تشریح چگونگی حلیت ماهیان خاویاری
اشاره: ماهیان خاویاری یا استورژون، از خانواده تاس‌ماهیان، از جمله گونه‌های آبزی کم‌نظیری هستند که از قدمتی چند صد میلیون ساله که به عصر ژوراسیک بازمی‌گردد بر خوردارند و از این رو ماهیان خاویار را فسیل‌های زنده جهان می‌نامند که همراه با تکاملی فیلوژنی تا به امروز بازمانده‌اند. این ماهیان به ۲6 گونه و زیرگونه در جهان تقسیم می‌شوند که از این تعداد ۶ گونه در دریای خزر زندگی می‌کنند. ارزش ماهیان خاویاری نه به جهت استفاده از گوشت آنان که به واسطه تخم آنان است که به خاویار یا مروارید سیاه مشهور است.
خاویار یک ماده غذایی پر انرژی است که طعم و بویی بسیار خوشایند دارد. به طور عمده پروتئین موجود در خاویار متشکل از اسیدهای آمینه آرزین، هیستامین، ایزولوسین، لیزین و میتونین است. چربی موجود در خاویار نیز به دو دسته عمده تقسیم می‌شود که عبارت‌اند از «۲۵ درصد کلسترول» و «۷۵ درصد لستین».
مصرف خاویار از ابتلا به بیماری افسردگی و بیماری‌های قلبی عروقی پیشگیری می‌کند، چرا که در خاویار غلظت اسیدهای چرب از نوع امگا۳ بسیار بالاست. بعلاوه خاویار غنی از ترکیبی به نام «Ctacosand» است که نوعی الکل چرب با زنجیره بلند است و در بدن به اسیدهای چرب تبدیل می‌شود. این اسیدهای چرب به دست آمده در سنتز میلین (پوشش سلول عصبی) نقش بسزایی ایفا می‌کند. به همین دلیل مصرف خاویار در سلامت سلول‌های عصبی بسیار مؤثر است. در کشورهایی که ماهی و خاویار در عادات غذایی مردم جایگاه ویژه‌ای دارد، میزان ابتلا به افسردگی بسیار کمتر از دیگر کشورها است. وجود اسیدهای چرب «امگا۳» درخاویار مانع از افزایش کلسترول خون و به دنبال آن باعث پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های قلبی عروقی می‌شود. بعلاوه مصرف خاویار در پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های آرتریت رومائید (التهاب مفاصل)، بیماری‌های دستگاه گوارش و بعضی از انواع سرطان بسیار مؤثر است. خاویار از نظر عنصر آهن نیز غنی است و به همین دلیل آن در افراد مبتلا به کم خونی ناشی از فقر آهن نیز توصیه می‌شود.
در این مجال با توجه به این که در دوران قبل از انقلاب برخی ماهیان خاویاری را حرام گوشت تلقی کرده و استفاده از آن را نیز حرام می شمردند و بعد از انقلاب حکم به حلیت این نوع ماهی و جواز استفاده از آن حکم داده شد، به بررسی چگونگی این حکم می پردازیم.
تقی متقی یکی از فضلای حوزه علمیة قم است که در حوزه نمایندگی ولی‌فقیه در وزارت جهاد سازندگی مدیریت مرکز مطالعات و تحقیقات را به‌عهده داشته و فصل‌نامه‌ای به‌نام فرهنگ جهاد را نیز در آنجا سردبیری می‌کند. در بعدازظهر یک روز گرم خرداد در دفتر کارش حضور یافتیم تا در مورد موضوعی با او به گفت و گو بپردازیم. در حاشیه آن مطالب، سخن به سوی «خاویار» کشیده شد. مطالبی مهم به میان آمد، که همین مطالب را هم مغتنم شمرده و به علاقه‌مندان خبرگزاری رسا تقدیم می کنیم.
رسا ـ لطفا قبل از همه در مورد ماهی های خاویاری و انواعی که دارند توضیحاتی بفرمایید؟
ماهیان خاویاری انواع و اقسام زیادی دارند و حدود 26 گونه از اینها در دنیا وجود دارد که از آن میان حدود 6 گونه در دریای خزر یافت می شود که از بهترین و مرغوب ترین گونه های خاویاری هستند و 5 گونه معروف آنها عبارتند از اوزون برون، تاس ماهی روسیه(چالباش) و تاس ماهی ایران(قره برون)، شیپ و فیل ماهی که در میان آنها بهترینشان تاس ماهی ایران است که از جهت خاویار در دنیا شاید نظیر نداشته باشد به قره برون معروف است؛ یک نوع تاس ماهی هم روسیه دارد که به نام چالباش معروف است که کم و بیش در ایران پیدا می شود که تاس ماهی ایران اغلب خاویارشان تیره رنگ است.
