مسیر مداحی و روضه خوانی باید عالمانه و بدور از هیجان طی شود + فیلم

اشاره: عزاداری امام حسین (ع) در این سال ها با نواهایی اجرا می‌شود که در مقایسه با چندین سال قبل تفاوت چشمگیری داشته است؛ در تجزیه این نواها، مرثیه‌سرایی‌ها و نوحه‌ها می‌توان آن را به دو بخش مداحی و شعر تجزیه کرد.

مداحی‌هایی که با وجود غم و اندوه موقت و گریه برای سالار شهیدان باعث فرح روح و تعالی آن در ایام دیگر سال می‌شود می‌بایست بدون هیچ گونه آسیبی انجام شود.

خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا برای آن که شعر و مداحی آیینی اصیل و خطراتی که در سر راه آن قرار دارد را بشناسد با حجت‌الاسلام ناصر شهیدی از سخنرانان مراسم عزاداری امام حسین (ع) به گفت‌وگو نشسته است که متن کامل آن تقدیم علاقه مندان می شود.

رسا ـ برای بررسی چگونگی حفظ عزاداری اصیل و سوگواری آیینی ایران و تشیع خدمت شما رسیدیم؛ بفرمایید که چگونه باید این مسیر را حفظ کرد؟

در دوران غیبت کبرای حضرت ولی عصر (عج)، اسلام‌هراسی رنگ و بوی جدیدی به خود گرفته است؛ ازاین‌رو غفلت سخنرانان، روضه‌خوانان و مداحان باعث خواهد شد تا آن‌ها که دست‌اندرکار اسلام‌هراسی، دین‌هراسی و ترساندن مردم از مذهب شیعه هستند، سوار بر این موج شوند و آن محمل و مرکبی که دوستان ما ناخواسته آماده کرده‌اند را سوار شوند و به مقصد خود برسند.

رسا ـ چگونه است که از افرادی که زمینه را برای موفقیت دشمنان اسلام فراهم می‌کنند با عنوان دوستان یاد می‌کنید؟

ما این افراد را دشمن نمی‌دانیم بلکه از دوستان ما هستند؛ زمان‌شناس و دشمن‌شناس نیستند و بصیرت ندارند اما دوستانی هستند که ناخواسته در صف دشمن قرار گرفته‌اند و متأسفانه ضربه‌هایی که می‌زنند گاهی خطرناکتر از ضربات دشمنان ظاهری است.

اگر بدانیم که کسی دشمن ما است به طور طبیعی در مقابل او به طور کامل مجهز می‌شویم و اقدام می‌کنیم اما گاهی می‌بینیم عزیزی که در هیأت رشد کرده و بچه هیأتی است، یک مرتبه عملکردی را از خود بروز می‌دهد که با حرکت خود یک جریان‌سازی راه می‌اندازد که ضربه‌های بسیار بسیار عجیب و غریبی را از او می‌خوریم. ما هم به این جهت که در مقابله با او خود را مجهز نکرده بودیم و لباس ضد گلوله اعتقادی نپوشیده بودیم آسیب پذیر هستیم.

رسا ـ چه کاری باید انجام داد تا گرفتار چنین مسائلی نشویم؟

سخنران، مداح، روضه‌خوان و مرثیه‌سرا باید علمی عمل کنند؛ حجت‌الاسلام والمسلمین قرائتی بیش از سی روضه قرآنی نوشته‌است؛ یعنی از آیات قرآن روضه‌هایی مانند جریان حضرت اسماعیل و ابراهیم و تشنگی درست کرده است؛ این یک روضه علمی برای مخاطب است.

متأسفانه عده‌ای که در روضه‌خوانی‌ها و سرودن اشعار خود به طور کلی غیرعالمانه عمل می‌کنند کم نیستند؛ این کار ضربات زیادی به تشیع زده و می‌زند؛ وقتی محتوای شعر و روضه‌خوانی عالمانه و منطبق بر جریانات صحیح تاریخی و روایی نباشد آسیب‌هایی را به همراه خواهد داشت.

