بررسی نقادانه نگاه مدرنیته به مقوله های جهان، معرفت، انسان و دین

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نشست علمی نقد کتاب «مدرنیته از نگاه دین» روز سه شنبه به همت گروه کلام پژوهشکده حکمت و دین پژوهشی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد.

 در این نشست، نویسنده کتاب،حجت الاسلام محمدتقی سهرابی فر، عضو هیأت علمی پژوهشکده حکمت و دین پژوهشی و استاد باسابقه حوزه و دانشگاه به بیان این موضوع پرداخت.

ناقدان این کتاب نیز حجج اسلام محمد جعفری هرندی، مدیر گروه فلسفه دین مجمع عالی حکمت اسلامی حکمت اسلامی و دانشیار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) و  قاسم ترخان، عضو هیأت علمی پژوهشکده حکمت و دین پژوهشی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بودند.

دبیری علمی نشست یاد شده را نیز حجت الاسلام محمدباقر پورامینی، عضو هیأت علمی پژوهشکده حکمت و دین پژوهشی پبرعهده داشت.

 

تاریخچه مدرنیته در اروپا

حجت الاسلام پورامینی در آغاز این دیدار به تاریخچه مدرنیسم و مدرنیته اشاره کرد و اظهار داشت: در حقیقت، مدرنیسم از قرن 16 میلادی در اروپا آغاز شد که تا عصر حاضر ادامه دارد و تغییرات شگرفس در اروپا و فناوری جدید و اقتضائاتی که این جریان در اروپا و آمریکا و هم در جهان معاصر داشت بهانه ای برای پرداختن به این موضوع است.

وی با بیان اینکه از نشانه های مدرنیسم محوریت انسان است، افزود: طبیعی است که در پی این نوع نگاه مباحثی مطرح می شود؛ مانند جهان قبل از مدرنیسم و تعریف ارسطو و تعریف مدرنیسم ها از انسان ها که چیزی از متفاوت از گذشته است.

ضرورت گذر دادن فرضیه های مدرنیسم از صافی دین

حجت الاسلام پورامینی بیان داشت: این نگاه  نقد بسیاری از متفکران را در پی داشته است و مؤلف محترم نیز در این اثر بر اساس یک فرضیه مشخص در پی آن بودند که تأکید کنند انسان مدرن اهداف و اندیشه ها و افکار خاصی دارد و گذر این تفکر از صافی آموزه های دین ضروری است تا نقد جدی نسبت به آن نگاه ها داشته باشیم.

وی در پایان به معرفی حجت الاسلام سهرابی فر پرداخت و یادآور شد: ایشان بیش از 10 سال است که عضو هیأت علمی در گروه کلام و دین پژوهی هستند و سابقه بیش از 12 سال تدریس دروس عالی و 15 سال تدریس دانشگاهی و بیش از هفت اثر منتشر شده حوزه انسان شناسی، سه اثر در نقد مدرنیته و یک اثر نیز در حال تحقیق دارند.

حجت الاسلام سهرابی فر در ادامه این نشست با بیان اینکه در این کتاب چهار کار مهم مد نظر بوده است، اظهار داشت: نخست می خواستیم مؤلفه های مدرنیته در چهار موضوع جهان، انسان، معرفت و دین را احصاء کنیم.

نقد اجمالی برون دینی مدرنیته

وی افزود: کار دوم نقد اجمالی برون دینی فارغ از آیات و روایات بود که البته به صورت اجمالی است و کار سوم این بود که این مؤلفه ها را به دین اسلام عرضه کنیم و این باورها در تقابل باورهای دینی قرار گرفته، بررسی شود.

این استاد حوزه و دانشگاه تأکید کرد: در نهایت، کار چهارم این بود که ضمن نقد مبانی مدرنیته به آرائی که در دین در مقابل این نظر داریم اشاره کنیم که گاهی در دین خودمان هم حرف های روشن و شفافی نداریم؛ برای مثال وقتی اومانیسم را نفی می کنیم در مقابل، چیز روشن و شفافی برای عرضه داشته باشیم.

وی با بیان اینکه درباره خلیفه بودن انسان آراء زیادی وجود دارد، یادآور شد: در همین بحث عده ای گفته اند انسان، جانشین است ولی جانشین خدا نیست بلکه شاید جانشین افراد و موجودات پیش از خلقت باشد، یا نهایتا خلیفه خدا را فقط حضرت آدم یا چهار نفر می دانند.

