"مستدرک‌نویسی نهج البلاغه برای محققان الزامی است"
به گزارش خبرنگار سرویس کتاب و نشر خبرگزاری رسا، در قسمت اول این یاداشت، توضیحاتی درباره مؤلف، انگیزه تألیف، استناد و متن نهج‌البلاغه بیان شد و در قسمت دوم به بیان ترجمه‌ها ، شروح و استدراكات نهج البلاغه پرداخته ایم.
ترجمه‌ها:
شاید بتوان گفت بعد از قرآن كریم بیشترین رغبت مترجمان به نهج‌البلاغه بوده است؛ تا آنجا كه امروزه می‌توان ده ها ترجمه به زبان‌های مختلف از این كتاب شریف دید و در میان ترجمه‌های فارسی می‌توان ادعا كرد كه مشهور‌ترین ترجمه نهج‌البلاغه، ترجمه مرحوم علینقی فیض‌الاسلام است كه در دوره‌ای خوانندگان و محققان بسیار به آنها توجه داشتند. این بدان علت بود كه فیض‌الاسلام علاوه بر آنكه ادیبی قوی بود فقیهی متبحر و حدیث شناسی ماهر نیز بود و آگاهی به ادبیات روز و نیز آشنایی با مؤلفه‌های زبانشناسی او را قادر ساخته بود که ترجمه‌ای دقیق و درخور پدید آورد، البته ترجمه‌های ارزشمند دیگری نیز وجود دارد كه قوت آنها گاه هم‌تراز و حتی قوی‌تر از ترجمه فیض‌الاسلام است و نزدیكی آنها به زمان حال زبان آن را قابل فهم‌تر برای مخاطب امروزی نهج‌البلاغه کرده است و از آن ترجمه‌ها می‌توان ترجمه‌های بدیع و كم نظیر مرحوم علامه سیدجعفر شهیدی، عبدالمحمد آیتی، علامه محمدتقی جعفری، مرحوم محمد دشتی و استاد شیخ حسین انصاریان را نام برد كه هركدام دارای نقاط قوت و مفید برای علم‌پژوهان و علاقه‌مندان به نهج‌البلاغه است.
شرح‌ها:
مفسران و شارحان نیز مثل ترجمه، بعد از تفسیر قرآن بیشترین اقبال را به شروح نهج البلاغه داشته‌اند؛ تا آنجا كه مؤلف «کتابنامه نهج‌البلاغه» بیش از ۳۰۰ اثر شرحی درباره این کتاب برشمرده و پس از آن به کامل نبودن این فهرست اقرار كرده است و می‌نویسد، تعداد شروح یقینا بیش از این تعداد است. البته متاسفانه بسیاری از این شرح‌ها امروزه در دسترس نیست و یا بخشی از یك تألیف در دسترس است و در مواردی نام مؤلف و یا سال تألیف مشخص نیست.
نگارنده در میان شروح نهج‌البلاغه آثاری را دیده است كه حتی نام كتاب مشخص نیست؛ برای مثال، شرحی وجود دارد كه از لحاظ متن و محتوا بسیار فاخر است ولی عنوان آن شرحی از قرن هشتم ثبت شده است و هیچ كتابنامه‌ای ندارد و از لحاظ متن نیز فقط بخشی از آن در دسترس است.
مشهور‌ترین شرح در میان شروح موجود درباره نهج‌البلاغه شرح ابن ابی الحدید معتزلی است كه دستاویز بسیاری از محققان در رجوع به این اثر ارزشمند است. ابن ابی الحدید اگرچه از لحاظ مذهب، شافعی و از لحاظ كلامی، معتزلی است، اما در شرح خود علاقه وافری به امیرمؤمنان(ع) نشان داده و او را از خلفای سه گانه برتر دانسته و با جمله "الحمدلله الّذی قَدّمَ المفضول علی الفاضل" این برتری را نشان داده است، این اثر ارزشمند در 20 جلد و در مدت كمتر از 5 سال تألیف شده و دارای مطالب زیادی درباره ادب، تاریخ، کلام و فرهنگ اسلامی است.
ابن میثم بحرانی از عالمان شیعی قرن هفتم از دیگر شارحان نهج‌البلاغه است. ابن میثم را بیشتر به كلام و فلسفه می‌شناسند و حتی شرح او بر نهج‌البلاغه نیز پر از مباحث كلامی و فلسفی است.
حبیب الله هاشمی خوئی و قطب الدین راوندی نیز از شارحان نهج‌البلاغه هستند كه هر كدام شرحی جدا با نام "منهاج البراعة فی شرح نهج‌البلاغة" نگاشته‌اند؛ البته بین این دو نویسنده چیزی در حدود 750 سال فاصله وجود داد.
قطب الدین کیدری بیهقی نیز شرحی بر نهج البلاغه دارد كه به "حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغة" مشهور و در قرن ششم نگاشته شده است.