برخی از روایات و جریانات تاریخی استفاده می‌کنند، اما تنها و تنها جریان محبت ورزیدن به ساحت مقدس اهل‌بیت (ع) را در نظر می‌گیرند و بسیاری از مباحث دیگر را فراموش می‌کنند؛ یعنی به زمان‌شناسی و دشمن‌شناسی توجه ندارند. وقتی به این دو مسأله مهم توجه نداشته باشند، محمل و مرکبی می‌سازند تا دشمن، انسان مغرض یا جاهل، بر این مرکب سوار شود و به مقصود خود برسد. اگر ما زمان‌شناس و دشمن‌شناس باشیم و در مسیر درست حرکت کنیم، به بیراهه نمی‌رویم.

برخی شعرا تصور می‌کنند که شعر خوب آن است که تنها در رثای اهل بیت به جریان عزاداری سید الشهدا و ذکر مصیبت و مدح اهل بیت (ع) بپردازد؛ این‌ها اصل و ستون کار است، اما اگر در کنار این مدح و مرثیه، به این‌ها جهت ندهیم، همین می‌شود که این همه سال شده است. در این سال‌ها خروجی سخنرانی‌ها، مرثیه‌سرایی‌ها و روضه‌خوانی‌های مابه همراه فطرت پاک مردم و علاقه‌شان به اهل بیت‌ (ع) مردم را به صحنه آورده است اما مگر قرار نبود که جریان عاشورای سید الشهدا به ظهور حضرت ولی عصر ختم شود؟

در فرمایشات اهل بیت عصمت و طهارت مانند امام صادق (ع) هست که جریان عاشورا باید ما را به ظهور حضرت ولی عصر (عج) برساند؛ این الطالب بدم المقتول بکربلا را در روضه‌ها می‌خوانیم؛ می‌دانیم که امام زمان (عج) در کنار کعبه می‌ایستند، اولین جملات ظهورشان جریان سید الشهدا را بیان می‌کنند، «الا یا اهل العالم، ان جدی الحسین قتلوه عطشانا»؛ سئوال این است که این حضور عجیب مردم در تاسوعا و عاشورای حسینی چرا به ظهور حضرت ولی عصر (ع) منتهی نشده است؟

اگر خروجی مراسم دهه‌هایی که در محرم عزاداری می‌کنیم و حضور چندین میلیونی مردم تربیت نیرو برای یاری ولی عصر (عج) بود، نمره آن هیأت قبولی است؛ اما اگر سخنران مباحث اخلاقی بدون زیرساخت معرفتی را مطرح کرد، از این گوش شنیده می‌شود و از آن گوش بیرون می‌رود؛ بچه هیأتی ما، جوانی که پای سخنرانی نشسته است، دلش تکان می‌خورد و مورد توجه است، اما همین که از مسجد بیرون می‌آید، هزاران فتنه و جلوه‌های گناه و معصیتی که هست آن را گرفتار می‌کند.

شهید مطهری (ره) می‌گوید «درس اخلاق حضرت امام خمینی (ره) در مسجد سلماسی قم، یک هفته ما را شارژ می‌کرد»؛ درس اخلاق خوب بود، اما امام راحل با دروس حوزوی که فضل طلاب و بالتبع مردم را خط دهی می‌کرد انقلاب اسلامی را رقم زد؛ انقلاب اسلامی هم مقدمه ظهور حضرت ولی عصر ارواحنا فداه شد.

بقیه علما هم این مسیر را طی می‌کردند، درس حوزه، درس خارج علما، گریه و ناله درب خانه اهل بیت (ع) بود، اما اتفاق خاصی نمی‌افتاد؛ اما امام خمینی (ره) دروس حوزوی را خط دهی کرد تا به زمینه‌سازی ظهور حضرت ولی عصر (عج) منجر شد.

در بحث هیأت‌ها هم، اگر در یک هیأت، محفل، مجلس، عزاداری، گریه، ناله، سینه‌زنی، شعر و سخنرانی مردم و مخاطب را به آن هدف اصلی خط‌دهی کنند و ذهن و تفکرشان را در آن مسیر قرار دهند، نتیجه‌اش امیدوار کننده است و نمره قبولی دارد.