حرف جدید ما در مقابل نفی مدرنیته باید روشن شود

حجت الاسلام سهرابی فر عنوان کرد: ما در این کتاب وقتی مدرنیته را رد می کنیم باید در مقابل آن حرف جدیدی داشته باشیم و البته وقتی مؤلفه های مدرنیته را بیان کردیم نمی خواهیم ادعا کنیم که تحلیل جدیدی از مدرنیته مطرح می کنیم، بلکه ما از محصول کار پژوهشگران استفاده کردیم تا به نقد و عرضه آنها به آموزه های دینی برسیم.

وی ابراز داشت: مسأله دیگر آن بود که اهمیت این موضوع را بیان کنیم، اولا مدرنیته چه بخواهیم و چه نخواهیم در همه کشورها جاری است و در ایران هم بیش از 200 سال است که این بحث مطرح است و از همان ابتدا در کشورهای اسلامی دست کم سه موضع اصلی در برابر مدرنیته ایجاد شده است.

 

نظرات اندیشمندان مسلمان درباره مدرنیته

عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با اشاره به اینکه موضع اول نفی کلی مدرنیته است، اظهار داشت: برخی از بزرگان می گفتند حتی باید از برق و تلفن و از این موارد اجتناب کنیم و برخی بر این عقیده بودند که باید ظاهرا و باطنا تابع مدرنیته و غرب باشیم.

وی افزود: البته در آن دوران دین بیشتر جنبه فردی داشت و بعد از انقلاب اسلامی که دین وارد عرصه های سیاسی و اجتماعی شد، موضع گیری ما در برابر مدرنیته ضرورت چندبرابری پیدا می کند و باید شفاف باشد.

وی در بخش دیگری از سخنان خود تأکید کرد: یکی از مسائل مطرح شده در غرب این است که علوم انسانی موجود در غرب تداوم همان مسیحیت است و خلأ و گسستی وجود نداشته است و ما باید در جمهوری اسلامی به این مسأله جدی تر نگاه کنیم که مدرنیته چه اندازه پذیرفتنی است و این کتاب قدمی در این زمینه است.

وی با بیان اینکه در این کتاب نوآوری هایی داشته ایم، گفت: در اندیشه های غربی تصوری بود که اگر خالقیت خدا را بپذیریم این مسأله مساوی با نفی آزادی و جبر است و در اسلام هم برخی خدا را پذیرفته و قائل به جبر شده اند که از آنها فخر رازی است، حال، یکی از چیزهایی که نوآوری این کتاب به شمار می رود آن است که سرنوشت نامحتوم را مطرح کردیم؛ یعنی معتقد به وجود خالق باشیم و هیچ جبری هم در کار نباشد.

حجت الاسلام سهرابی فر عنوان کرد: برای اثبات این مسأله می توانیم به روایتی اشاره کنیم که تأکید می کند حتی برخی علائم حتمی ظهور امام زمان(عج) نیز ممکن است به دلیل شرایطی اتفاق نیفتد.

وی ابراز داشت: همین طور در بحث انسان شناسی نزدیک به 10 سال است که اقبال به انسان شناسی دینی بیشتر شده است و ما سریع سراغ فطرت الهی می رویم و چیزی که جای آن خالی است بحث تفاوت هاست، این که همه انسان ها فطرت ها الهی دارند ولی تفاوت هم دارند که این تفاوت در فقه و اخلاق و کل علوم انسانی ما اثرگذار است.

در ادامه، حجت الاسلام جعفری هرندی به سخنرانی پرداخت و با اشاره به اینکه در این کتاب ابعاد مختلف مقوله مدرنیته مطرح شده است، اظهار داشت: در این تحقیق دشواری های زیادی وجود دارد و مشخص است که نویسنده به منابع متعددی مراجعه کرده اند.

نکات و اشکالات ساختاری و شکلی

وی افزود: در این باره می توان به نکات ساختاری و شکلی و همین طور نکات علمی و محتوایی اشاره کرد؛ در بخش ساختاری پنج نکته کلی داریم که مهمترین آنها از نظر ساختار و مهندسی مباحث آن است که جای یک نگاه عمیق تر در این اثر خالی است.

این استاد حوزه و دانشگاه تأکید کرد: به نظر می رسد تداخل جدی بین مباحث دیده می شود و بحث در چهار موضوع دسته بندی شده است که جهان و انسان و معرفت و دین است و وقتی به محتوا می پردازیم، تلقی ما از جهان شناسی از آغاز با انسان شناسی شروع شده  و اولین بحث هم اومانیسم و کل بخش جهان شناسی بدون مطالعه انسان شناسی است.

