از نقدهای راهگشا تا ضروریات دست‌ و‌ پا گیر

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نشست نقد کتاب روش شناسی قرآن با حضور مؤلف و دوتن از ناقدان این اثر علمی آموزشی برگزار شد.

بر پایه این گزارش، در ابتدای این نشست، حجت الاسلام علی فتحی، دبیر علمی، به بیان ویژگی‌های این اثر پرداخت و عنوان کرد: این اثر بسیار ارزنده در آشفته بازار ترجمه قرآن، کار بسیار مهمی بود که یکی از محققین و پژوهشگران توانمند حوزوی آن را تدوین کرده است.

وی افزود: اهمیت و ضرورت مسأله ترجمه از موضوعاتی است که متخصصان این حوزه بر آن تأکید دارند و با توجه به اینکه مسلمانان در کشورهای مختلف و با زبان های گوناگونی وجود دارند، اهمیت ترجمه قرآن بیش از پیش مشخص می شود.

استادیار گروه قرآن پژوهی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تصریح کرد: در ترجمه های فارسی قرآن که موجود است بعضاً مشکلات فراوانی وجود دارد و برخی آثار این مشکلات و اشتباهات به قدری زیاد است که به اصل موضوع آسیب می رساند.

 

حجت الاسلام فتحی تأکید کرد: از مسائلی که در این باره باید به آن توجه شود، ضرورت نظارت بر ترجمه و تفاسیر قرآن است و با توجه به اینکه ترجمه های خام و غیر ممتاز زیادی در بازار نشر و ترجمه وجود دارد، ضرورت تدوین کتابی جامع که ضمن داشتن غنای علمی و پژوهشی، اشتباهات دیگر آثار را نداشته باشد، وجود داشت و کتاب «روش شناسی ترجمه قرآن» توانست این خلأ را به خوبی پر کند.

وی در پایان، خاطرنشان کرد:یک اثر ترجمه‌ای قوی باید متناسب با سبک و سیاق زبان مبدأ، موضوع را به زبان مقصد منتقل کند و این مبانی و روش‌شناسی برای دوره های تحصیلی از کارشناسی تا دکترا لازم است و نویسنده در این کتاب سعی کرده تا موارد کاربردی را بیان و به مشکلات ساختاری ترجمه‌های مختلف هم اشاره کند.

در ادامه این نشست، حجت الاسلام سید محمدحسن جواهری، مؤلف اثر«روش شناسی ترجمه قرآن» به بیان توضیحاتی درباره این اثر علمی آموزشی پرداخت.

- روش شناسی ترجمه؛ نیاز فضای آموزشی

وی با اشاره به اهمیت تدوین یک منبع آموزشی برای تدریس با موضوع ترجمه قرآن، یادآور شد: قبل از تدوین این کتاب، درسنامه ترجمه قرآن در حوزه و دانشگاه تدریس می شد که برخی مشکلات موجود در آن که بیشتر ناظر به مباحث نظری بود، ضرورت توجه به تدوین کتابی با موضوع مباحث کاربردی در بحث ترجمه قرآن را دوچندان کرده بود و به همین دلیل تلاش کردیم کتاب«روش شناسی ترجمه قرآن» تدوین شود.

حجت الاسلام جواهری خاطرنشان کرد: نقد و فضای هم‌فکری باعث تعالی کتاب و مؤلف خواهد شد و این موضوع باعث می شود تا نقط ضعف و قوت یک اثر شناخته شده، برای رفع آنها تلاش ویژه ای صورت بگیرد و به همین منظور از برگزاری چنین جلسات نقدی استقبال می کنیم.

این پژوهشگر حوزوی تصریح کرد: بعد از چند دوره تدریس کتاب درسنامه ترجمه قرآن و نیازهایی که در بحث سرفصل و محتوای آموزشی مشخص شده بود، ویرایش‌ها و جابجایی‌هایی صورت گرفت تا در نتیجه، کتابی تدوین شود که علاوه بر غنای علمی و آموزشی، از ابهامات موجود کاسته و دانشجویان و طلاب را به  مشکل دچار نسازد.