رسا ـ لطفا دربارة اهمیتی که خاویار و ماهی‌های خاویاری برای ملت ما دارند، توضیحی بفرمایید.
از چند جهت می توان به این ماهی ها نگاه کرد؛ یکی از جهت مصرف گوشت آنها است. گوشت ماهی‌های غضروفی، به‌ویژه نوع ایرانی آن یعنی تاس‌ماهی (اوزون برون)، بسیار مرغوب بوده و چون تقریبا استخوانی که موقع مصرف اذیت‌کننده باشد، ندارد خوردن آن بسیار راحت و مطبوع می‌باشد. به‌علاوه آن‌که این گوشت حامل فوائد پزشکی فراوان و ارزش غذایی بسیار بالا است.
ولی استفادة اصلی از این ماهی‌ها که به‌خاطر آن معروف شده‌اند، خاویار آنها است. چرا که خاویار مضاف بر کیفیت عالی خوراکی، دارای خواص پزشکی فراوان می‌باشد. تاکنون حداقل 50 خاصیت برای این ماده شمرده شده است؛ از جملة آنها دارا بودن امگا 3 بالا و انواع ویتامین ها است و دیگر آن‌که برای تقویت قوای جنسی بسیار مؤثر می‌باشد. خاویار ضد کلسترول بد و حاوی کلسترول خوب و مفید برای ناراحتی های قلبی تشخیص داده شده است.
تاکنون از پوست یا سایر اجزاء این آبزی مصرف خاصی برشمرده نشده است.
رسا ـ گردش مالی صنعت خاویار در کشور ما چقدر است؟
بررسی میزان گردش مالی خاویار در ایران، که گویای اهمیت این صنعت برای کشور ما است، مستلزم مطالعه و اطلاعات جداگانه‌ای است. ولی تا آنجا که بتوان سرفصل‌ها را مرور کرد باید گفت: گوشت ماهی‌های خاویاری کمتر صادر و اکثرا در رستوران‌های لوکس استان گیلان سِرو می‌شود. قیمت گوشت این ماهی گاه تا سه برابر گران‌ترین ماهی‌های بعد از خود برآورد می‌گردد.
ولی خود خاویار بیشتر صادراتی است و در داخل به علت گرانی، مصرف چندانی ندارد. معادل قیمت فعلی آن در داخل کشور از قرار هرکیلو حدود 6 میلیون تومان می‌باشد.
متأسفانه در سال های اخیر صادرات آن بسیار کاهش یافته است؛ در سال‌های قبل از انقلاب و مدتی بعد از انقلاب سالانه 300 تن صادرات خاویار داشتیم؛ اما در سال های اخیر این حجم به سه تن در سال رسیده است! و تأسف دیگر که پیوسته دلسوزان داشته‌اند ناکارآمدی در کیفیت حضور در بازار بوده است. زیرا این کالا به‌طور سنتی به‌صورت فلّه به روسیه و کشورهای اروپایی مخصوصا آلمان صادر و در آنجا با بسته‌بندی بسیار کوچک ولی مشتری‌پسند وارد بازار شده و به چندین برابر قیمت اولیه به‌فروش می‌رسد. به‌طوری که در تمام دو قرن فعالیتی که ایران در این زمینه داشته است علی‌رغم ایفای نقش اصلی همواره سهم درآمد تولیدکننده بسیار اندک بوده است.
زمانی معروف بود که اگر روی ماهی‌های خاویاری سرمایه گذاری شود، از صادرات نفت بی نیاز می شویم؛ متأسفانه این کار صورت نگرفت؛ و اینکه از 300 تن به 3 تن برسد، معلوم است که چه فاجعه‌ای رخ داده است. گویا اصلا ارزشی برای ما ندارد! در گذشته ما بزرگترین صادرکننده خاویار دنیا بودیم، امروزه چین به صورت مصنوعی انواع این ماهی‌ها را پرورش می‌دهد و در حال قبضه کردن بازارهای جهانی است.
