بازخوانی بیانات رهبر انقلاب درباره محیط زیست

به گفته رهبر انقلاب وظیفه مسئولین حل مشکلات مردم در همه عرصه‌های اجتماعی است. مسأله محیط زیست و ایجاد رفاه نسبی برای مردم در این عرصه، یکی از حیطه‌های عملیاتی است که مسئولان را در معرض سؤال قرار می‌دهد. بدین ترتیب متناسب مقام معظم رهبری به عنوان نخستین شخصیت برجسته کشوری، به ارائه راهبرد و سیاست‌گذاری در این عرصه پرداخته‌اند. اما پیش از ابلاغ سیاست‌های جدید در عرصه محیط زیست، بیاناتی در زمینه محیط زیست در دیدارهای مختلف ایراد فرموده‌اند. یادداشت پیش رو خلاصه‌ای از دیدگاه‌های ایشان در عرصه محیط زیست است.

حفظ محیط زیست به مثابه بستری برای حیات بشری، از سوی دین مبین اسلام مورد تأکید قرار گرفته است. قرآن کریم، روایات، سیره معصومان (ع) نیز بر این مسأله دلالت دارد. در همین مسیر رهبر معظم انقلاب نیز عنایت ویژه‌ای به این مسأله دارند. ایشان در توصیه به مسئولان مربوطه تأکید کرده‌اند که مسأله محیط زیست، مسأله این دولت یا آن دولت، مسأله‌ این شخص یا آن شخص، مسأله این جریان و آن جریان نیست؛ بلکه موضوع کشوری- ملی است که باید برای حل مشکلات آن، همه باید دست به دست یک‌دیگر دهند.»

مجموع سخنان و رهنمودهای رهبر انقلاب می‌تواند راهبردهای خوبی در مسأله محیط زیست ارائه کند. در ادامه بخشی از بیانات مقام ایشان درباره اهمیت محیط زیست از منظر اسلام و ادیان الهی و همچنین جلوگیری از تخریب طبیعت و محیط زیست می‌آید.

اهمیت حفظ طبیعت و محیط زیست بشری در اسلام

‌ ادیان الهی، نسبت به مسأله‌ حفظ طبیعت و محیط زیست بشری تعالیمی و آموزه‌هایی دارند؛ اسلام نیز در این زمینه نظرات روشنی دارد. از نظر اسلام، طبیعت متعلق به انسان است؛ «وَالأَرْضَ وَضَعَهَا لِلْأَنَامِ» (2) یعنی زمین را برای انسان‌ها آفریده‌ایم. یا در آیه‌ دیگر قرآن، خداوند می‌فرماید: «هُوَ الَّذِى خَلَقَ لَکُم مَّا فىِ الْأَرْضِ جَمِیعًا» (3) همه‌ آن‌چه که در زمین وجود دارد، برای شما انسان‌ها آفریده شده است. که منظور نوع انسانی است نه یک نسل یا مجموعه‌ای خاص. انسان‌ها‌ در همه‌ نسل‌ها باید بدانند که امانت‌دار بوده و در ملکیت این موهبت و عطیه‌ الهی که متعلق به همه‌ نسل‌های بشری است - چون هزاران سال دیگر، بشر در این کره‌ خاکی زندگی خواهد کرد – سهیم هستند. بنابراین باید این موهبت را امانت‌دارانه حفظ کنند.(1)

کسی که طبیعت را تخریب می‌کند ـ به خصوص در آن جایی که ضایعات این تخریب، ماندگار یا احیانا غیرقابل جبران است ـ باید بداند که به همه‌ نسل‌های بشری که بعد از او خواهند آمد، خیانت کرده است. قرآن کریم در آیه‌ دیگر در ترسیم چهره‌ مطرود از انسان‌هایی که در زمین فساد و تخریب به وجود آورده‌اند می‌فرماید: « وَ إِذَا تَوَلَّی سَعَی فِی الأرضِ لِیُفسِدَ فِیهَا وَ یُهلِکَ الحَرثَ والنَّسلَ وَاللهُ لا یُحِبُّ الفَسَادَ» (4) این اشخاص کسانی هستند که در روی زمین فساد می‌کنند؛ هم انسان‌ها را به نابودی می‌کشانند و هم فرآورده‌های زمین را تخریب می‌کنند. بنابراین از نظر اسلام، این نکته کاملا روشن است