وی با بیان اینکه تنها در قسمت کمی از بخش اول به جهان شناسی پرداخته شده است، ابراز داشت: در حقیقت، در بخش اول مطلبی از جهان شناسی نیامده و با بخش سوم که موضوع انسان شناسی است کاملا متداخل است و همین طور دسته بندی مطالب به چهار موضوع، دلیل خاصی ندارد و به عبارت دیگر باید مناط دسته بندی بیان شود.

حجت الاسلام جعفری هرندی عنوان کرد: این مسأله به توضیح نیاز دارد که چرا دسته ها و زیردسته های دیگری به این کتاب اضافه نشود و حتی ذیل بحث انسان شناسی به معرفت شناسی پرداخته شده است که باز هم نمونه همان مسأله تداخل است که نشان از این دارد که مرز بین مباحث رعایت نشده است.

برخی مسائل مهم و ضروری در این اثر نیامده است

وی ابراز داشت: برخی موضوعات مهم دیگر برجسته نشده است؛ مثل نگاه مدرنیته به ارزش ها و نگاه ما به ارزش ها که به بحث مستقلی نیاز دارد و یا درباره سیاست تلقی ما این است که بحث مهمی است و نباید ذیل فردگرایی به صورت کوتاه مطرح شود.

عضو هیأت علمی مؤسسه امام خمینی(ره)  با اشاره به اینکه ساختار بخش اول قرار بوده است که توصیفی و تحلیلی باشد، گفت: وقتی به فصول اول هر بخش وارد می شویم با برخی نقدها مواجه می شویم که این، مخالف حرف خود شما در مقدمه است.

وی افزود: از نظر شکلی هم برخی جاها استانداردهای لازم رعایت نشده است، که نمونه های این مسأله زیاد است، برای مثال در نقد و بررسی اومانیسم چهار نقد برون دینی مطرح شده است و در صفحه بعد شماره دو آمده که معلوم نیست به کجا ارتباط داردد و یا برخی هدینگ های کتاب مناسب نیست.

ضرورت پرهیز از کاربرد واژه های نامأنوس و دقت در محتوا

وی تأکید کرد: کتاب باید زیبایی ها و آراستگی های خاص خود را داشته باشد و مؤلف باید به این مسأله دقت زیادی بکند، یا در جاهای دیگر برخی واژه های نامأنوس آورده شده که کمتر به گوش خورده است و همین طور ضعف در برخی منابع هم از دیگر مسائل کتاب است.

 حجت الاسلام جعفری هرندی با بیان اینکه باید سعی کنیم از منابع درجه اول بیشتر استفاده کنیم، خاطرنشان ساخت: در بسیاری از مطالب مدرنیته منابع دست اولی داریم که نیازی به رجوع به منابع دسته دوم یا سوم نیست و همین طور فقر و کمبود در علائم و ویرایشی در کتاب زیاد دیده می شود که خیلی از اوقات دچار سردرگمی می شویم.

 در بخش محتوایی نیز نکاتی وجود دارد؛ مانند اینکه این کتاب جنبه کشکول وار پیدا کرده است، یعنی در موضوع مدرنیته از نگاه دین مخاطب می خواهد مسأله های اصلی مدرنیته و نقدهای دینی را ببیند، ولی در کتاب زنجیره وار به توسعه مطالب پرداخته شده است.

وی ابراز داشت: به نظر می رسد اختلافات و دیدگاه های مطرح شده در کتاب در بسیاری مباحث کمکی به مسأله نمی کند و ریز شدن در برخی مباحث امانند جبر و اختیار  از اصل بحث جداست و برخی دیدگاه هایی که در متن نسبت داده شده است درست یا دقیق به نظر می رسد.

عضو هیأت علمی مؤسسه امام خمینی(ره)  با اشاره به اینکه در مسأله سرنوشت محتوم یا نامحتوم با چالش های اساسی مواجه می شویم، ابراز کرد: وقتی به بحث می پردازیم می بینیم که مبحث به صورت ناقص رها شده است، یعنی برای سرنوشت نامحتوم دلایلی آورده اید ولی اینکه سرنوشت نامحتوم چیست، تبیین نشده است.

نباید یک بحث علمی به صورت ناقص رها شود

وی افزود: وقتی بحث به طور ناقص رها می شود بیشتر برای مخاطب موجب ابهامات می شود، بنابراین اگر بخواهیم این مسأله را جزو نوآوری ها بدانیم باید به طور کامل به ابعاد آن بپردازیم.

