدود هفت مایلی شمال شهر کاکی سر درمی‌آورد و به طرف گوشه شمال غربی کوه نمک منحرف می‌شود.»
زیراه یکی دیگر از مناطق اشاره شده در یادداشت‌های لویمر است که درباره آن می‌نویسد: «زیراه کاملا در پای تپه‌ها واقع شده و در تابستان گرمای شدیدی دارد. محصول آنجا خرما و مقداری پنبه است. اما مانند نواحی اطراف، گندم و جو زراعت اصلی مردم به شمار می‌آید. ساکنان زیراه مجموعه‌ای از قبایل فارسی‌زبان و همگی شیعه مذهب هستند و تعدادشان به طور تخمین سه هزار نفر است. دمان زیراه کاملا مسلح به تفنگ، کارد و رولور هستند. تنها صادرات آنها محصولات کشاورزی و واردات نیز با سایر نواحی کوچک مجاور بوشهر شباهت دارد. مَن هاشم در زیراه معادل یکصد و پنجاه پوند انگلیسی است.»
نام منطقه‌ای در پشت دیلم نیز گوش‌نواز است که درباره آن می‌خوانیم: «لیراوی در ساحل خلیج‌فارس از نقطه‌ای در حدود هفت مایلی شمال دیلم Dailam تا سبزپوشان Sabzpushan در سی و یک مایلی جنوبِ جنوبِ شرقی همان نقطه گسترده شده است. در خشکی، لیراوی به یک منطقه ساحلی کم ارتفاع محدود می‌شود که در شمال حدود 6 مایل و در جنوب حدود هجده مایل از دریا فاصله دارد. ارتفاع این منطقه ساحلی در پشت بندر دیلم به حدود هزار پا می‌رسد.»
در معرفی بندری که در بیست مایلی جنوب شرقی کنگون قرار دارد، آمده است: «طاهری را در زبان انگلیسی بیش از این تائوری taurie می‌خواندند. طاهری یکی از بنادر ساحل شیبکوه است که در حدود بیست مایلی جنوب شرقی کنگون kangun و بیست و پنج مایلی شمال غربی نابند قرار دارد. این بندر در کنار خلیجی کوچک و باز، شکل گرفته است. در ساحل طرفین دهانه کم ارتفاع آن، از هر دو سو، با فاصله دو مایل از یکدیگر پیش آمده است و نخلستان‌های تنگی دارد. ژرفای خلیج (طاهری) از ساحل به طرف داخل آن به صورتی یکنواخت بیشتر می‌شود و در نیم مایلی از ساحل به هشت فولاج می‌رسد.»
کتاب «سواحل خلیج فارس (بوشهر، دشتستان، تنگستان، دشتی، لیراوی، حیات داوود، رودحله، انگالی، شیبکوه ...)» تدوین جان گوردون لوریمر ترجمه، تنظیم و توضیحات دکتر عبدالرسول خیراندیش در 233 صفحه، شمارگان یک‌هزار نسخه و به بهای 20 هزار تومان از سوی نشر آبادبوم منتشر شده است./907/د102/ق
منبع: انتشارات آبادبوم