- ساده سازی متون؛ هدف اصلی تدوین اثر

وی ورود به حوزه احادیث را از ویژگی های این اثر دانست و اظهار کرد: از موضوعاتی که در این کتاب درباره آن کار شده است، استفاده از احادیث و ورود به حوزه حدیثی است و اگرچه عنوان اصلی در بستر قرآن کریم است، اما اشاراتی نیز به احادیث شده است و این موضوع نکته مهم این اثر محسوب می شود.

حجت الاسلام جواهری اضافه کرد: از دیگر کارهای ضورت گرفته، تلاش برای ساده کردن متون به منظور درک بهتر مطالب است و همین موضوع نیز باعث شده تا استقبال خوبی در بین حوزه ها و دانشگاه ها نسبت به تدریس این کتاب پدید آید و امروز بیش از 10ده هزار نفر این کتاب را به صورت منبع درسی مطالعه می کنند.

نویسنده کتاب«روش شناسی ترجمه قرآن»، در پایان ابراز کرد: البته کاستی ها و نقایصی در این اثر وجود دارد که امیدواریم با نقد استادان فن رفع شود، اما به طور کلی، هدف از نگارش این کتاب بر این محور استوار بود که خواننده و مخاطب این کتاب بتواند مطالبی درباره ترجمه قرآن و حدیث فرا گیرد.

در ادامه این نشست، حجت الاسلام محمدعلی کوشا، محقق حوزه و دانشگاه در جایگاه  نخستین ناقد به نقد محتوایی این کتاب پرداخت.

- مشکلاتی که از غنای اثر کاسته است

حجت الاسلام کوشا با مهم دانستن رویکرد این اثر در بخش آموزش، خاطرنشان کرد: زمانی که یک اثر برای تدریس در مجامع علمی و دانشگاهی تدوین می شود، باید استادان و مدرسان آن را نقد کنند و افکار و نظریات متفاوت درباره آن اثر، جمع آوری و اصلاحات بر اساس نظر آنها صورت گیرد.

وی افزود: یک اثر آموزشی باید علاوه بر غنای علمی خود، دارای ویژگی هایی مانند مفید بودن، اختصار و فشرده بودن مطالب باشد.

این محقق حوزه و دانشگاه در ادامه یادآور شد: با بررسی های صورت گرفته، سه مشکل عمده در این کتاب وجود دارد که نداشتن نظم منطقی دقیق از جهت ترتیب سرفصل ها، وجود مطالب اضافه در متن کتاب از این موارد است و همچنین یک اثر آموزشی و متن درسی باید منقح تر، کم حجم تر و پرمحتواتر باشد که این مسئله در این اثر رعایت نشده است.

-تعاریفی که جامع نیست

حجت الاسلام کوشا با اشاره به تحقیق های گسترده خود درباره ترجمه قرآن اظهار کرد: بنده بیش از 186 ترجمه قرآن را که از قرن 4 هجری تاکنون نوشته شده است، بررسی کرده ام و کتابی با عنوان ترجمه‌های ممتاز قرآن در حدود 500 صفحه، حاصل این تحقیقات گسترده است و اگر اشاره‌ای به برخی از نکات ضعف و قوت این اثر می‌شود، ناشی از نگاه کارشناسانه و واکاوی های علمی است.

وی افزود: در بیان تعاریفی که در متن کتاب صورت گرفته است، مشکلاتی وجود دارد، برای نمونه، تعریف ترجمه که از آن با عبارت «برگردان مراد گوینده از زبان مبدأ به زبان مقصد با حفظ رتبه تأثیرگذاری بر مخاطب و حفظ عناصر و ساختارهای دستوری و بلاغی زبان مبدأ با جایگزینی در حد ممکن و متناسب با ترجمه» یاد شده است؛ تعریفی طولانی و در عین حال دارای مطالب اضافه است و عبارت«حفظ رتبه تأثیرگذاری بر مخاطب» جایگاهی در این تعریف ندارد؛ چرا که هر اثری بر مخاطب خود نوعی تأثیر دارد و ما بایدسعی کنیم در چنین اثری از تعارف کوتاه، مفید و مختصر استفاده کنیم.