این استاد حوزه و دانشگاه تأکید کرد: در بحث معرفت شناسی در مقابل دیدگاه مدرنیته، نگاه اسلامی را رئالیسم خام در نظر گرفته اید اما آیا واقعا نگاه اسلام این گونه است؟ به نظر می رسد این مغالطه ذوحدین جعلی است و ما نسبت به اصل واقع گرایی خام و واقع گرایی انتقادی و این تقسیم بندی ایراد داریم.

تلاشی برای اثبات فرضیه صورت نگرفته است

وی در بخش دیگری از سخنان خود با بیان اینکه در معرفت شناسی باید ساختار، اصطلاحی باشد، تصریح کرد: به برخی مباحث مهم کمتر پرداخته شده است و همچنین یکی از نکات مهم شما در فرضیه این است که اگر نقد مدام از باورهای پیشین را رکن مدرنیته بدانیم، دین می تواند با مدرنیته جمع شود که در این صورت هم اصل فرضیه قابل نقد است و هم اینکه تلاشی برای اثبات فرضیه صورت نگرفته است.

زحمات کشیده شده برای این اثر انکارناپذیر نیست

در ادامه این نشست، حجت الاسلام ترخان، ناقد دیگر این نشست، با اشاره به محاسن کتاب عنوان کرد: ما از زحمات آقای سهرابی فر برای نوشتن این کتاب باخبر بودیم و کار ایشان بسیار ارزشمند است ولی قصد ما این است که با نگاه ثانوی به نقد کتاب بپردازیم.

وی ابراز داشت: در این کتاب شاهد ساختار مشخصی نیستیم؛ عنوان کتاب نقد مدرنیته از نگاه دین است و برای آن باید مؤلفه های این مسأله را احصاء کرده و به دین عرضه کنیم و به همین دلیل باید به مسلمات اکتفاء کنیم و اگر قرار است از یک منظرخاص بحث کنیم، عناوین را محدود کنیم.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با اشاره به اینکه در این کتاب ایشان بین انسان مدرن و انسان دینی مقایسه شده است، ابراز داشت: ایشان بحث را از قبل این مقایسه پیش می برد که در این صورت باید از انسان مدرنی که بر اساس اندیشه مدرنیته شکل گرفته است، سخن به میان بیاوریم.

وی افزود: یعنی نمی توانیم به حرف یک نفر اکتفاء کنیم که انسان، مثلا محور است یا نه، ولی می خواهیم بر همین مبنا مدرنیته را نقد کنیم به چهار مبحث اشاره شده است و اشکال اول همان چیزی است که آقای جعفری فرمودند که تداخل مباحث زیاد است و فراتر از آن منطقی برای بحث احساس نمی شود.

در موضوعات دینی باید مباحث معرفت شناسی مقدم شود

این استاد حوزه و دانشگاه تأکید کرد: اگر مباحث معرفت شناسی مقدم می شد، وجهی داشت؛ چون اساس هر بحثی از جمله مدرنیته از معرفت شناسی آغاز می شود کهنشان دهنده منطق معرفتی اندیشمندان این حوزه است و به همین جهت به نظر می رسد نویسنده محترم در این زمینه می توانستند بهتر عمل کنند.

 

اشکالات ویرایشی و اغلاط تایپی زیاد

وی با بیان اینکه اشکالات ویرایشی و اغلاط تایپی زیادی در کتاب وجود دارد، خاطرنشان کرد: این مسأله عجیب است که چطور این موضوع از چشم ایشان و همین طور نگاه ارزیابان پنهان مانده است؛ زیرا آن برای مخاطب رنجش آور است و همین طور آدرس دهی ناقص، ویراستاری غیر مناسب و آورده نشدن متن آیات از دیگر نکات به شمار می رود.

حجت الاسلام ترخان عنوان کرد: در یک نوشته علمی ارزشمند باید از شعار پرهیز کرد؛ چراکه این ارزش یک کار پژوهشی را کم می کند و در محتوا نیز نکات قابل تأملی وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می کنیم.

وی ابراز داشت: چه در بحث مدرنیته و چه در مباحث اسلامی باید منبع گفته های ما به صورت کامل بیان شود نه اینکه به برخی نقل های قول ها اکتفا کنیم و از طرفی وقتی منبع دسته اول داریم نمی شود به برخی سایت هایی رجوع کرد که شاید جنبه علمی فعالیت های آنها مهم نباشد.