رسا ـ آیا این کاهش دلیل خاصی داشته است؟
صید بی‌رویه و قاچاق دو عامل اصلی این فاجعه است. با اینکه شیلات گیلان و مازندران بسیار تلاش می‌کند و لارو ماهی‌های خاویاری را به صورت مصنوعی پرورش داده و در دریا رها می‌نماید، اما صیادان غیرقانونی اجازه نمی‌دهند لارو‌ها مهلت یافته و به اندازه‌ای رشد کنند که بالغ شده و به فراوری خاویار برسند.
این سودجویان با صید زودهنگام، روند تولید را مختل می‌سازند. چرا که ماهی 12 تا 16 سال رشد لازم دارد تا بتواند به تولید خاویار برسد. اینها هنوز بزرگ نشده و به‌رشد کافی نرسیده در تور صیادان غیرمجاز می افتند. طبیعی است در این شرائط فقط گوشت آنها قابل مصرف بوده که آن هم به‌خاطر اختلال در فرایند تخم‌ریزی سال به سال از میزانی که باید صید شود، کاسته می‌شود. این در حالی است که مخارج پرورش لارو و نوزاد و رهاسازی آن در دریا نیز بر هزینة تولید می‌افزاید.
رسا ـ آیا اقداماتی از سوی مراجع ذی‌ربط برای جلوگیری از صید بی‌رویه و قاچاق صورت می‌گیرد؟ با توجه به اینکه وضع اقتصادی کشور اقتضا می‌کند که از این فرصت استفاده شود، چه توصیه‌ای به مسؤولان می‌توان داشت؟
اولین چیزی که به‌ذهن می‌آید آن است که باید کنترل‌ها را بالا برد. ولی متأسفانه به هر کجا مراجعه شود، به اندازه نیاز نیرو و بودجه ندارند، طبیعتا نمی توانند خیلی کنترل کنند. یک گروه گشت ماهی با یک قایق، حتی اگر مرتبا هم در حال گشت‌زنی باشد با یک قایق کجای دریا و رودخانه‌ها را می‌تواند کنترل کند؟! این تعداد نیرو نمی‌تواند صیدهای غیر مجاز را مهار کند. لذا سال به سال منابع دریایی در حال کاهش است و حتی صید ماهی کیلکای خزر هم پایین آمده است. (این همان مشکلی است که سازمان محیط زیست هم با آن روبرو است. این نیروها تکافوی جنگل‌ها را نمی‌دهند و طبیعتا نمی‌توانند از جنگل‌ها حفاظت نمایند.)
و این‌جاست که باید به راه حل اساسی‌تری رسید و آن ایجاد یک عزم ملی برای حفاظت از ذخائر دریای خزر است. اگر مطالبی را که در این چند سطر مرور کردیم بتوانیم به ملت خود و مخصوصا اصنافی که هریک به‌گونه‌ای با موضوع خاویار سرنوشت مشترک دارند، برسانیم مطمئنا این روال اصلاح خواهد شد. زیرا اگر افراد درگیر با قضیه حتی از نظر فرهنگی درک درستی نداشته باشند آنان از دیدگاه اقتصادی و به‌حداکثر رساندن سود خود هم که باشد، خطر را درک خواهند نمود. و این خود می‌تواند فرصتی برای هم‌گرایی و هم‌افزایی ملت و دولت باشد.