این پژوهشگر حوزوی اضافه کرد: یکی دیگر از نکاتی که در متن دروس دیده می شود، ندادن نشانی درست از مطالب تاریخی است؛ برای مثال، در عبارتی از تفسیر رسمی نام برده شده است، در حالی که مشخص نیست که این تفسیر به صورت فردی انجام شده است و یا گروهی، و نکته ای که وجود دارد این است که برخی منابع، مؤلف را میرک بلخی می دانند و در چند نسخه اسم او آمده، اما تنها در نسخه سلطنتی که محل پژوهش حبیب یغمایی بوده است، نام وی برده نشده است؛ در حالی که در متن کتاب از این منبع تحقیقی بهره لازم برده نشده و فقط به تحقیق آخر بسنده شده است.

- اشاراتی که از آنها غفلت شده است

وی با اشاره به بخشی از متن این اثر، تصریح کرد: یکی دیگر از خلأهایی که در محتوای این کتاب دیده می شود، نام نبردن از تمامی تفاسیر مورد نیاز است، به طوری‌که علاوه بر پنج اثر تفسیری که در این کتاب به آنها اشاره شده، نیاز است تا سه اثر تفسیری جامع و مهم که در حوزه تفسیر موجود است نیز اضافه شود؛ چرا که تمام  هشت اثر در بحث ترجمه قرآن تعیین کننده هستند و بدون آگاهی از متون کهن فارسی نباید به ترجمه پرداخت؛ زیرا غنای واژهگان فارسی در این هشت اثر جمع شده است.

حجت الاسلام کوشا وجود نقص در برخی تعابیر را از دیگر مشکلات متنی این اثر دانست و خاطرنشان کرد: باید تعریف دقیق‌تری از انواع ترجمه که شامل پنج نوع:تحت اللفظی، تطبیقی، تفسیری، مضمونی و منظومی است، صورت بگیرد و مصادیق آنها نیز بیان شود تا مخاطب بهتر با آنها آشنا شده، بتواند در موضوع شناخت انواع ترجمه، مهارتهای خوبی کسب کند.

وی افزود: تعبیر دیگری که بیان شده، تعبیر ترجمه آزاد است و متأسفانه این تعبیر بسیار مشهور است اما خیلی بحث نشده hsj که منظور از ترجمه آزاد چیست و آیا ارتباطی با ترجمه مضمونی دارد یا نه و لذا برای اینکه مخاطب این موضوع را بهتر درک کند باید fi این موضوعات اشاره a,n.

این پژوهشگر حوزوی تصریح کرد: تعبیر دیگری که در این کتاب آمده است، بحث ترجمه ناپذیریِ مراتبی از بیان قرآن است، در حالی که بنده معتقدم، تمام قرآن قابل ترجمه است اما باید نخست مشخص شود که نوع ترجمه ما قرار است از چه سبک و روشی تبعیت کند.

وی افزود: هیچ زبانی نمی تواند به صورت کامل تمام ظرافت‌های اثر مبدأ را منتقل کند؛ برای مثال، اگر صدها اثر درباره ترجمه فارسی غزلیات حافظ نوشته شود، شاید نتوان ظرافت‌هایی را که در شعر حافظ هست، در آنها بیان کردد اما خواه ناخواه مقصود را بیان می شود و این موضوع اهمیت زیادی دارد.

