کودتا، اقدام نظامی و چند فرضیه دیگر/ گزینه‌های محدود قطر در برابر تفرعن سعودی
خبرگزاری رسا ـ گرو بین الملل: قطع روابط دیپلماتیک عربستان، امارات، مصر و بحرین با قطر ابعاد تازه ای را به تنش‌های اخیر بین کشورهای حاشیه خلیج فارس بخشید که می‌توان تحلیل‌ها و ارزیابی‌های مختلفی را همراه داشته باشد اما آنچه در نگاه اول می‌توان بر روی آن دست گذاشت این است که تنش‌های همسایگان حاشیه خلیج فارس از مجادله‌های کلامی و جنگ رسانه‌ای فراتر رفته و هیچ بعید نیست که درگیری نظامی جدیدی را در خاورمیانه شاهد باشیم.
عربستان سعودی با اعلام خبر قطع روابط دیپلماتیک با قطر اعلام کرده است که این تصمیم را در راستای «حفظ منافع ملی» خود اتخاذ کرده است. بنا به اعلام دولت عربستان قطع روابط با قطر برای حفاظت از «تروریسم و افراط گرایی» لازم بوده است. در بیانیه ای که در خبرگزاری دولتی عربستان منتشر شده است دولت قطر به حمایت از اخوان المسلمین، داعش و القاعده متهم شده است. ریاض همچنین دوحه را به پشتیبانی از شورشیان تحت حمایت ایران در شرق عربستان و در بحرین متهم کرده است.
دولت‌های امارات، مصر، بحرین نیز در بیانیه‌هایی مشابه قطر را به حمایت از تروریسم متهم کردند. دامنه اقدامات علیه قطر از این هم فراتر رفت و کشورهای حاشیه خلیج فارس به نوعی قطر را در محاصره هوایی، دریایی و زمینی قرار دادند. کابینه قطر اما در بیانیه ای این تصمیم کشورهای عربی ابراز شگفتی کرد و افزود: این اقدام تحت هیچ شرایطی توجیه پذیر نیست. کابینه قطر اعلام کرده است که حکومت‌های عربستان، مصر و امارات با آغاز هجمه‌های رسانه ای ظالمانه علیه دوحه، برای تصمیم اخیر خود، بسترسازی کردند. در این بیانه تصریح شده است: این اقدام با هدف اعمال فشار بر قطر برای عقب نشینی آن از اهداف ملی‌اش، انجام شده است.
اعلام بی‌طرفی کشورهای مختلف و انزوای قطر
واکنش‌ها به این اقدام کشورهای عربی هم به نوبه خود جالب توجه است. رکس تیلرسون وزیر خارجه آمریکا کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس را به اتحاد و حل و فصل مشکلات دعوت کرد. وی در این رابطه اتحاد اعضای شورای همکاری خلیج فارس را بسیار مهم خواند و خاطرنشان کرد که دو طرف را تشویق میکنیم تا اختلافات خود را پای میز مذاکره حل و فصل کنند.
سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه در گفتگوی تلفنی با محمد بن عبدالرحمن بن جاسم آل ثانی وزیر خارجه روسیه بر ضرورت حل اختلافات قطر و کشورهای شورای همکاری خلیج فارس از طریق گفتگو و بر اساس احترام متقابل تاکید کرد. او همچنین در اظهار نظری دیگر قطع روابط برخی کشورهای عربی با قطر را مسئله ای مربوط به خود آنها دانست و خواستار حل و فصل اختلافات از طریق گفت‌وگو شد.
محمدجواد ظریف در حساب توئیتری خود درباره تنش به وجود آمده میان قطر و چند کشور عربی نوشت: «همسایگان همیشگی هستند، جغرافیا را نمی‌توان تغییر داد. فشار و تهدید هیچگاه راه حل نیست. گفتگو امری ضروری است به ویژه در ماه مبارک رمضان.» او همچنین علاوه بر گفت‌وگو با همتای قطری خود گفت‌وگوهای فشرده ای را با وزرای چندین کشور اسلامی انجام داد.
در همین راستا مولود چاوش اوغلو وزیر امور خارجه ترکیه که از مهم‌ترین متحدان قطر به شمار می‌رود درباره قطع روابط چند کشور عربی با قطر گفت: آنکارا در این باره ناخشنود است و آنها باید هرچه سریعتر اختلافات خود را حل کنند. وی افزود: ترکیه خواهان تداوم گفتگو میان قطر و کشورهای عربی و تنش زدایی از طریق راه های مسالمت آمیز است و برای عادی سازی روابط میان این کشورها از هیچ تلاشی دریغ نخواهد کرد.
