بررسی چگونگی تشکیل عثمانی‌ها و وهابیان
به گزارش خبرگزاری رسا، «عثمانی‌ها و وهابیون» ترجمه آلمانی کتاب سیدعلی موجانی، رایزنی فرهنگی کشورمان در آلمان با عنوان «تقاریر نجد(منطقه ظهور وهابيت در عربستان)» است که حدود هفت سال پیش در ایران چاپ شد.
این کتاب شامل مجموعه‌ای از اسناد امپراطوری عثمانی است که در زمان محمد بن عبدالوهاب تا پایان دولت اول سعودی به دربار عثمانی رسیده است.
مؤلف این اثر را با حمایت حجت‌الاسلام سید‌جواد شهرستانی، بنیان‌گذار مؤسسه احیای میراث اسلامی قم(مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث) به نگارش درآورده و کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران آن را چاپ کرده است.
در مقدمه کتاب تاریخچه‌ای تحلیلی بر اساس اسناد و گزارش‌های عثمانی و سایر منابع تاریخی نوشته شده که یک چهارم حجم کتاب را به خود اختصاص داده است. سه چهارم کتاب اسناد امپراطوری عثمانی است.
شاخصه ارزشمند این مقدمه این است که مؤلف تاریخ نجد را در کنار تاریخ ایران و عثمانی با رویکرد سیاسی مورد بررسی قرار داده و همه حوادث را مرتبط با یکدیگر ذکر کرده که به درک فضای سیاسی و اجتماعی جهان اسلام در سال‌های 1150 تا 1233ق کمک شایانی می‌کند.
خصوصیت دیگر این کتاب ترجمه اسناد به سبک و سیاق ادبی درباری است که خواننده را در فضای دویست سال قبل دربار شاهان ایرانی و عثمانی قرار می‌دهد.
تقاریر نجد با عنوان «وثائق نجد» توسط عقیل خورشا به عربی ترجمه و در اختیار مخاطبان عرب‌زبان قرار گرفته است.
مترجم آلمانی کتاب
اخیرا خانم نورچای تقاریر نجد را با عنوان آلمانی «عثمانی‌ها و وهابیون» به زبان آلمانی ترجمه کرده است، این کتاب در آلمان به چاپ رسیده، اما هنوز رسما رونمایی نشده است.
عکس روی جلد کتاب «عثمانی‌ها و وهابیون»/ ترجمه آلمانی تقاریر نجد
عثمانی‌ها و وهابیون قرار است در نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت به عنوان بزرگ‌ترین نمایشگاه کتاب جهان رونمایی شود؛ نمایشگاهی که از امروز( 19 مهرماه) آغاز می‌شود و تا 23 مهر ادامه دارد.
ایکنا برای اطلاع بیشتر از این موضوع و انگیزه سیدعلی موجانی، رایزن فرهنگی کشورمان در آلمان از نگارش کتاب و چرایی ترجمه آن به آلمانی گفت‌و‌گویی با وی انجام داده است که در ادامه از نظر می‌گذرد.
موجانی ابتدا اظهار کرد: کتاب «عثمانی‌ها و وهابیون» ترجمه آلمانی کتاب من با عنوان «تقاریر نجد» است که حدود هفت سال پیش در ایران چاپ شد.
نقش فرانسه و انگلستان در رشد وهابیت
وی افزود: عثمانی‌ها و وهابیون گزارشی مستند است و نشان می‌دهد چگونه وهابیت در سال‌های نخست گسترش یافت، چه اهدافی را دنبال می‌کرد و چه ضرباتی را به میراث اسلامی وارد کرد. چه سیاست‌هایی را دنبال می‌کرد و همچنین در این کتاب تحقیقی صورت گرفته است درباره تأثیر سیاست‌های درونی دولت عثمانی در رشد وهابیت و نوع نگاه دو قطب بزرگ آن زمان (فرانسه و انگلستان) به وهابيت و تأثیر رقابت‌های این دو کشور که مجالی برای موفقیت وهابیت در شبه جزیره و انتشار آن به سایر نقاط بود.
سیدعلی موجانی، رایزن فرهنگی ایران در برلین و نویسنده کتاب
رایزن فرهنگی کشورمان در برلین بیان کرد: تمام تلاش ما این بوده است که مطالب را به صورت مستند در این کتاب بیان کنیم؛ به گونه‌ای که خواننده با ما همراه شده و بداند که مطالب جذابی در این زمینه وجود دارد که تاکنون از آن بی اطلاع بوده است.
سیدعلی موجانی تصریح کرد: عثمانی‌ها و وهابیون در چارچوب طرح «تاپ»( ترجمه آثار ایرانی به زبان‌های دیگر) که سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی متولی آن است، در آلمان چاپ و اطلاعاتی از آن در فضای مجازی منتشر شده است. این کتاب در نمایشگاه فرانکفورت رسما رونمایی می‌شود.