استفاده صحیح از منابع، از ملاک‌های پیشرفت عاقلانه برای انسان

دانش در بخش‌ها و علوم مختلف پیش رفته است، اما ملاک سعادت بشر و پیشرفت بشر، دانش نیست، ملاک پیشرفت بشر، تسلط بر ابزارهایی که چند صباحی انسان را راضی نگه می‌دارند، نیست. ملاک پیشرفت بشر، صراط مستقیمی است که بشر در لابلای این حرکت دویست ساله آن را گم کرده است. آن روزی را شما در نظر مجسم کنید که دانشمندان برجسته‌ی بشر بنشینند، محاسبه کنند و با نتایج قطعی به این نقطه برسند، که اگر بشر پیشرفت‌های علمی را نه از راه پیموده شده‌ این دویست سال پی می‌گرفت؛ فرضا اگر بشر به جای استفاده‌ بی‌رویه از انرژی نفت و راه‌اندازی این کارخانه‌های عجیب و غریب در دنیا، از انرژی‌هایی که آن‌ها در دسترس بشر است، استفاده می‌کرد، در این دویست سال، دانش بشری در کنار پیشترفت‌ها، این ضایعات و فاجعه‌های بشری را به وجود نمی‌آورد؛ دانش امروزه بشر محیط زیست را به نابودی کشانده است، انسان از اخلاق تهی کرده است، فحشا، اختلاف طبقاتی، استعمار کشورهای ضعیف و لزوم حتمی تسلط قدرت‌های سلطه‌گر جهانی بر کشورهای دیگر در اثر همین پیشرفت علمی به وجود آمده است.

روزی دانش بشری این را کشف خواهد کرد که در این 200 یا 300 سال، با این دستآوردهای زیاد، بیراهه و کجراهه‌ای را پیموده است؛ و از این نکته غافل مانده‌اند که اگر به اندازه انگشت اشاره‌ای به هدایت الهی توجه می‌داشت، می‌توانست همین دستآوردها و بیشتر از آن‌ها را بدون این ضایعات، با این حجم از کوشش و تلاش به دست آورد.(5)

استفاده صحیح از منابع طبیعی و محیط زیست در زمان ظهور تمدّن اسلامی به صورت کامل در دوران ظهور حضرت -بقیةاللَّه ارواحنافداه- شکل می‌گیرد. در دوران ظهور، تمدّن و دنیای حقیقی اسلامی به وجود خواهد آمد. بعضی افراد جامعه خیال می‌کنند، دوران ظهور حضرت بقیةاللَّه (ع) آخرِ دنیاست! درحالی که دوران ظهور حضرت بقیةاللَّه (ع) اوّلِ دنیاست؛ شروع حرکت انسان با مانع کمتر یا بدون مانع در صراط مستقیم الهی است. اگر صراط مستقیم الهی را مانند یک جاده‌ وسیع، مستقیم و همواری فرض کنیم، همه‌ انبیاء در این چند هزار سال گذشته آمده‌اند تا بشر را از کوره ‌راه‌ها به این جاده برسانند. وقتی به این جاده رسید، سِیر تند، همه‌جانبه‌، عمومی‌، موفق‌تر و بدون ضایعات خواهد بود.

 دوره‌ ظهور، دوره‌ای است که بشریّت می‌تواند نفس راحتی بکشد؛ می‌تواند راه خدا را طی کند؛ و از همه‌ استعدادهای موجود در عالم طبیعت و در وجود انسان به شکل بهینه استفاده کند. امروز از امکانات بشر استفاده‌ بهینه نمی‌شود؛ استعدادها ضایع و نابود می‌شود؛ همه‌ پدیده‌هایی که علیه محیط زیست و در آلوده‌سازی محیط زیست وجود دارد، ناشی از استفاده غلط امکانات طبیعی است. بشر در مسیر تخریب محیط زیست افتاده است و پیش می‌رود.(6)

عقوبت کفران نعمت در قبال طبیعت

بنابر نگرش اسلام - یقینا نگرش ادیان دیگر نیز همین است - همه‌ آنچه که در طبیعت و روی زمین وجود دارد، نعمت‌های خداوند است که به بشر داده؛ هدیه کرده است. انسان وظیفه دارد در مقابل آن‌ها خدا را شکر کند. اگر نعمت خداوند شکرگزاری شد، افزایش پیدا خواهد کرد. این شکرگزاری، همان تعامل درست و منطقی با طبیعت است. اگر کسی با پدیده‌های طبیعت تعامل صحیح و منطقی داشته باشد، طبیعت، خودش را در اختیار او می‌گذارد، یعنی طبیعت ضربه نمی‌خورد و افزایش پیدا می‌کند. نقطه‌ی مقابل آن این آیه است که: «وَلَئِن کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ» (7) اگر نعمت‌های الهی کفران شود، پشت سر آن، عقوبت الهی است. کفران نعمت‌های طبیعت چیست؟ عبارت است از تخریب، ضایع کردن، درست نشناختن و یا درست به کار نبردن آن‌ها. اگر این کفران اتفاق افتاد، به دنبالش عقوبت الهی خواهد بود عقوبت الهی چیست؟ همین چیزی است که ما امروز نشانه‌هایی از آن را - که ناشی از تخریب محیط زیست است - مشاهده می‌کنیم: بیماری‌ها، نابسامانی‌ها، کمبودها و مشکلاتی که بر بخش‌های عظیمی از آحاد بشر تحمیل می‌شود.(8)