از نقش عمان و کویت تا دعوا بر سر اخوان المسلمین
پر واضح است که عربستان سعودی پس از اجلاس ریاض در اقداماتی برنامه ریزی شده و با همکاری کشورهایی از قبیل امارات و مصر اقدامات بی‌سابقه ای را علیه یکی از اعضای شورای همکاری خلیج فارس انجام داده است. در این میان چند نکته از اهمیت دو چندان برخوردار است:
1ـ عدم همراهی عمان و کویت: کشورهایی مانند کویت و عمان سه کشور دیگر شورای همکاری خلیج فارس را در قطع روابط با قطر همراهی نکرده اند. گزارش‌ها از فشارهای بالای عربستان به این دو کشور برای موضع گیری علیه قطر حکایت دارد اما رویکرد عقلانی این دو کشور در سال‌های اخیر این مساله را غیر محتمل می‌کند. در هر صورت می‌توان تاکید کرد که شورای همکاری خلیج فارس به دو دسته تقسیم شده است.
2ـ چراغ سبز دونالد ترامپ: فرضیه موافقت دونالد ترامپ با این هجمه سازمان یافته علیه قطر را می‌توان بسیار محتمل دانست. از آن حیث که قطر از شرکای مهم آمریکا در خاورمیانه است و پایگاه نظامی العدید هم در اختیار آمریکایی ها است، عربستان هرگز بدون موافقت آمریکایی‌ها چنین اقدامات ستیزه جویانه ای را صورت نمی‌داد. از سوی دیگر قطر حمایت قاطع هیچ یک از کشورهای جهان را پشت سر خود ندیده است. حتی دولت رجب طیب اردوغان هم تا کنون موضع بی‌طرفانه خود را حفظ کرده است.
3ـ عدم طببعت از سیاست ایران ستیزانه سعودی‌ها: اگر نگوییم «جمهوری اسلامی ایران» مهم‌ترین کلیدواژه‌های درگیری سعودی‌ها و متحدانش با قطر است بی شک یکی از مهم ترین دلایل تنش اخیر عدم موافقت قطر با جنگ ستیزی علیه ایران است. قطر به خوبی می‌داند که منفعت این کشور در درگیری‌های با ایران و تبعیت تمام و کمال از سیاست‌های بن سلمان نیست. مطمئنا سعودی ها به دنبال حکومتی در قطر هستند که مانند بحرین و امارات تابع سیاست‌های ضد ایرانی باشد.
4ـ تلاش برای نابودی اخوان المسلمین: اختلافات گذشته و رقابت بر سر رهبری جریان‌های سیاسی در جهان اسلام از مهم‌ترین مسائلی است که عربستان، امارات و مصر را به جان قطر انداخته است. عربستان سعودی حامی اسلام وهابی و مخالف شدید اخوان المسلمین است. امارات نیز در اخوان ستیزی و هراس از تقویت اخوان دست کمی از سعودی‌ها ندارد. دولت ژنرال سیسی هم که با کودتای نظامی دولت اخوان المسلمین را سرنگون کرد، قطر و ترکیه را اصلی‌ترین مخالفان خود می‌داند و از تضعیف این دو کشور استقبال می‌کند.
احتمال دگردیسی قطر در روابط بین الملل
اقدامات بی‌سابقه و سریع کشورهای عربی علیه قطر ممکن است این کشور را به تغییر سیاست وادارد؛ تقویت روابط قطر با ایران، ترکیه و روسیه از سناریوهای احتمالی است که می‌تواند در آینده نزدیک به وقوع بپیوند البته همه اینها مشروط به آن است که در روزهای آتی ما شاهد کودتا و یا اقدام نظامی علیه حکومت قطر نباشیم. مساله ای که در پرتو تحولات اخیر دور از ذهن به نظر نمی‌رسد.
عربستان سعودی به ویژه در عصر ملک سلمان تلاش دارد خود را به عنوان رهبر بلامنازع جهان عرب معرفی کند و با اقداماتی که آن را قاطع می‌پندارد فرش قدرت را از زیر پای سایر رقبا بکشد. این سیاست عربستان با مخالفت کشورهایی از قبیل قطر مواجه شده است. باید منتظر ماند و دید که جنون سلمان و فرزندانش تا چه اندازه ادامه خواهد داشت و آیا پس از سوریه و یمن کشور دیگری که قربان جاه طلبی سعودی‌ها می‌شود قطر خواهد بود یا خیر؟ بی شک فضای سیاسی منطقه خلیج فارس در روزهای آینده مانند دمای آن، بسیار گرم و طاقت فرسا خواهد بود! /983/ب952/ک