وی تصریح کرد: رایزنی فرهنگی ایران در آلمان پیشنهاد ترجمه تقاریر نجد به زبان آلمانی را به سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی ارائه داد و این پیشنهاد مورد موافقت قرار گرفت و تأیید شد.
چاپ در انتشارات اسلامیکا
موجانی گفت: ترجمه این کتاب می‌تواند برای مخاطب آلمانی زبان مهم باشد، رایزنی این کتاب را به انتشارات «اسلامیکا»ی آلمان پیشنهاد داد و آنها موافقت کرده و توسط خانم نورچای به زبان آلمانی ترجمه شد.
رایزن فرهنگی کشورمان در آلمان ادامه داد: موضوع کتاب چگونگی ظهور وهابیت در شبه جزیره عربستان پس از دعوت شیخ محمد بن عبدالوهاب در سال 1158 یعنی قرن دوازدهم و اوایل قرن سیزدهم هجری است.
گزارش‌های اسناد آرشیو عثمانی
وی اظهار کرد: کتاب براساس گزارش‌های اسناد آرشیو عثمانی از پاىشاهان نجد انتشار پیدا کرده است. گزارش‌هایی که والیان عثمانی تنظیم می‌کردند و از زمینه‌های دعوت وهابیون در نجد خبر می‌دادند و سپس به حملات صورت گرفته وهابیون برای تخریب کربلا و محاصره نجف و سایر شهرهای شیعی در جنوب عراق و حمله به مکه و مدینه برای تخریب آثار اسلامی از جمله بقیع و حرم پیامبر و غارت ثروت خزائن نبوی اشاره مستند شده است؛ ثروت‌هایی که شامل هدایای و مفروشاتی بود که توسط پادشاهان بعد از عصر پیامبر اهدا شده بود و نگهداری می‌شد.
رایزن فرهنگی کشورمان بیان کرد: کتاب در شبکه آمازون و شبکه کتاب آلمان به صورت مجازی منتشر شده است و یقینا مراکز اسلامی از آن استقبال می‌کنند، زیرا موضوع کتاب مورد توجه این مراکز است.
تاریخ سیاسی وهابیت
در این کتاب می‌خوانیم:
همزمان با تولد وهابیت در نجد دو دولت بزرگ اسلامی آن زمان یعنی صفویه و عثمانی در سراشیب ضعف و سقوط قرار گرفته و استعمارگران انگلیسی و فرانسوی برای تسلط بر منابع جهان اسلام وارد رقابت شده بودند. در چنین فضایی شالوده فکری شیخ محمد بن عبدالوهاب پس از مسافرتی به مدینه شکل گرفت و در بازگشت به نجد در پی یافتن قدرتی که از تفکر او حمایت کند، با محمد بن سعود پیمان بست و تفاهم وهابی سعودی شکل گرفت. اولین حاصل این پیمان گسترش قدرت سعود و تصرف منطقه قصیم با هدف استیلا بر مسیر حجاج و بهرمندی از منافع آن بود. جنگ ها و درگیری های وهابیان، زمانی به دربار عثمانی گزارش شد که از جمعیت حجاج کاسته شد و منافع شریف مکه به خطر افتاد. دولت عثمانی شاهد آشفتگی در نظام اداری و اداره امور سرزمین های گسترده خود بود. بغداد نیز به عنوان بخشی از این دولت آشفته و درگیر جنگ قدرت بود. علاوه بر این اخبار حوادث نجد نیز به طور صحیح به دربار عثمانی نمی‌رسید. اوضاع ایران در سال‌های پایانی افشاریان مانع از توجه آنها به نجد می‌شد. زندیان نیز درگیر شورشیان عمان و بصره بودند. آل سعود نیز از این فرصت استفاده کرد و به دامنه حکومت خود می‌افزود.
حتی استقرار حکومت قاجار و توسعه اختیارات سلیمان پاشا، حاکم بغداد، نیز از فعالیت‌های وهابیت به رهبری محمد بن سعود نکرد. ارتباط نمایندگان سیاسی بریتانیا با وهابیان از این سال‌ها آغاز شد. در همین زمان سیاست‌های توسعه‌طلبانه سلیمان پاشا و تمایل او به درگیرکردن شیعیان و وهابیان، زمینه را برای محاصره چهار ماهه نجف به دست وهابیان و مدتی بعد حمله به کربلا و قتل عام و غارت آن فراهم کرد.
