بررسی مکتب حدیثی بغداد در یک اثر
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، کتاب «مکتب حدیثی بغداد؛ (از قرن دوم تا نیمه قرن پنجم هجری)» نوشته دکتر علیه رضاداد از سوی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی منتشر شد.
این کتاب از سخن ناشر، معرفی پژوهش، چهار فصل با عناوین مروری بر تاریخ سیاسی و فرهنگی بغداد، مکتب حدیثی بغداد در گذر تاریخ، مبنای مکتب حدیثی بغداد، روش‌شناسی مکتب حدیثی بغداد تشکیل شده است.
این کتاب پژوهشی است که برای آشنایی با خط مشی فکری حاکم بر قلمرو و اندیشههای حدیثی شیعه در بغداد، در فاصله زمانی سده دوم تا نیمه سده پنجم هجری، انجام یافته است. این مکتب حدیثی به سبب گرایش‌های عقلانی و هم زمانی آن با دوره طلایی اسلام و به ویژه برتری فرهنگی و سیاسی حکومت شیعی مذهب آل بویه و حضور برجستهترین دانشمندان جهان تشیع به نمایندگی شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی، از اهمیت به سزایی برخودار است.
نویسنده در این اثر ضمن مروری اجمالی بر شرایط سیاسی اجتماعی و فرهنگی بغداد، مبانی و ویژگیهای و روش های فقه الحدیثی و نقد الحدیثی مکتب بغداد و اندیشههای بزرگان این مکتب را به دقت کاویده است.
به طور کلی می توان گفت بارزترین ویژگیهای مکتب بغداد که آن را از دیگر مکتب‌های حدیثی جدا می کند عبارت از: عقل‌گرایی، عدم حجیت خبر واحد؛ استفاده گسترده از اجماع، پایه‌گذاری دانش‌های حدیث شناختی و طرح مباحث اصول و اجتهادی.
نویسنده در بخشی از عنوان «معرفی پژوهش» آورده است:
شناخت و تحلیل مکاتب حدیثی، یکی از مباحث مهم در تاریخ تلاش‌های حدیث‌شناختی و ادوار فقه و اجتهاد به شمار می‌رود.
مقصود از مکتب یا مدرسه حدیثی، دیدگاه‌های خاص و خط‌مشی فکری حاکم بر یک حوزه حدیثی است که در طی تاریخ با مرکزیت برخی مناطق حاکم همراه بوده است. حضور اندیشمندان برجسته، تضارب آراء و نظریات، حوادث تاریخی و غیره، نقش به سزایی در تکوین و رشد یک مکتب را ایفا می‌کند.
طالعه مبانی و ویژگیهای مکتب حدیثی ما را در بررسی نظریه‌های دانشوران یاری خواهد رساند و پیوندهای نادیده مسلمانان نطریه و محیط را آشکار می سازد؛ زیرا بسیاری از نطریه‌های علمی بنا بر مقتضیای زمان و مکان شکل گرفته است و از این رو آشنایی با جریانهای فکری و اجتماعی زمینه فهم و درک عمیق‌تر نطریه و چگونگی شکلگیری آنها را فراهم می‌آورد.
در این مکتب بغداد از مهم ترین مراکز علمی است که در سده‌های اولیه، در رشد و توسعه علوم حدیث مؤثر بوده و مبانی و ویژگیهای آن با دیگر مکاتب حدیثی به ویژه مکتب قم تفاوت داشته است.
این مکتب در قرن دوم با تأسیس شهر بغداد به منصه ظهور رسید و اوج فعالیت آن در نیمه قرن پنجم هجری در عصر طلایی تاریخ فرهنگ اسلام؛ با حضور اندیشمندان برجسته و اثرگذار جهان تشیع، هچون شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی نمودار گشت. سرانجام در 448 هجری قمری در پی سقوط دولت آل بویه؛ با هجوم برخی گروههای اهل سنت به خانه و کتابخانه شیخ طوسی و در نتجه مهاجرت شیخ به نجف اشرف، مرکزیت علمی بغداد از میان رفت و هرگز نتوانست شکوه و عظمت خود را دیگر باز یابد.