رسا ـ تاریخچه طرح سؤال فقهی از چه زمانی بود و توضیحاتی را ارائه دهید و چه چیزی سبب شد که این سؤال طرح و علنی شود؟
ماهی های خاویاری حدود 150 تا 160 سال است که توسط شیلات شمال تا قبل از انقلاب اسلامی صادر می شد، اما آنچه بعد از انقلاب سبب دغدغه شد، این بود که این ماهی ها به ظاهر پولک ندارند و در جمهوری اسلامی باید دید که آیا این ماهی ها حلال است که بتوانیم گوشت یا خاویار آن را صادر یا مصرف کنیم؟ و سؤال عمده این بود که حتی به کشورهای غیر مسلمان، هر چند که برای آنها اهمیتی ندارد که حلال باشد یا حرام، می توانیم صادر کنیم که حدودا این سؤال از سال 1360 پیش آمد و شیلات شمال در این زمینه بارها استفتا کرد که آیا مجاز به صادر کردن آن است یا خیر؟
اولین بار در سال 60 از سمت شیلات شمال نامه ای به دفتر استفائات امام در قم می نویسند و به همراه نامه، چند نمونه از این ماهی ها را می فرستند و شورای استفائات حضرت امام در نهایت پس از بررسی تشخیص می دهد که این ماهی ها پولک دارند و در واقع حلال گوشت هستند و سپس نظر خود را به امام انعکاس می دهند و امام طبق نظر اینها می فرماید که اگر این ماهی ها حتی در ناحیه دُم هم پولک داشته باشند، حلال گوشت هستند؛ سپس برای این که موضوع شناسی تخصصی و علمی در این زمینه صورت بگیرد مأموریتی به نماینده خود مرحوم آقای احسان بخش در شمال می دهند؛ ایشان از طرف امام و آیت الله گلپایگانی(ره) مأموریت پیدا می کند که متخصصین فقها و صیادان را دعوت کند و همایشی تشکیل دهد و از ماهی ها را از نزدیک مورد بررسی قرار دهند؛ این همایش در تاریخ 10 بهمن ماه در سالن شیلات بندر انزلی برگزار می شود و در آنجا چند تن از آقایان از جمله سید جعفر کریمی و مرحوم آذری قمی فقها و کارشناسان و ماهی شناسان و صیادان و خانواده شهدا و برخی از مردم بودند و این بحث ها را پیگیر بودند و این متخصصین هر بخشی نظرات تخصصی خود را بیان داشتند و سوگند یاد کردند که این آیا این ماهی پولک دارد یا ندارد و در نهایت نظرشان در طی طوماری نوشتند و امضا کردند و در نهایت این طومار از سوی آقای احسان بخش به محضر امام می رسد و امام هم نظر متخصصین را معتبر می داند و طبق نظر متخصصین ماهی شناسی فتوا دادند.
رسا ـ آیا برای تبیین حکم شرعی این ماهی ها، گردش هایی بوده است؟
بعد از استفتائی که از امام شد، فرآیند آن از سال 60 تا 62 بود که این موضوع فیصله پیدا می کند و هیچ یک از فقها متعرض نمی شوند، چرا که فقها معمولا حکم کلی فقهی را بیان می کنند و در جزئیات و موضوع شناسی وارد نمی شوند؛ مگر اینکه موضوع شناسی برای عرف سخت باشد، در این صورت اگر موضوع برای عرف عام سخت باشد، باید به عرف خاص مراجعه کرد.
فتوای جدیدی هم دیده نشده است که اشاره و یا تصریح کرده باشند که ماهیان خاویاری حرام گوشت و یا حتی مکروه است.
رسا ـ به نظرتان آیا نیاز است که نظرات مراجع دیگر هم گرفته شود یا این موضوع مسأله حل شده ای است؟
این مسأله دیگر رفع شد.
در آن همایش یکی دو سند پیدا کردند که از اسناد روسیه بوده است، آوردند و اینها می گفتند چون مردم ایران مسلمان هستند و این ماهی ها را پولکدار نمی دانند، اینها را حرام می دانند؛ بنابراین خودشان تعمد داشتند که این ماهی ها را سگ ماهی معرفی کنند و بین مردم هم جا افتاد تا آنها بهره برداری کنند؛ وقتی همچین تلقی ای در بین مردم مسلمان ایران به ویژه بعد از انقلاب که حساس تر است، پیش بیاید، روس ها به ثمن بخث از ما می گیرند و می برند و سود کلانی از آن می برند و آنها در این آتش می دمیدند؛ یکی دو سند را هم گیر آوردند و در همایش هم ارائه دادند که روسیه اینجوری در حال تبلیغ است؛ علاوه بر این که آن اسناد را ارائه دادند و علاوه بر ارائه اسناد، فقها و ماهی شناسان نظرات خود را دادند و مسأله برای امام ثابت شد و نظر کارشناسان فن را با توجه به همه جوانب، لحاظ کرد و فتوا داد و سپس در بین مردم هم حل شد؛ هر چند یکی دو سالی افت هایی بوده و جوسازی هایی شده باشد، اما بعدها جا افتاد؛ مردم به فتواهای امام اهمیت خاص می دادند و از زمان که امام فتوا داد، فقهای دیگر هم متعرض نشدند که در این موضوع دخالت کنند.
ممنون از فرصتی که در اختیار ما قرار دادید./907/ت301/س
خبرنگار: محمدباقر محجوب