حملات وهابیت در سایه این بی‌توجهی بعد از مرگ محمد بن عبدالوهاب و عبدالعزیز بیشتر با انگیزه‌های مادی ادامه یافت. به غارت‌رفتن خزینه نبوی که سعود بن‌عبدالعزیز در حمله به مدینه انجام داد، نشان دهنده این رویکرد است. با ظهور قدرت جدید فرانسه به فرماندهی ناپلئون و حمله به مصر و شمال حجاز کار عثمانی سخت تر و با پیوستن بنی حرب به وهابیت، زمینه برای فتح مدینه فراهم شد.
فتح مدینه در 1218ق و پس از آن فتح مکه بعد از محاصره سه ماهه، مشروعیت عثمانی به عنوان خادم الحرمین را به چالش کشید. آل سعود برای حجاج عثمانی شروطی قرار داد و مانع از ورود آنان شد که عملاً ارتباط عثمانی را با حرمین شریفین قطع کرد. تسلط بر مسقط و بحرین نفوذ وهابیان در سواحل جنوبی خلیج فارس را نیز تثبیت کرد. حضور ناوگان دریایی انگلیس در خلیج فارس و رابطه رسمی بریتانیا با وهابیان نیز در قدرت آنها تأثیر داشت. اما تهاجم قوای صادق خان، فرمانده نظامی قاجار، به سواحل جنوبی خلیج فارس و شکست‌دادن سپاه وهابی در قطیف و در نزدیکی درعیه، آغازی بر پایان حکومت اول آل سعود شد.
تقاریر نجد به فارسی
هرچند منابع وهابی سعی دارند این درگیری‌ها را در تقابل وهابیت با بریتانیا معرفی کنند، اما منابع بی طرف نشان می‌دهند که آل سعود جنگ با اهل کتاب انگلیسی را لازم نمی‌دانستند و تنها به کسانی حمله می‌کردند که منکر تعالیم سلفیه بودند. با پیروزی سپاه ایرانی بر وهابیان نجد، دولت عثمانی نیز حمله نظامی به وهابیان را امکان‌پذیر دید و بهترین و تنها گزینه‌ای که می‌توانست در مقابل وهابیت قرار بگیرد، نه والیان شام و بغداد بودند، بلکه دستگاه حکومت مصر بود. محمد علی پاشا، خدیو مصر که توانسته بود حکومت مستقر و قدرتمندی در مصر تشکیل دهد، خود را صاحب حکومتی مستقل می‌دید و توجه چندانی به مرکزیت عثمانی نمی‌کرد. این استقلال‌گرایی محمد علی پاشا در کنار حضور نظامی ایران در شبه جزیره و تحریک آل سعود از طرف فرانسه برای حمله به شام، انگیزه خوبی برای درگیرکردن محمد علی پاشا با وهابیان بود. در این صورت هم قدرت محمد علی پاشا در درگیری با وهابیان تضعیف می‌گردید و هم از استقرار نظامی ایران در شبه جزیره جلوگیری و هم خطر حمله نظامی وهابیان به شام برطرف می‌شد. محمد علی پاشا بعد از یک سال از درخواست دولت عثمانی وارد نبرد با وهابیان شد.
در این جنگ مرگ سعود بن عبدالعزیز و نزاع میان جانشینانش و شیوع بیماری وبا و رویگردانی قبایل بنی حرب از وهابیت و قساوت قوای مصری به شکست وهابیان کمک کرد. پس از پنج سال درگیری، در ذیحجه 1233 عبدالله سعود تسلیم قوای مصری شد. درعیه نیز بعد از هفت ماه محاصره به تصرف درآمد و حکومت اول آل سعود برچیده شد. کمتر از 48 ساعت بعد از سقوط درعیه کاپیتان سادلر، نماینده انگلستان، به نجد رفت و درخواست ملاقات با ابراهیم پاشا کرد.
ترجمه تقاریر نجد به عربی
ابراهیم پاشا بی‌اعتنا به درخواست سادلر به سوی مدینه حرکت می‌کند. سادلر نیز با درخواست ملاقات به دنبال او روان می‌شود. نهایتاً در مدینه این ملاقات صورت می‌گیرد. هدف سادلر از این ملاقات چندان روشن نیست. شاید هدف او آزاد‌کردن افراد یا اسنادی باشد که برای بریتانیا اهمیت بسیاری داشته‌اند. در هر حال با سقوط درعیه تغییر رویکرد بریتانیا از این سال‌ها به بعد کاملاً محسوس است. به نظر می‌رسد بریتانیا بعد از تصرف مکه و مدینه به دست وهابیان، به آنان توجه می‌کند و نماینده خود را به نجد می‌فرستد و سعود بن عبدالعزیز بن محمد بن سعود جنگ با انگلیس را به دلیل اهل کتاب‌بودن جایز نمی‌داند و این سیره تا پایان دوره اول و بهتر است بگوییم تاکنون ادامه یافت./۹۹۴/ب۹۰۴/ف
زهرا نوکانی