مروري بر مكتوبات و اسناد تاريخي كودتاي ۲۸ مرداد
به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از خبرگزاري كتاب ايران، كتاب‌ها و منابع بسياري درباره كودتاي 28 مرداد 1332 نگاشته شده است. منابع و مآخذ 28 مرداد آنچنان گسترده است كه حتي بررسي عناوين مهم آن نيز كاري دشوار به نظر مي‌رسد. پيداست كه اين گزارش دربردارنده همه كتاب‌هايي نيست كه خواننده را براي فهم و شناخت آن دوره تاريخي ياري دهد.
كودتاي 28 مرداد 1332، از وقايع مهم و عبرت‌آموز تاريخ معاصر ايران است اين كودتا به واسطه عمليات مشترك سرويس‌هاي اطلاعاتي آمريكا و انگليس و عمال وابسته به آنها در ايران اجرا شد و به سرنگوني دولت دكتر مصدق و بر سر كار آمدن يك رژيم سلطنتي مستبد انجاميد.
پس از پيروزي نهضت ملي شدن صنعت نفت در ايران، كه با همكاري نيروهاي مذهبي و ملي صورت گرفت، دولت انگلستان تلاش كرد تا منافع از دست رفته خود را دوباره به دست آورد، اما با قيام مردم در سي تير 1331 به رهبري آيت‌الله كاشاني كه موجب بازگشت دكتر مصدق به قدرت شد، دولت استعمارگر انگليس به فكر ارايه طرحي افتاد تا دولت دكتر مصدق را سرنگون كند؛ در اين زمان سفارت انگليس در تهران بسته شده بود و انگليسي‌ها درصدد بدست آوردن موقعيت از دست رفته خود بودند.
دولت انگلستان براي رسيدن به اهداف خود تلاش كرد تا موافقت دولت آمريكا را كسب كند. در اين مقطع زماني ترومن از حزب دموكرات، رياست جمهوري آمريكا را بر عهده داشت. اما تلاش انگلستان براي جلب نظر دولت‌مردان آمريكا براي اقدام عليه دولت مصدق بي‌نتيجه ماند. با روي كار آمدن جمهوري خواهان در آمريكا و به قدرت رسيدن «آيزنهاور» در پست رياست جمهوري آمريكا، به دنبال برخي اقدامات دولت مصدق از يك سو و ترس شديد آمريكا از نفوذ كمونيسم در ايران، سرانجام در اوايل سال 1332، ايالات متحده آمريكا براي انجام كودتا در ايران متقاعد شد و سازمان جاسوسي آمريكا (سيا) بودجه‌اي را در اين زمينه در اختيار سفارت خود در تهران و ساير عمال كودتاگر قرار داد.
در ميان آثار منتشر شده، كتاب «كودتاي 28 مرداد 1332 در آيينه تصوير» به قلم رضا زريري يكي از منابع آگاهي‌بخش است كه انتشارات مركز اسناد انقلاب اسلامي آن را چاپ و پخش كرده است. اين كتاب با هدف تبيين واقعه كودتاي 28 مرداد به روايت تصوير گردآوري شده است.
در فصل نخست كتاب با عنوان «آيت‌الله كاشاني، دكتر مصدق و كابينه او» به شرح زندگي آيت‌الله كاشاني و دكتر مصدق پرداخته شده و تصاويري از اين دو شخصيت ارايه شده است. شرح ماجراي ملي شدن صنعت نفت و خلع يد از شركت نفت ايران و انگليس در بخش بعدي به صورت كوتاه ذكر شده و پس از آن تصاويري از مبارزات مردم ايران به رهبري آيت‌الله كاشاني و دكتر مصدق، فدائيان اسلام و برخي از رجال سياسي آن زمان درج شده است. در كنار اين تصاوير توضيحاتي درباره شخصيت‌ها و وقايع مربوط به تصوير، ديده مي‌شود. در فصل نخست كتاب 115 عكس تاريخي به چشم مي‌خورند.
فصل دوم با عنوان «كودتاي بيست و پنج مرداد» در دو بخش به فعاليت مقامات آمريكا و انگلستان براي كودتا در ايران در 25 مرداد 1332 و تظاهرات خياباني مردم در حمايت از دولت و شكست كودتا پرداخته شده است. در لابه‌لاي توضيحات اين فصل عكس‌هايي از وقايع مهم آن زمان از جمله پايين كشيدن مجسمه رضا پهلوي از ميدان توپخانه تهران در 26 مرداد 1332 به چشم مي‌خورد. در فصل دوم 27 عكس تاريخي براي استفاده علاقه‌مندان با توضيحات مرتبط آن آورده شده است.
فصل سوم كتاب با عنوان «كودتاي بيست و هشت مرداد»، به شرح حوادث مربوط به كودتا، تظاهرات و شورش‌هاي خياباني، حمله به مراكز حساس دولتي و تصرف منزل دكتر مصدق و معرفي عاملين كودتا اختصاص دارد. عكس‌هاي تاريخي از صحنه‌هاي درگيري و شورش خياباني كودتاچيان و عوامل آنها درج شده است. در اين فصل 127 عكس تاريخي از حوادث كودتاي 28 مرداد 1332 و حوادث مرتبط آن به چشم مي‌خورند.