- روایاتی که مستند نیست

حجت الاسلام کوشا وجود روایات ضعیف و غیر مستند را از دیگر مشکلات این اثر دانست و عنوان کرد: برخی احادیث بیان شده از لحاظ سندیت، احادیث مرسل بوده و قابل استناد برای این اثر علمی آموزشی نیستند. برای مثال، روایتی از پیامبر(ص) نقل شده است که«زبان عربی گویایی زبان های دیگر را دارد اما زبان های دیگر گویایی عربی را ندارند» و یا روایتی دیگر نقل شده است که« زبان اهل بهشت زبان عربی است» که اشاره به این احادیث با استناد ضعیف، مناسب این اثر نیست و متأسفانه همین احادیث دستمایه برخی افراد غیرکارشناس و با بیان آنها برای مردم، بهانه ای برای هجمه به دین اسلام می شود.

وی اضافه کرد: در تعریف ترجمه منظوم در فصل مربوط، تنها به نقل قول بسنده شده است، در حالی که ابتدا باید انواع ترجمه، مطرح و سپس مصادیق هرکدام بیان شود و در بحث ترجمه منظوم نیز این رویه حاکم باشد.

وی در پایان سخنان خود به صورت موردی به برخی دیگر از اشکالات متن این کتاب اشاره و خاطرنشان کرد: البته نباید از تلاش بسیار خوب و ارزنده‌ای که برای تدوین این کتاب صورت گرفته است، غفلت کرد و اگر مطلبی یرای نقد بیان می شود، ناظر به رفع مشکلات و کمک به افزایش غنای آن است.

در ادامه این نشست، حجت الاسلام علی اکبر بابایی، دانشیار گروه قرآن پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در جایگاه دومین ناقد، به بیان مطالبی درباره این اثر پرداخت.

- بحث های غیرضروری؛ مشکلی که نیازمند علاج است

حجت الاسلام بابایی با اشاره به اهمیت نگارش این اثر علمی آموزشی یادآور شد: کتاب«روش شناسی ترجمه قرآن» از  آثار بسیار خوب و ارزشمندی است که بخشی از خلأ موجود در بحث متون آموزشی ترجمه قرآن را رفع کرده است و استقبال صورت گرفته از آن هم نشان دهنده این موضوع است، اما نباید از نظر دور داشت که نواقص و مشکلاتی در این اثر وجود دارد.

وی افزود: این حرکت، در واقع، گام اول در این حوزه محسوب می شود و نیاز هست تا با اصلاحاتی که باید حاصل کار کارشناسان و مشورت با خبرگان این حوزه باشد، بر غنای این اثر افزوده و مشکلات آن مرتفع شود.

دانشیار گروه قرآن پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تصریح کرد: از مشکلاتی که در این اثر بیش از هر موضوع دیگری به چشم می آید، وجود بحث‌های غیرضروری و بی‌توجهی به برخی بحث های ضروری است، به گونه‌ای که اصطلاحات بیان شده در تعاریف موضوعات مختلف، معنای کامل را نمی رساند و مخاطب را به  ابهام دچار می کند.

وی خاطرنشان کرد: وقتی یک تعریف  استناد قوی نداشته باشد و به یک منبع ارجاع داده نشود، هیچ ثمره ای به دنبال ندارد و باید دقت کرد که می‌توان منظور از اصطلاحات گوناگونی را که در این کتاب بیان شده است با زبانی ساده و به صورت مختصر و مفید بیان کرد و به بحث هایی اشاره کرد که در هدف متن اثرگذار باشد.

- تفاوت هایی که مشخص نیست

حجت الاسلام بابایی یکی دیگر از مشکلات موجود را  بررسی غیردقیق معانی لغات دانست و ابراز کرد: وقتی درباره موضوعی مانند سبک ها بحث می شود، علاوه بر بحث درباره معنای لغوی آن ، بحث های اصطلاحی آن نیز باید با دقت بیان شود و همچنین به تفاوت های سبک و روش نیز باید شاره و مثال هایی برای فهم بهتر مطلب گفته شود.

