هشتادمین شماره فصلنامه «قبسات» راهی بازار نشر شد
به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، فصلنامه قبسات با صاحب امتیازی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و سر دبیری آقای دکتر محمد محمدرضایی و با همکاری قطب علمی فلسفه دین پژوهشگاه منتشر می شود.
در این شماره از مجله قبسات مقالاتی به شرح زیر می خوانیم؛ چکیده مقالات این شماره جهت اطلاع بیشتر خوانندگان ارائه می شود:
مبانی خداشناختی الگوی پیشرفت اسلامی
محمدحسن قراملکی
چکیده: پیشرفت به دو قسم سکولار و دینی تقسیم میشود که در مغرب‌زمین مدل سکولار آن رایج و حاکم است. اسلام با ادعای جامعیت [آیین دنیوی و اخروی] در صدد تشکیل حکومت دینی و اداره جامعه است که برای این منظور ارائه الگوی پیشرفت متناسب جامعه دینی، امری لازم و ضروری است. این الگوی پیشرفت مبانی گوناگونی (خداشناختی، هستی‌شناختی، معرفت‌شناختی، انسان‌شناختی، جامعه شناختی) دارد. در این مقاله مبانی خداشناختی الگوی پیشرفت اسلامی در دو بخش صفات معنویه خدا و صفات فعلیه خدا [ناظر بر عالم تکوین و انسان] و نقش آن بر الگوی پیشرفت تحلیل و بررسی میشود.
برایند مبانی جهان‌شناختی الگوی اسلامی پیشرفت
قاسم ترخان
چکیده: بی‌گمان الگوی اسلامی پیشرفت، از جهاتی با الگوی سکولار پیشرفت، تفاوت و از جهاتی دیگر تشابه دارد. ابتنای این الگو بر مبانی فراوانی که در حوزة معارف اسلامی تولید میشود، مانند مبانی خداشناختی، هستی‌شناختی، انسان‌شناختی و ارزش‌شناختی، به تفاوت‌های چشمگیری می‌انجامد که نقطة فارق الگوی اسلامی از سکولار خواهد بود. ازآنجایی‌که از مهمترین مبانی الگو، مبانی جهان‌شناختی است، نوشتار حاضر ضمن اشاره به مبنای جهان‌شناختی از منظر اسلام، تلاشی را سامان داده تا برونداد این مبانی را در نظریة پیشرفت به نظاره بنشیند و از این جهت رعایت آن مبانی را بر تدوین‌کنندگان الگو لازم بشمارد. برخی از مهمترین نتایج که ضروری است بر اساس مبانی جهان‌شناختی در الگو اشراب شود، عبارت‌اند از: 1. هدف گذاری به سوی ترقی دینی و معنوی، قرب الهی و زندگی عابدانه، خیر و سعادت دوجهانی، ارتقای معادباوری و حاکمیت ارزش‌ها بهویژه عدالت؛ 2. لحاظ رشد علم و تفکر، فقه، عمل صالح، ایمان و اخلاق به مثابه عرصه‌های پیشرفت؛ 3. شریعتمداری الهی و مدیریت فقهی و علمی؛ 4. سمت‌وسودهی پژوهش‌های علمی بر اساس بنیاد فاعلیت الهی و خدامحور، کشف و بررسی علل مادی و معنوی؛ 5. ایجاد ساختار اجتماعی وحدت‌گرای ارزشی و توحیدی؛ 6. بسترسازی به‌منظور شکوفایی استعدادها و ظرفیت‌ها در رویارویی با مشکلات.
مبانی ارزش‌شناختی الگوی اسلامی ـ ایرانی پیشرفت
محمد جداری عالی
چکیده: بی‌گمان هر الگوی توسعه یا پیشرفتی- به رغم انکار برخی اندیشمندان- در پی اهداف و آرمان‌های خاصی است که بر یک سری پیش‌فرض‌ها و زیرساخت‌های نظری و بنیادین ارزشی مبتنی است. در این مقال برآنیم مبانی ارزش‌شناختی‌ای را که در تدوین اصول و قواعد نظری و راهبردی الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت و در راستای نیل به اهداف و آرمان‌های متعالی انسان اسلامی مؤثر است، تبیین کنیم. از نظر این نوشتار مبانی فرااخلاقی همچون معناداری مفاهیم و گزاره‌های اخلاقی، وجود رابطة منطقی باید و هست، اطلاق احکام اصلی اخلاق و نظریة اخلاقی خوددوستی، ضمن توجیه امکان الگوسازی، دربردارندة پیشرفت پایدار و همه‌جانبة جامعة انسانی اسلامی است.