در فصل چهارم و پاياني كتاب با عنوان «دولت كودتا، اقدامات و سرانجام آن» به شرح زندگاني و فعاليت‌هاي فضل‌الله زاهدي به عنوان عامل اصلي كودتا و كابينه او پرداخته شده و در بخش بعد به سرانجام كودتاچيان و بهره‌مندي‌هاي مادي فراوان آنها از پول‌هاي بيت‌المال مردم ايران اشاره شده است. تصاوير برخي از اين عوامل از جمله نعمت‌الله نصيري، هدايت‌الله گيلانشاه و شعبان جعفري نيز در اين بخش ديده مي‌شود.
محاكمه دكتر مصدق، دستگيري طرفداران دكتر مصدق و اعضاي حزب توده ايران و تبعيد دكتر مصدق از ديگر عناويني اند كه در اين فصل شرح آنها ديده مي‌شوند. ارايه تصاويري از سالگردهاي كودتاي بيست و هشت مرداد كه از سوي كارگردانان كودتا و حاميان سلطنت «قيام ملي» لقب گرفت، بخش پاياني فصل چهارم كتاب را تشكيل مي‌دهد. در اين فصل 85 عكس به چشم مي‌خورد.
كتاب ديگري كه بايد بدان اشاره كرد، «مرداد خاموش» نام دارد. مسعود كوهستاني‌نژاد طاري، نويسنده كتاب «مرداد خاموش» تمامي مطالب اين كتاب 600 صفحه‌اي را درباره وقايع يك شب تاريخي مي‌داند و از آن به مثابه دادگاهي در اين زمينه ياد مي‌كند، دادگاهي كه هيچ‌گاه در زمان حمله به منزل آيت‌الله كاشاني تشكيل نشد.
كوهستاني‌نژاد ماجراي 11 مرداد ماه سال 1332 و حمله به منزل آيت‌الله كاشاني، يكي از رهبران سياسي نهضت ملي شدن صنعت نفت، را ساختار اصلي اين كتاب برمي‌شمارد و از نوشتار خود به عنوان بازآفريني و بازسازي واقعه 11 مرداد 1332 ياد مي‌كند و مي‌گويد: «به دليل آن كه در مكتوبات و پژوهش‌هاي تاريخي به اين مساله توجه اندكي شده يا مسايلي دور از حقيقت عنوان شده‌اند، تصميم به تاليف اين كتاب گرفتم. همچنين با توجه به اين كه اعتقاد دارم ريزبيني‌هايي وجود دارند كه كليت و واقعيت ماجرا را مي‌سازند، كوشيدم در نگارش اين اثر، گزارشاتي را ارايه كنم كه فوق‌العاده دقيق و با ذكر جزئيات همراه باشند.»
وي با اشاره به كم‌توجهي به وقايع آن شب، به دليل آن كه 17 روز پس از آن، وقايع 28 مرداد شكل گرفتند، مي‌گويد: «شب 11 مرداد گروهي از مخالفان آيت‌الله كاشاني به منزل ايشان حمله مي‌كنند، در اين حمله يكي از طرفداران ايشان به نام محمد حدادزاده كه از تجار بازار بود، با چاقو به قتل مي‌رسد و اتفاق‌هاي ديگري نظير سنگ‌باران شدن خانه كاشاني، قطع برق، تحت‌نظر قرار گرفتن آن منطقه توسط ماموران حكومتي و... رخ مي‌دهد، اما جالب‌تر از آن، پيگيري نشدن اين مسايل بعد از آن شب است. كساني كه تاريخ اين دوره را نوشتند، هيچ‌گاه اين واقعه را نشكافتند كه چه فردي يا چه كساني اين حمله و قتل را انجام دادند و چه افرادي چه تهمت‌هايي را مطرح كردند.»
وي با تاكيد بر اين كه ديگر زمان نوشتن وقايع تاريخي بر اساس ماه و سال گذشته است، قرار دادن روز و هفته را به عنوان معياري براي پژوهش‌هاي تاريخي از ضرورت‌هاي اين دوره زماني برمي‌شمارد و مي‌گويد: وقايع تاريخي، زمينه‌هاي بروز آنها و تحولات، روز به روز در حال تغييرند. از اين رو، وظيفه داريم تاريخ و مسايل سياسي را با دقت و نظر به جزئيات، بررسي و تحليل كنيم. خواننده با مراجعه به منابع تاريخي حدود 250 صفحه از اين كتاب و تحليل‌هاي تاريخي من و ديگر مطالب، و نيز مداركي مانند اخبار، مصاحبه‌ها، گزارش‌ها و اسنادي كه گردآوري شده است، درخواهد يافت كه تنها درباره يك شب تاريخي، تا چه اندازه حرف براي گفتن داريم.
كتاب «خواب آشفته نفت: از كودتاي 28 مرداد تا سقوط زاهدي» به قلم محمدعلي موحد و نيز «كودتاي 28 مرداد»، مجموعه سخنراني سيد حسن شهرستاني با نام «مطبوعات در دوران كودتا»، سخنراني حجت‌الاسلام والمسلمين حسينيان با عنوان «نقش مطبوعات طرفدار دولت در بسترسازي كودتا» و سخنراني حسين شاه‌حسيني با نام «مشاهداتي از دوران كودتا»، «راز پيروزي کودتاي 28 مرداد» نوشته محمدجعفر محمدي» و... از ديگر آثار مرتبط با واقعه تاريخي 28 مردادند./۹۲۵/د ۱۰۳/ش