وی اضافه کرد: کار دیگری که انجام شده این است که معنای لغوی سبک از لسان العرب و معنای اصطلاحی آن نیز از همان کتاب گرفته شده و این موضوع سبب شده است تا کلیت بحث نامفهوم باشد، زیرا از کتاب لغت نمی توان اصطلاحات را استخراج کرد و در ادامه نیز تعریف برتر و صحیح بیان نشده و مخاطب در سردرگمی مانده است.

این پژوهشگر حوزوی در ادامه تأکید کرد: در دسته بندی سبک های قرآنی نیز فقط نویسنده ادعاهایی را بیان کرده و استدلال خاصی دیده نمی شود و نیاز هست تا برای کامل شدن مطلب مورد نظر، ابتدا تمامی سبک ها بیان و در انتها نیز به ترجمه متناسب با سبک استفاده شده، اشاره شود.

دانشیار گروه قرآن پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ادامه داد: برخی مفاهیم نیز در تعریف خود ناقص هستند و نیازمند هست تا هدف از بیان آنها مشخص شود و همچنین جایگاه مطالبی مانند انواع سبک‌ها به صورت دقیق‌تر بیان شود و  همچنین نیاز نبوده است که درباره موضوعی مانند سبک آوایی  در یک سرفصل مجزا بحث شود، بلکه باید به صورت زیرمجموعه ای از سبک ها بیان شود.

- مشکلات ترجمه و راهکاری که وجود ندارد

حجت الاسلام بابایی از مشکلات دیگر این اثر را ترتیب ناصحیح سرفصل های آموزشی دانست و ابراز کرد: روشی که باید در پیش گرفته شود بدین گونه است که ابتدا مبانی و اصول ترجمه بیان و سپس در انتها به بررسی مشکلات و راهکارهای آن پرداخته شود و از این موضوع غفلت شده  و مشکلات بر مبانی و اصول تقدم یافته که این، اشکال کتاب است.

وی افزود: در بخش مشکلات بیان شده نیز به سادگی از آنها عبور شده و هیچ راهکاری برای رفع این مشکلات بیان نشده است و علاوه بر آن، مشکلات بیان شده، ساده و ناقص هستند و هیچ مستندی برای آنها ذکر نشده است و لذا برای اینکهدر این بخش به نتیجه مطلوب  برسیم باید به موضوع توجه و دقت بیشتری شود.

این پژوهشگر حوزوی تأکید کرد: بحث هایی که در موضوع ترجمه آمده است، در حد بسیار زیادی مربوط به بحث تفسیر است و چون این موضوعات به تفصیل در کتاب‌های روش تفسیر آمده است برای اختصار مطلب باید مخاطب را به آن منابع ارجاع داد.

وی در پایان سخنان خود خاطرنشان کرد: این کتاب نقاط قوت فراوانی دارد که مهم‌ترین آنها پر کردن خلأ موجود در بحث درسی ترجمه قرآن است و از این نظر بسیار ارزنده و ارزشمند است و نیاز هست تا برای بیشتر شدن غنای آن با کارشناسان و پژوهشگران بیشتری ارتباط، برقرار و از نظرات آنها نیز بهره گیری شود.

در بخش پایانی این نشست، حجت الاسلام جواهری، مؤلف کتاب«روش شناسی ترجمه قرآن» به بیان مطالبی درباره نقدهای بیان شده پرداخت.

- اختصار دست و پاگیر

حجت الاسلام جواهری اختصار را از ویژگی های کتاب«روش شناسی ترجمه قرآن» دانست و گفت: به دلیل ضرورت مختصر کردن مطالب، باید برخی موضوعات، حذف شود و یا اینکه برای مطالعه بیشتر، دانشجو و طلبه را به منابع دیگر ارجاع داد و همین موضوع باعث بروز برخی مشکلات شده است.