فیلسوف كامل و علامه دهر، مرحوم محمد تقی جعفری نیز شرحی بر نهج‌البلاغه دارد كه در نوع خود كم‌نظیر است و اگر به پایان می‌رسید می‌توانستیم شاید شرح او را اوج قله شروح نهج البلاغه بدانیم. مشهور است كه این اثر بنا به رؤیای صادقه فردی نوشته است.وی در عالم رویا علامه امینی را می‌بیند و علامه به او می‌گوید: سلام مرا به محمد تقی جعفری برسان و بگو ما در عالم برزخیم و نمی‌توانیم کاری بکنیم، ولی شما که در دنیایید و هنوز زمان دارید؛ شرح نهج‌البلاغه را شروع کن و به تأخیر نینداز.
علامه پس از شنیدن این رؤیا کارهایش را رها کرد و به نگارش شرح نهج‌البلاغه مشغول شد، اما بیماری سرطان باعث شد که ایشان تا خطبه 185 را شرح کند. البته ایشان تا لحظات آخر عمر شریف نیز از این كار ارزشمند را ادامه داد و خطبه 185 را در لندن تفسیر نموده، دار فانی را وداع گفت. این شرح شریف در 27 جلد به چاپ رسیده است.
شروح دیگری مثل ترجمه و شرح نهج‌البلاغه ملا محمد صالح قزوینی، شرح نهج‌البلاغه میرزا محمد باقر نواب لاهیجی و ... وجود دارد كه برشمردن آنها به كتابنامه‌ای مفصل نیاز دارد.
شروح برشمرده شده شروحی است كه محققان و متخصصان از آنها استفاده کرده‌اند، اما حضرت آیت الله العظمی مكارم شیرازی با همكاری جمعی از محققان شرحی به نام "پیام امام" بر این كتاب ارزشمند نوشته اند كه همچون تفسیر نمونه علاوه بر استفاده محققان عموم مردم نیز می توانند از ان استفاده کنند. این شرح ارزشمند كه در 15جلد به چاپ رسیده است در سال 82 به عنوان كتاب سال برگزیده شد.
استدراكات:
همان‌گونه كه گفته شد، رویكرد سید رضی در گزینش نهج‌البلاغه رویكرد ادبی بوده و به همین علت به تقطیع سخنان امیرمؤمنان(ع) پرداخته است؛ هرچند كسانی كه با رویكرد محتوایی به سخنان حضرت مراجعه می‌كنند غالبا نیاز دارند كه تمام خطبه و یا نامه، صدر و ذیل كلام ، مقام بیان و ... را ببینند تا بتوانند استفاده فقهی، اعتقادی و یا اخلاقی لازم را بنمایند؛ لذا محققان اقدام به مستدرك نویسی نهج‌البلاغه پرداخته‌اند كه از آنها می‌توان به كتاب تمام نهج‌البلاغه اشاره نمود؛ "تمام نهج‌البلاغه" اثر تحقیقی حجت الاسلام والمسلمین سید محمدصادق موسوی فر، یكی از مستدركاتیست كه بر نهج‌البلاغه نوشته شده و در 8 جلد و به زبان عربی به چاپ رسیده است و در آن مجموعه‌ای از خطبه‌ها، نامه ها و کلمات قصار حضرت علی(ع) از نظر سندی و روایی بررسی شده است.
از مزایای این مستدرك ارزشمند نهج‌البلاغه آن است كه در آغاز آن 770 مصدر مهم از مصادر كتاب آورده شده و از مزایای دیگر آن آوردن محذوفات نهج‌البلاغه است؛ یعنی چون سیدرضی در گردآوری با رویكرد بلاغی به تجمیع و تقطیع پرداخته است یقینا قسمت‌هایی از خطبه‌ها و نامه‌ها در كتاب وی نیامده است؛ اما از آنجا كه رویكرد كتاب تمام نهج‌البلاغه محتوایی است مؤلف تمام آن محذوفات را تا آنجا كه در منابع به دست آمده، آورده است؛ نكته مهم آن است که در یك مورد 29 خطبه نهج‌البلاغه در ذیل یك خطبه تمام نهج‌البلاغه قرار گرفته است. آوردن اسناد هر خطبه، نامه و یا كلمات قصار از دیگر مزایای این اثر ارزشمند است كه به رفع شبهه سندی نهج‌البلاغه كمك می‌كند.
علاوه بر مستدرك جامع، مستدركات دیگری نیز بر نهج‌البلاغه نوشته شده است كه می‌توان از كتاب "نهج السعاده فی مستدرک نهج‌البلاغه" نوشته محمد باقر مهدوی نام برد كه در دوبخش "باب الکتب و الرسائل و باب الخطب والکلم" تنظیم شده است و علاوه بر آن می‌شود به مستدرك نهج‌البلاغه شیخ هادی كاشف الغطا نیز اشاره نمود.
سخن درباره نهج البلاغه بسیار است و شناخت زوایای این اثر ارزشمند به زمان طولانی نیاز دارد. امید آنكه این نوشته مختصر خوانندگان محترم را با این اثر ارزشمند، آشنا سازد و انگیزه‌ای برای تمسك به این اثر فاخر باشد./۹۹۸/ی۷۰۳/ش
نویسنده: حجت الاسلام عبدالصالح شمس‌الهی،محقق و پژوهشگر حوزوی.