دیدگاه جامع اسلام درباره شیوه تعامل با طبیعت و محیط زیست

جامع‌ترین دیدگاه و صحیح‌ترین شیوه‌ تعامل با طبیعت و محیط زیست در اسلام بیان شده است؛ خداوند، جهان هستی و همه‌ پدیده‌ها را زیبا، متقن و موزون آفریده و ما باید رابطه‌ی خود را با آن‌ها تصحیح کنیم و با تصرفات نادرست خود آن‌را ویران، آلوده و جامعه را با بلا و مصیبت مواجه نسازیم‌.

نگاه اسلام به طبیعت و محیط - اعم از جاندار و بی‌جان - عاطفی، اخلاقی، معنوی و هدایت‌گرانه است و برخورداری از مواهب طبیعی نیز بر پایه‌ اصولی متین، عادلانه، حکیمانه، متوازن و سازنده استوار گردیده است. هدف متعالی اسلام برخوردار ساختن نسل‌های مختلف از نعمت‌های الهی و ایجاد جامعه‌ای سالم و به‌دور از فاصله‌ی طبقاتی و مستعد برای رشد و شکوفائی است و الزامات شرعی برای حفظ تعادل و توازن در استفاده از مواهب طبیعی با پرهیز از زیاده‌روی و مقیّد به عدم اضرار به غیر فراهم آورده است.(9)

تاکید اسلام بر محیط زیست

اسلام بر روی محیط زیست تکیه و سفارشات فراوانی را نموده است؛ مفاهیمی که امروزه در زمینه محیط زیست مانند: حفظ محیط زیست،رعایت محیط زیست و... وجود دارد، جزو تعالیم اسلام بوده است.(10)

تاکید قانون اساسی بر حفاظت از محیط زیست

حفاظت از محیط زیست و احکام آن در متن قانون اساسی آمده است و جزء اصول قانون جمهوری اسلامی است؛ علما، مجتهدین، حقوقدانان، سیاستمداران‌، شخصیت‌هایی مثل مرحوم آیت‌الله بهشتی‌ و دیگران حفظ محیط زیست را یکی از اصول قانون اساسی قرار داده‌اند و این مسأله را دولت، ملت و سازمان حفاظت از محیط زیست باید جدی بگیرند. (11)

نتیجه گیری

توجه به اهمیت محیط زیست، معضلات و چالش‌های زیست محیطی به وجود آمده که نسل بشر را تهدید می‌کند مورد تأکید رهبر انقلاب بوده و سند راهبردی و سیاستگذاری آن نیز ابلاغ شده است. دستگاه اجرایی کشور موظف است در راستای حفاظت از محیط زیست، و با رویکردی جهادی و نه سازمان محور به حل مشکلات زیست محیطی کشور بپردازد و آن را از حرکت در مسیر بحران‌های اجتماعی نجات دهد./882/ت303/س

هادی عیدی چگینی، پژوهشگر حوزه علمیه قم

پی نوشت

1. «بیانات رهبری در دیدار مهمانان و اعضای هیات علمی همایش بین‌المللی محیط زیست در 29 خرداد ماه سال 1380»

2. الرحمن، 10

3. بقرة، 29

4. بقره، 205

5. «بیانات رهبری در مجمع بزرگ فرماندهان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در 26 شهریور ماه سال 1379»

6. «در اجتماع بزرگ اساتید، فضلا و طلاب حوزه علمیه قم در مدرسه فیضیه در  14 مهر ماه سال 1379»

7. ابراهیم، 7

8. «در دیدار مهمانان و اعضای هیأت علمی همایش بین‌المللی محیط زیست در 29 خرداد ماه سال 1380»

9. «در پیامی به مناسبت برگزاری همایش حقوق محیط زیست ایران در  20 خرداد ماه سال 1382»

10. «بازدید از توانمندی‌های خودروسازی در 9 فروردین ماه سال 1389»

11. «در خطبه‌های نماز جمعه تاریخ 20 خرداد ماه سال 1367»