نقد و بررسی مدل‌های علم دینی مبتنی بر الگوهای علم‌شناختی پساپوزیتیویستی
جعفر مروارید
رضا اکبری
چکیده: در سال‌های اخیر مدل‌های مختلفی برای تولید دانش دینی از سوی استادان و صاحب‌نظران دانشگاه و حوزه ارائه شده است. بین این گروه، شمار درخور توجهی از نظریه‌پردازان، نقدها و دیدگاه‌های پساپوزیتیویستی درباره علم و فعالیت علمی را نقطه عزیمت مناسبی برای حرکت به سمت تولید علم دینی دیده‌اند. پساپوزیتیویسم بر پایه دیدگاه ما طیف متنوعی از نظریه‌ها را تشکیل می‌دهد که درباره مدعیاتی همچون عینیت، بین‌الاذهانیت و عقلانیت تردید کرده و به نوعی از نسبی‌گرایی گذر کرده‌اند که یکی از تأثیرگذارترین نمونه‌ها را می‌توان در نظریه پارادایم‌های کوهن مشاهده کرد. مدل‌های علم دینیِ یادشده در این مقاله که اساس کار خود را با پذیرفتن چنین دیدگاه‌هایی آغاز نموده‌اند، به جز نمونه علم مقدس نصر و دیدگاه زیباکلام، از یک سو به دلیل پذیرفتن چنین دیدگاه‌های نسبی‌گرایانه و از سوی دیگر تمایل به مدعیات پوزیتیویستی با مشکلی اساسی مواجه‌اند. این مشکل را می‌توان ناتوانی در سازگاری بین ادعاها و نتایج نظری دو پارادایمِ ناسازگار دانست.
بررسی و تحلیل نظریه عدل الهی پویشی گریفین
رستم شامحمدی
علی سنایی
چکیده: در میان نظریات عدل الهی، به مثابه تلاشی برای ارائه دلایل موجه بر معقول‌بودن باور به خدا در عین اذعان به وجود شر، نظریه عدل الهی پویشی گریفین از جایگاه برجستهای برخوردار است. در این نوشته در ابتدا به جهان‌بینی پویشی، اقسام شر و مبانی نظریه عدل الهی پویشی گریفین، بهویژه خلاقیت، قدرت ترغیبی خداوند، نفی خلق از عدم و قاعده همبستگی میان قدرت و ارزش اشاره میشود، سپس به تبیین و تحلیل نسبت خداوند و شرور در نظریه مذکور پرداخته میشود که به مهمترین مشخصههای عدل الهی پویشی منجر میگردد از قبیل اذعان به شر حقیقی یا گزاف، ترغیبی‌دانستن قدرت خدا و اینکه خداوند نمیتواند به طور یک‌جانبه بر شرور غلبه کند. در پایان به نقد نظریه مذکور پرداخته شده و نتیجه گرفته میشود چنین رویکردی شاید بتواند پاسخی باشد به ملحدانی که شر را دستاویز انکار خدا قرار دادهاند؛ اما این رویکرد دچار اشکال‌هایی جدی است مانند چارهناپذیردانستن وقوع شرور، مفروض‌گرفتن تلازم منطقی میان برخورداری خداوند از قدرت قاهرانه و اِعمال آن در جهان، گرفتار تحویلگرایی‌شدن و سرانجام برداشتی از خداوند ارائه‌کردن که پیروان ادیان توحیدی یا خداباوران آن را شایسته پرستش نمی‌دانند.