البته می‌دانید، ابراز محبت به اهل بیت (ع) ثواب عجیبی دارد، طبق فرمایش امام رضا (ع) یک قطره اشک در رثای سید الشهدا گناهان را می‌بخشد، این‌ها را رد نمی‌کنیم، اما دوباره یک ساعت دیگر گرفتار می‌شوم و کوله‌بار گناه خود را پر می‌کنم؛ دهه اول محرم که تمام می‌شود، دوباره بعد از اندک زمانی بر می‌گردم؛ دشمن دست ما را خوانده است ولی حواسمان نیست؛ آن‌ها برای ما برنامه‌ریزی کرده‌اند؛ اگر ما به زمان‌شناسی و دشمن‌شناسی توجه نکنیم شکست می‌خوریم.

رسا ـ به نظر شما حضور در این عزاداری چقدر می‌تواند در مستمع تأثیرگذار باشد؛ به طور مجزا تأثیر بخش‌های هیجانی و محتوای متقن در مردم به چه میزان است؟

پیداست که شور ایجاد شده در محافل اهل بیت (ع) باعث حرکت می‌شود؛ اما بخش محتوایی دو جهت دارد؛ از یک جهت حضور در محافل و مجالس اهل بیت (ع) که در زیارت جامعه کبیره هم آمده است «و جعل صلاتنا علیکم و ما خسنا بهی من ولایتکم، طیباً لخلقنا، طهارتاً لانفسنا، تزکیتاً لنا، کفارتاً لذنوبنا» فقط حضور در محافل و مجالس اهل بیت (ع) موجب تربیت‌ها و هدایت‌های تکوینی اهل بیت (ع) برای ما است؛ هر کسی از راه می‌آید که بی‌خبر هم باشد و در آن محفل و مجلس بنشیند، از برکات نفوس پاک اهل بیت (ع) بهرمند می‌شود و عوض می‌شود؛ طهارت باطن پیدا می‌کند و اثرات دیگر که باعث می‌شود گناهان او بریزد.

خیلی جاها که شور هست و تدبر و تعقل نیست، شاید برای پرداختن به تمام ابعاد توجه شده است و برای آن برنامه‌ریزی نیز انجام شده است اما در آن زمانی که مسئول هیأت، مسجد یا محفل برنامه‌ریزی کرده است شخص اجرا کننده به آن مسائل توجه نمی‌کند یا فرصت آن پیش نمی‌آید یا جوانان بیشتر در بخش هیجانی آن حضور پیدا می‌کنند.

بخش دوم توجه به محتوا در محافل عزاداری باید به شیوه‌های جدید انجام شود؛ رهبر معظم انقلاب فرمودند که منبر، محراب و دیگر روش‌های سنتی باید حفظ شود ولی ایشان کسی را از شیوه‌های جدید تبلیغ مانند ابزار چند رسانه‌ای منع نکردند؛ هیأتی موفق است که برای هر رده سنی به مقتضای سنش برنامه‌ریزی کند و روش جذبی داشته باشد.

حالا برنامه‌ریزی هم این نیست که تنها یک سخنران و یک مداحی و تمام شود؛ با توجه به فضای تبلیغاتی باید برنامه‌ریزی کنیم و مباحث چند‌رسانه‌ای از این‌ها استفاده کرد که در یک دهه چیزی دست مخاطبان را بگیرد.

رسا ـ یک مداح و مرثیه‌خوان اهل بیت (ع) باید چه شخصیتی داشته باشد؟ ویژگی مداحی که بتواند میراث‌دار مداحان برجسته تشیع باشد چیست؟

اگر کسی که چهره و بلندگودار شد، در مسیر تقوای الهی حرکت نکند، اگر کسی که قرار شد در مسیر نوکری اهل بیت (ع) حرکت کند، کلاس تربیتی و اخلاق نبیند، اگر امروز ضربه نزند فردا می‌زند و متأسفانه دوستان ما از این غافل هستند.