پرداختن به مباحث غیر مهم

عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با اشاره به اینکه به بیان بسیاری مباحث در این کتاب نیازی نبود، خاطرنشان ساخت: برای مثال جزئیات مشروعیت حکومت حقیقتا جایی در این کتاب ندارد و اگر بخواهیم این طور بحث کنیم به بسیاری از مطالب دیگر هم باید بپردازیم.

این استاد حوزه و دانشگاه تأکید کرد: خلطی بین علم و معرفت نیز در این کتاب صورت گرفته است و همچنین درباره ویژگی علوم تجربی مواردی ناقص بیان شده است که مسائل دیگری هم می توان به آن اضافه کرد که از این دست موارد، مسائل و موارد دیگری هم در این کتاب وجود دارد.

 

عقل ابزاری همان عقل معاش است

وی در پایان با بیان اینکه درباره عقل ابزاری نکات قابل تأملی بیان شده است، خاطرنشان کرد: جا داشت ایشان این مطلب را بیان می کردند که عقل ابزاری از منظر دین همان عقل معاش است و عقل ابزاری در فرهنگ مدرنیته تنها برای رسیدن به اهداف نیست ولی به هرحال نکات قابل استفاده بسیاری در این اثر وجود دارد.

در ادامه، حجت الاسلام کاشی زاده عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با اشاره به اینکه در این اثر شاهد نکات جدیدی نیستیم، عنوان کرد: در این کتاب بیان شده است که ایشان روش نقد جدیدی دارند که ما متوجه این نقد نشدیم و اینکه کار تطبیقی در کتاب صورت نگرفته است و درباره سرنوشت نامحتوم به نظر می رسد فضای علم فعلی است نه ذاتی؛ چراکه درعلم فعلی مشکلی وجود ندارد.

وی ابراز داشت: در تعریف مدرنیته نگاه ارزشی مثبت است و همینطور در مؤلفه های مدرنیته مسائلی مطرح شده که قابل قبول به نظر می رسد و همین طور برخی اوقات مبنای مبانی با انگیزه ها خلط شده است.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با اشاره به اینکه هیچ کدام از نقدها ناظر به نگاه مدرنیته از دین نیست، یادآور شد: البته کتاب دارای نکات مثبت زیادی است و شاید اگر خود ایشان در مقام پاسخ بربیایند خیلی از این اشکالات مطرح نباشد.

 

در ادامه این نشست، حجت الاسلام سهرابی فر در پاسخ به اشکالات مطرح شده عنوان کرد: برخی از اشکالات وارد است چه درباره مسائل شکلی و چه محتوایی؛

 

گاهی طرح کردن یا نکردن برخی مباحث کتاب به دست نویسنده نیست

این استاد حوزه و دانشگاه تأکید کرد: گاهی اوقات نویسنده می خواهد مطلبی را کار کند که در شورای عالی تصویب نشده و کلا مبحث عوض می شود البته این به معنای نفی اشکالات موجود در کتاب نیست.

وی با بیان اینکه سرنوشت نامحتوم نیز از مسائل مهمی است که در منابع شیعی جایگاه ویژه ای دارد، خاطرنشان کرد: در متون شیعی مطالب مهمی درباره این مسأله مطرح شده است و بسیاری از اوقات شیعیانی که قائل به اختیار هستند نیز به گونه ای بحث را مطرح می کنند که نزدیک به همان جبر می شود و شاید کمی در کتاب به صورت رسا بیان نشده باشد.

روش نقد لزوما نباید نفی طرف مقابل باشد

حجت الاسلام سهرابی فر در بخش دیگری از سخنان خود دربارهد روش نقد عنوان کرد: ما در روش های نقدی نباید دنبال این مسأله باشیم که طرف مقابل خود را محکوم کنیم و ما در این کتاب در برخی موارد همین که نظر اسلام و مدرنیته را بیان کنیم و آن را به فطرت مخاطب واگذار کنیم خود به اشکالات مکتب مقابل پی می برد.

وی ابراز داشت: بحث بسیار گسترده است و من هم به طور کامل در این اثر مختار نبودم و در عین حال، اشکالات را می پذیریم و امیدواریم در چاپ های بعدی به نکات ارائه شده در این نشست نیز توجه داشته باشیم.

در پایان این نشست، دبیر علمی به جمع بندی مباحث مطرح شده در نشست پرداخت و ابراز امیدواری کرد که نشست هایی از این دست در آینده بیشتر برگزار شود./1330/گ ۵۰۲/ش