معرفت‌شناسی عشق: الهیات پست‌مدرن با قرائت ژراردی
جنان ایزدی
مهدی قائد شرف
چکیده: از نظر رنه ژرار، آرزو در انسان، مکانیسمی تقلیدی دارد. عامل برای به‌دست‌آوردن موضوع آرزو، به الگو نگریسته، از آن تقلید می‌کند. با گسترش مهارت‌های عامل ارتباط تقلیدی به نوعی رقابت تبدیل شده و به خشونت منجر میشود. آرزوی تقلیدی منحصر به روابط بین‌فردی نیست و در جامعه نیز باعث رفتارهای پرخاشگرانه میشود. خشونت ناشی از آرزوی تقلیدی جامعه بر سر یک قربانی تخلیه میشود و جامعه به آرامش می‌رسد. از نظر ژرار جامعه و فرهنگ بشر این گونه شکل می‌گیرد. آرزوی تقلیدی در اساطیر، آیین‌های مذهبی بدوی و اسناد سرکوبگری معاصر قابل ردیابی است. وی ادعا می‌کند کتاب مقدس منبع کشف علت و راه حل این بحران است. کتاب مقدس با مستندسازی خشونت مقدس آن را ساخت‌شکنی می‌کند. برای رهایی از چرخه ویرانگر آرزوی تقلیدی و خشونت، در مثلث تقلید، خدا باید واسطه آرزوهای انسان باشد. پست‌مدرنیسم نیازمند معرفت‌شناسی عشقی است که اقتدارناطلب، انتقادی و تلفیقی است. نظریه ژرار از نظر ابرنظریه‌بودن، تعهد مدافعانه به مسیحیت، ابطال‌ناپذیری و غیره قابل نقد است. بااین‌حال این نظریه توانایی حل بعضی مشکلات پست‌مدرنیسم را دارد.
نقد و بررسی نفی تأویل در مکتب سلفی
محمدباقر پورامینی
چکیده: تأویل به معنای حمل کلام از معنای ظاهر به معنایی غیر آن مورد پذیرش سلفیان ظاهرگرا نیست و آنان ضمن تأکید بر حجیت ظاهر کتاب و روایات، نفی تأویل را به عنوان روش شناخت متن دین می‌پذیرند. التزام به ظواهر و نفی تأویل نصوص دینی که از نتایج تعطیل عقل از سوی سلفیان است، سبب شده است آنان در باب متون متشابه، دستخوش تحیر شوند و در مواجهه با آن، ضمن پذیرش ظواهر الفاظ و نفی تأویل، قایل به تشبیه و تجسیم در باب ذات، اسما و صفات خداوند شوند. این مقاله می‌کوشد ضمن تبیین تأویل، نفی حجیت آن را از سوی سلفیان نقد و بررسی کرده و به پیامدها و آثار نفی تأویل اشاره نماید.
بررسی تحلیلی مسئله جاودانگی و عدم جاودانگی عذاب مسلمان گناهکار در مذاهب اسلامی
سید محمدمهدی پورحسینی
حمید ملک‌مکان
چکیده: بیشتر متکلمان اسلامی بر خلود و جاودانگی کفار در آتش جهنم اجماع دارند؛ اما درباره مسلمان گناهکار اختلاف نظر بسیاری وجود دارد. برخی از متکلمان اسلامی به جاودانگی مسلمان گناهکار در آتش جهنم معتقد بوده و برخی این مطلب را نفی کرده‌اند. از این میان، فرقه‌های خوارج، معتزله و زیدیه، مسلمان گناهکار را در آتش جهنم جاودانه می‌دانند؛ اما اشاعره، ماتریدیه، سلفیه و امامیه قائلند که مسلمان گناهکار در آتش جهنم جاودانه نیست. اسماعیلیه نیز امر را دایر مدار ولایت کرده و مسلمان گناهکار ولایت‌مدار را غیرمخلد و گناهکار بدون ولایت را مخلد در آتش جهنم می‌داند. قائلین به جاودانگی به آیاتی استناد کرده‌اند که مفهوم آن این است که نافرمانان از خدا و رسولش، جاودان در آتش هستند. نیز به سه دلیل عقلیِ منع استحقاق و تفضل بر مرتکب کبیره، منع از اجتماع استحقاق ثواب و عقاب و قبح ذمّ محسن استناد جسته‌اند. در نقد این ادعا علاوه بر اینکه آیات و دلایل عقلی متعددی وجود دارد، باید گفت این آیات شامل فساق نمی‌شود، بلکه مختص کفار است. جاودانگی هم به معنای دوام و ابدی‌بودن نیست. نیز این آیات معارض با آیات خلود درباره وعد است، ضمن آنکه دلیل عقلی معتقدان به جاودانگی هم باطل است؛ چون ادعای آنان مستلزم احباط است و قول به احباط عمل باطل است؛ در عین حال معارض نص آیات قرآن و مستلزم ترجیح بلامرجح است. علاوه بر اینکه برداشتن عقاب از مسلمان گناهکار، نشانه رحمت و احسان خداوند است.
علاقه‌مندان می‌توانند جهت تکمیل اطلاعات و تهیه این فصلنامه به وبگاه فصلنامه علمی پژوهشی قبسات یا پایگاه اینترنتی سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی مراجعه کنند./998/د102/ق