جلسات آموزشی مداحی می‌گذارند، در این جلسات یک روضه‌خوان مانند من را دعوت می‌کنند و شیوه‌های روضه‌خوانی و ذکر توسل را می‌گویند، به سبک‌ها می‌پردازند و در کنار آن صدا سازی هم می‌کنند؛ به این روش فرد خواننده می‌شود، از لحاظ محتوایی هم بار زیادی ندارد؛ او باید وقت بگذارد و مطالعه کند، کتب اصیل در باب اهل بیت (ع) یا کتاب‌های به روزی که مورد تأیید است را مطالعه کند، با یاد گرفتن دو تا روضه که نمی‌توان به فرد روضه‌خوان و مداح گفت. در این باب ضعیف است و خودش هم به این اعتراف دارد؛ چند سبک به روز را یاد می‌گیرد و با صدای زیبای خود به جلسه عزاداری می‌رود، مردم هم که آماده سینه‌زنی هستند و این آقا مداح می‌شود.

از این به بعد، این مداح از خلأ وجودی خود رنج می‌برد؛ مردم او را تحویل می‌گیرند ولی خود او می‌داند که آن چیزی که مردم تصور می‌کنند نیست؛ خودش هم رنج می‌برد؛ کسی باور نمی‌کند که نماز مداح دیشب که هزاران نفر را گریاند قضا شده است؛ زندگی او هم خراب است، کوچکترین صبر را در برابر خانواده‌اش ندارد؛ ولی در هیأت خوب می‌خواند و سینه می‌زند.

در خیلی از جاها بیراهه می‌رویم و هدف را گم کرده‌ایم، نتیجه‌اش این می‌شود که گاهی شاخصه‌های یک نوکر امام حسین (ع) هم در وجود من نیست، ولی چهره شده‌ام و بلندگو هم در دست دارم.

رسا ـ یک مداح خوب که ویژگی‌های یک مداح اصیل تشیع را داشته باشد چقدر می‌تواند در اصلاح مخاطب خود تأثیرگذار باشد؟

آقای شمس الدین یکی از روضه‌خوان‌های بسیار خوب سال‌های گذشته بود؛ رهبر معظم انقلاب درباره وی می‌فرماید «من به آقای شمس واقعاً علاقه داشتم، در ایام مریضی به ایشان دعا می‌کردم» حضرت آیت‌الله فاضل لنکرانی می‌گوید «من عقیده دارم که به آقای شمس عنایت خاصی شده است، چون گاهی اوقات در منبرها حرف‌هایی می‌زد و مطالبی می‌گفت که در سطح ملا صدرا بود، او ظرافت‌هایی در سخنرانی‌ها و روضه‌هایی داشت که از طرق عادی قابل اکتساب نیست» مرحوم حضرت آیت‌الله جواد تبریزی (ره) می‌گوید «من واقعاً به آقای شمس ارادت کامل دارم» شهید مطهری خطاب به مرحوم شمس می‌گوید «لطف کنید، نوار روضه‌ای برایم ضبط کنید، من از روضه‌های شما لذت می‌برم، می‌خواهم در خلوت‌هایم نوار روضه شما را گوش دهم و اشک بریزم».

یعنی شاکله وجودی آقای شمس به عنوان یک روضه‌خوان اهل بیت این بود؛ آقای شمس روحانی و از سادات بود، منبر هم می‌رفت؛ البته مردم وی را تنها به روضه‌خوانی می‌شناختند. روضه‌خوانی در خانه سید‌الشهدا (ع) از آقای شمس (ره) این را ساخته بود، فردی دوست داشتنی که این جایگاه یک روضه‌خوان اهل بیت است. جایگاه یک روضه‌خوان اهل بیت، یک مرثیه‌سرای اهل بیت، یک شاعر و یک کسی که در خانه سید الشهدا هست باید اینگونه باشد.