ضرورت اهمیت و اهداف تحقیق
بررسی تاریخ حدیث و فهم چگونگی تطور و تحول آن، همواره به چند مرکز ثقل اصلی میخوریم که نقش اساسی در شکلگیری جریانهای مختلف حدیثی داشته است.
یکی از این مراکز ثقل، بغداد است که در مدرسه حدیثی بغداد در آن تکوین یافته، رشد و توسعه پیدا کرده و موجب پیدار شدن نگرشی نوین در این عرصه گشته است.
همچنین این مکتب شخصیت های برجستهای را پرورده است که هر یک به نوبه خود در گستره زمانی معینی بر حوزه فکر و اندیشه اسلامی تأثیر شگرفی برجای نهاده‌اند.
اما با وجود اهمیت این مدرسه علمی، متأسفانه ابعاد و جوانب آن به شایستگی کاویده نشده و آنجا که پژوهنده بررسی کرده، جز آثاری درخصوص احوال برخی از شخصیتهای علمی شیعی این ناحیه نگاشته معتبر و جامعی در تحلیلی آرای و اندیشههای حدیثی آنان به رشته تحریر در نیامده است.
از این رو ضرورت تحقیق به منظور دستیابی ژرفگرا و فراگیر در خصوص مکتب مزبور احساس می شود.
روش تحقیق و پژوهش
روش تحقیق در این کتاب چنین بوده که ابتدا محدثان بغداد شناسایی شدهاند، سپس تقریبا تمام آثار موجود محدثان مکتب بغداد ـ اعم از حدیثی و غیر حدیثی ـ مطالعه گردیده و یادداشت های از آن فراهم آمده، سپس این یادداشت ها مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است و همچنین مطالعات تاریخی نسر از نظر دور نمانده است و به طور کلی میتوان گفت شیوه تحقیق در این اثر، روش کتابخانهای و اسنادی بوده و با توحه به صبقه تاریخی پژوهش و ضرورت بررسی و کاوش در آثار اندیشمندان بغداد و تحلیل رویکرهای آنان به علوم حدیث؛ از روش تاریخ بر تحلیل متون استفاده شده است.
ساختار پژوهش
این پژوهش در شش فصل سامان یافته است:
فصل اول به اجمال به شرایط سیاسی فرهنگی و مذهبی بغداد را بررسی می کند؛ فصل دوم به معرفی مکتب تاریخی بغداد می‌پردازد و عناصر مؤثر در شکل گیری و گسترش این مکتب را بیان می‌کند.
فصل سوم ضمن ارائه فهرستی از محدثان مکتب بغداد به معرفی اجمالی مشاهیر آن و آثار حدیثی بر جای مانده از آنان می‌پردازد.
فصل چهارم که مهمترین مبانی مکتب حدیثی بغداد را برسی و تحلیل کرده و نقش این مبانی را در نحوه تعامل بغدادیان با احادیث تبیین می‌کند.
فصل پنجم روش مکتب بغداد را در شرح و فهم حدیث، روش شیوه نقد سندی را محتوایی روایات نشان می‌دهد.
واپسین فصل نیز ویژگی های مکتب بغداد را در قالب رویکردهای فقهی و کلامی مورد کاوش قرار داده است؛ مطالعه روابط عالمان شیعه با اهل سنت و ارتباط مکتب بغداد با دیگر مکاتب حدیثی نیز در همین فصل بیان شده استو سرانجام این پژوهش با جمع بندی مطالب و بیان نتایج پایان می‌رسد.
کتاب مکتب «حدیثی بغداد(از قرن دوم تانمیه قرن پنجم هجری)» با شمارگان 1000 نسخه، در 365 صفحه، به قمیت 14هزار و 500 تومان تومان از سوی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی منتشر شده است./998/پ202/ق