وی افزود: وقتی  یک کتاب 400 صفحه ای در 200 صفحه خلاصه شود، به هرحال در برخی تعاریف آن ابهام به وجود می آید که علت آن نیز مختصر کردن مطالب است و از سوی دیگر نیز سعی شده است تا علاوه بر اختصار، نظم منطقی میان مطالب حفظ شود.

این پژوهشگر حوزوی تصریح کرد: قرار است درسنامه ترجمه به صورت مفصل‌تر در دو زبان تدوین شود: متن درس که ساده و روان و قابل استفاده برای عموم دانشجویان و طلاب باشد و بخش دیگر،  پیوست ها و پاورقی های آن که به تفصیل درباره مطالب توضیحات تکمیلی در آنها آمده است تا علاقه‌مندان برای مطالعه بیشتر به آنها مراجعه کنند.

- مترجم باید مفسر باشد

وی اشاره به برخی مسائل تفسیری را لازمه ترجمه دانست و خاطرنشان کرد: از موضوعاتی که تأکید زیادی بر آن هست، این است که مترجم باید مفسر خوبی باشد و قبل از ترجمه درباره تفسیر کار کرده باشد؛ زیرا در غیر این صورت دچار مشکل می شود و ما می بینیم که برخی ترجمه ها از نظر تفسیری مشکلات فراوانی دارند  و نویسنده از هدف اصلی ترجمه دور شده است و لذا این موضوع نیازمند توجه ویژه‌ای است.

حجت الاسلام جواهری در پایان خاطرنشان کرد: امیدواریم این نقدهای کارشناسانه ما را در اصلاح این اثر یاری کند و قطعاً از نظرات تمام کارشناسان و خبرگان استفاده خواهیم کرد تا غنای این اثر روز به روز افزایش یابد.

گفتنی است، کتاب روش شناسی ترجمه قرآن کریم، نوشته سید محمد حسن جواهری را انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه برای نوبت اول در تابستان 91 در 1500 نسخه و 266  صفحه منتشر کرده است و کلیات، سبک ها و انواع ترجمه قرآن مبانی ترجمه قرآن، اصول ترجمه قرآن، منابع ترجمه قرآن، فرایند ترجمه قرآن، تحلیل های تقابلی و مشکلات ساختاری هفت فصل این کتاب هستند.

معنی شناسی ترجمه، اهمیت و ضرورت ترجمه، جامعیت زبان عربی، موانع آوایی و بلاغی، تفاوت های ترجمه و تفسیر، قالب های کلی سبک قرآن، ارزش گذاری ترجمه های آهنگین، ترجمه لغوی یا لفظ به لفظ، ترجمه تحت اللفظی، ترجمه معنایی، ترجمه آزاد، هم معنایی واژگانی، فروق اللغات، حقیقت قرآنی، مبانی تفسیری، رؤیت خدا، علم الهی، جبر و اختیار، اصول ترجمه، آشنایی کامل با زبان مقصد، امانتداری در ترجمه واژه های متشابه و خاص، ابهام آوایی و زبر زنجیری، ابهام واژگانی، ابهام در ساختار نحوی زبان مقصد، تحول معنایی، برخی از فرهنگ‌های لغت یک زبانه عربی، فرهنگ‌نامه‌های لغت قرآنی، تحلیل واژگانی متن مبدأ، قواعد واژه شناسی، یکسان سازی در ترجمه، ویرایش، ارزیابی و کنترل نهایی ترجمه، تشخیص نوع عناصر و الگوهای زبانی، واو زائد، لام فارقه و موطئه، عناصر معناداری که نمی توان برای آنها برابر مناسبی یافت، کلمات خطاب، روابط میان مبتدا و خبر، عناصر معنادار و الگوهایی که برابر ندارند، ولی راه علاجی برای آنها یافت می شود، آسیب شناسی برابریابی در ترجمه، پیوند بین جملات آیات، فعل، ماضی و مضارع، از موضوعات مطرح شده در این کتاب هستند./872/ ز ۵۰۲/ش