اگر شیخ انصاری به جایی رسید که صدها سال طلبه‌ها کتاب‌هایش را می‌خوانند، به این خاطر بود که شیخ انصاری سحرها زیارت عاشورا با صد لعن و صد سلام می‌خواند، نه برای یک روز، بلکه برنامه هر روز زندگی شیخ انصاری این بود؛ یعنی سید الشهدا شیخ انصاری را به این درجه و مقام رساند. مرحوم آیت‌الله احمد خوانساری هر جا یک مجلس مختصری از سید الشهدا (ع) بود، می‌نشست و قطره اشکی می‌ریخت.

حاج آقا دولابی عارف وارسته، در وصف آقای شمس می‌گوید «من با آقای شمس خیلی زیاد همنشین بوده‌ام، اما در این اواخر که او را دیدم، یافتم که به مقام وصال رسیده است، دیگر نه گریه می‌کند و نه می‌خندد، آرام بود و ساکت، به خوب جایی رسیده بود، حق هم همین بود، که بعد از یک عمر نوکری اهل بیت، نوکری سید الشهدا که بهترین طریق وصول است دستش را بگیرند» مگر یک روضه‌خوانی چه چیزی غیر از این از خدا می‌خواهد؟

باید نام برخی از مداحان الگو را که در قید حیات هستند ببریم؛ برای مثال استاد حاج آقا سازگار از الگوهای این روزگار است که حجت‌الاسلام والمسلمین میرباقری درباره وی به به بنده گفت «آقای شهیدی بیا به مجلس حاج آقای سازگار برویم، استاد بزرگواری که الحمد لله راه را طی کرد». اساتید دیگری مانند حاج آقای انسانی از شعرایی هستند که شعرهایشان پخته و در مسیر زمینه‌سازی ظهور حضرت ولی عصر (ع) است.

در این وادی کسی که در مسیر است کم نداریم، اما خطاب به افرادی انگشت‌شمار می‌گویم حیف است، کسی که این توفیق را دارد، در ابتدا به جهت صدای خوب، دعای مادر و مانند این‌ها وارد این دستگاه شد، خود را نسوزاند، حیف نشود بلکه ماندگار شود.

رسا ـ شعر به صورت مجزا دارای یک هنری از شاعر برای به هم آمیختن کلمات به صورت هنرمندانه است؛ شاعر در کنار این هنر باید از محتوایی بهره‌مند باشد تا بتواند مفهوم اصیلی را به مخاطب ارائه کند؛ به نظر شما، شعرای آیینی ما چقدر در هنر شعر متبحر و چقدر از محتوای اصیل اسلامی بهره‌مند هستند؟

خوشا به حال آنکه مورد نظر امام رضا (ع)، حضرت معصومه (س) و دیگر اهل بیت قرار می‌گیرد؛ البته در این مسیر، با توجه به اهتمامی که نظام جمهوری اسلامی بویژه رهبر معظم انقلاب به شعرا دارند، شعرای ایران، در مقایسه با کشورهای دیگر، از اردو تا آذری زبان، از رشد چشمگیری برخوردار شده‌اند. این شعرا هر سال چند مرتبه خدمت رهبر معظم انقلاب می‌رسند.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای اهتمام عجیبی به شعر دارند، چون شعر ماندگار است؛ شعر برعکس روضه‌خواندن یا خوانندگی است، شاعر باید به دنبال محتوا باشد، یعنی شعری عمیق بدون محتوای عمیق در ذهن او جا نمی‌گیرد. شعر به هر مقدار عمیق‌تر باشد نشان می‌دهد که شاعر بیشتر از مباحث معرفتی و علمی برخوردار بوده است. شنیده‌ام که مرحوم حافظ، برای گفتن یک شعر جدای از مطالعات قرآنی، چله می‌گرفت.

رسا ـ چه می‌شود یک مداحی به صورت غرب زده ظاهر می‌شود و مورد توجه افراد هم قرار می‌گیرد.

دشمن برنامه‌ریزی می‌کند؛ اگر دشمن ببیند که صد نفر پای روضه و سینه‌زنی آقایی نشسته‌اند، مطمئن باشید که برای او نقشه ویژه‌ای می‌کشد و پرونده‌ای تشکیل می‌دهد با چند واسطه در مسیر خوراک فکری او قرار می‌گیرد، تا بتواند او را به زمین بزند؛ اگر یک نوکر اهل بیت با معرفت پیش نیاید و در مسیر خداشناسی و تقوای الهی قرار نگیرد، اگر امروز زمین نخورد فردا زمین می‌خورد و باعث بی‌آبرویی دستگاه اهل بیت (ع) می‌شود.

غیر از اینکه دعای مادری پشت سرش باشد و خود اهل بیت (ع) دستش را بگیرند، در مواردی سئوال می‌شود که چطور شد، آن عزیزی که سال‌ها نوکری می‌کرده است یک دفعه به مصیبتی گرفتار می‌شود و زمین می‌خورد؛ دلیلش این است که دشمن نقشه‌ای بسیار دقیق برای او کشیده است ولی او حواسش نیست؛ این زمین زدن در شعر یا سبکی است که او انتخاب می‌کند.

اصلی‌ترین دشمن ما یهودی است؛ این دشمنی که بیشتر در غرب ساکن است، با جلوه‌های مورد پسند خود آرام آرام شعر و سبکش را تغییر می‌دهد؛ حضرت آقا چند بار تذکر داده‌اند که حیف است لسان حسینی، مهدوی و اهل بیتی شما گرفتار این شذوذات شود.

رسا ـ درباره مداحی‌هایی که با هیجانات خاصی اجرا می‌شود، می‌گویند که برخی مداحان به موسیقی اصیل ایرانی تسلط ندارند یا نواهای مداحی گذشتگان را نمی‌دانند؛ به این خاطر برای کپی برداری، آهنگ‌هایی که در جامعه مخاطب بیشتری دارد را به یک سری شعرای تازه‌کار می‌دهند و از آن‌ها می‌خواهند که روی آهنگ شعری بگویند که خروجی آن خوانندگی اروپایی و هیجانات آنچنانی می‌شود؛ نظر حضرتعالی چیست؟

وقتی مسیر مداح شدن و روضه‌خوان شدن غیر عالمانه بود، همین می‌شود؛ وقتی که مداح ما لذت سبک‌های قدیم را نبرده باشد، دلبسته سبک‌های جدید و متنوع می‌شود؛ این افراد سبک سنتی قدیم را نمی‌دانند و درباره آن بی‌اطلاع هستند. بنابراین آن چیزی که رواج دارد سبک‌های جدید است؛ وقتی مداح به سراغ شاعری می‌رود تا برای او شعری با سبک بسازد، آن شاعر هم شعری با سبک‌های جدید و به روز را ارائه می‌دهد و در نهایت گرفتار یک سبک غربی می‌شود.

لازم نیست فردی که می‌خواهد نوکر اهل‌بیت (ع) شود، دستگاه‌های موسیقی را بداند؛ البته یکی از اساتید موسیقی می‌گفت «کسی که این دستگاه‌ها را بداند حنجره او به این راحتی‌ها خراب نمی‌شود»، دانستن این دستگاه‌های موسیقی فایده دارد، اما اصل نیست.

کسی که می‌خواهد وارد مسیر مداحی سنتی شود، باید بداند که از صد در صد موفقیت در این مسیر، 99 درصد عنایت سید الشهدا است، یک درصد کلاس و آموزش است؛ در این آموزش باید دوره کوتاهی درباره دستگاه‌های موسیقی شرکت کند؛ مقداری هم سبک‌های قدیم را بداند و لذتی ببرد که به این سادگی‌ها گرفتار سبک‌های جدید و متنوع نمی‌شود و در وادی بیراهه نمی‌افتد.

رسا ـ اگر مطلبی مانده است در خدمت هستم؟

ممنون از اینکه در این مسیر گام بر می‌دارید، امیدوارم صحبت‌های من کمکی به قوت دستگاه روضه‌خوانی اهل بیت کند.