شماره 138 فصلنامه علمی ـ پژوهشی «تعلیم و تربیت» منتشر شد

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، یکصد و سی و هشتمین فصلنامه علمی ـ پژوهشی «تعلیم و تربیت» به صاحب امتیازی وزارت آموزش و پرورش با مدیر مسؤولی دکتر محی­ الدین بهرام محمدیان و سردبیری دکتر محمود مهرمحمدی ویژه تابستان منتشر شد.

این فصلنامه در 7 مقاله و در 190 صفحه منتشر شده است. عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:

یگانه سازی دو رویکرد در تربیت معلوم ایران: نقدی بر اساسنامه دانشگاه فرهنگیان

دکتر نعمت الله موسی پور

واقعیات تاریخی یکصد سال تجربه تربیت معلم ایران، حکایت از «دو رویکرد» متفاوت و همجوار دارد که اولی در حوزه تصمیم‎گیری و سیاستگذاری «آموزش عالی» شکل گرفت و با شرایط و قواعدی به تربیت معلم برای ایفای نقش در دوره متوسطه به عنوان دبیر اقدام کرد که برخاسته از سطح انتظارات و معیارها و ملاک های آن بود (تربیت معلم دانشگاهی) و دومی در حوزه تصمیم‎گیری و مدیریت «آموزش‎ و پرورش» دنبال شد و به تربیت آموزگار برای مدارس ابتدایی و دبیر برای دوره راهنمایی تحصیلی اقدام نمود که از کاستی ها، انتظارات و اقتضائات آن متاثر شد (تربیت معلم مدرسه‎ ای). رویکرد اول با ایجاد مؤسسات جامع و معدود و با تن دادن به «تدارک امکانات» و «انباشت تجربه» و رویکرد دوم با ایجاد مؤسساتی محدود و متعدد و با عمل موقعیتی مبتنی بر «قناعت» و «سخاوت» تبلور یافته است. طی چهل سال پایانی فعالیت‎ این دو جریان، عمده‎ترین افتخار حرکت دانشگاهی «ابتنای آموزش بر دانش روز» و «رعایت معیارهای آموزش عالی» و عمده ‎ترین افتخار حرکت مدرسه‎ای «سرعت پاسخگویی به نیازها» و «آموزش عملی در موقعیت واقعی مدرسه» معرفی شده است. همین افتخارات سبب شد تا هر یک از متولیان در پی آن برآیند که حرکت دیگر را به عرصه حاکمیت خویش بیفزایند. این تعلق و طلب، زمینه اصلی تلاش های پایان دهه هشتاد برای «یگانه‎ سازی دو حرکت تربیت معلم ایران» شد که به شکل‎گیری دانشگاه فرهنگیان بر بنیاد اساسنامه ‎ای انجامید که در سراسر آن نمودهای یکصد سال تعارض و کشمکش دو حرکت مذکور نمایان است، اما در «نام»، «دانشگاهی» برای تربیت معلم برپاکرده است.

دانشگاه فرهنگیان: صد سال تربیت رسمی معلم درایران، اری! تداوم دارالمعلمین مرکزی، خیر!

دکتر زهرا گویا و دکتر سهیلا غلام آزاد

بررسی اسناد تاریخ آموزش و پرورش در ایران نشان می­‌دهد که تربیت معلمان در ایران، سابقه­‌ای طولانی دارد. با وجود این، از زمان شروع تربیت معلم به طور رسمی و تأسیس دارالمعلمین مرکزی در ایران، صد سال می ‌گذرد. با تغییرهای متعددی که در ساختار وزارت معارف ایجاد شد، دارالمعلمین نیز به‌­تدریج از نظر ساختاری دچار تغییر و تحولهای بسیار شد و به حسب نیاز و شرایط ویژه سیاسی- اجتماعی، اشکال مختلفی به خود گرفت. بررسیهای تاریخی حاکی از آن است که این تحولات بیش از آنکه نشان‌­دهنده انسجام و تداوم باشد، نمایانگر گسست و گاهی سردرگمی است. از سویی هم در ابتدای دهه 1390، مراکز مسئول آموزش معلمان، در نهادی به نام «دانشگاه فرهنگیان» تجمیع شدند. این اتفاق، صرف­نظر از چرایی و چگونگی آن، تصوری نادقیق ایجاد نمود مبنی بر اینکه این دانشگاه ادامه دهندۀ کار دانشگاه تربیت معلم، دانشسرای­‌عالی، دانشگاه تهران و دارالمعلمین عالی و مرکزی است. در صورتی که مطالعه اسناد موجود در ایران،  به­‌ویژه اسناد موجود در مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، نشان می­‌دهد که بخش اول این گزاره که «تربیت معلم به طور رسمی، در ایران صد ساله شد» دقیق است و بخش دوم که «دانشگاه فرهنگیان، تداوم بدون گسستِ این صد سال است»، دقیق نیست و اصرار بر آن، سبب ایجاد شبهه و کجروی می‌­شود. همچنین، این مقاله به دنبال ارزیابی عملکرد نهادهای تربیت‌ معلم در صد سال گذشته و قضاوت در مورد بهتر یا بدتر بودن آنها نسبت به یکدیگر نیست، بلکه تلاش دارد با نمایاندن مشابهت ها و تفاوت ها امکان درس‌آموزی از سیر تاریخی این نهادها را فراهم نموده تا در رفع ابهامات، پرهیز از تکرار اشتباه ها و شناخت موفقیت ها مؤثر باشد.

سیر تحول برنامه کارورزی نظام تربیت معلم ایران

دکتر غلامعلی احمدی، صغفری ملکی، دکتر محمود مهرمحمدی و دکتر سید محمدرضا امام جمعه

برنامه کارورزی از نظر مبانی و منابع علمی و نظری سه رویکرد شناخته شده دارد: رویکرد استاد - شاگردی، علم کاربردی و تأملی یا فکورانه. این مطالعه در پی آن بوده که  نشان دهد برنامه کارورزی نظام تربیت معلم صدساله ایران از نظر رویکرد، چه تحولاتی داشته است؟ در هر دوره چه رویکردی غالب بوده و آیا در دوره فعلی، که رویکرد این برنامه به طور مشخص تأملی بیان شده است، بر اساس منابع علمی و نظری مربوط به تأمل، ویژگی های کارورزی تأملی را دارد؟ کاستی های احتمالی برنامه در این زمینه چیست و چشم انداز آینده این برنامه چگونه باید باشد؟ در این مطالعه ابتدا با روش اسنادی برنامه کارورزی در دوره­‌های مختلف تاریخی بررسی و سپس برنامه هر دوره، با توجه به ویژگی های رویکردهای مذکور با روش تحلیلی - استنباطی مورد تحلیل قرار گرفته که   به­­‌طور خلاصه نتایج ذیل حاصل شده است: 1. برنامه کارورزی در ایران، سال های بسیار، از تاسیس دارالمعلمین و دارالمعلمات در سال 1297 تا دهه هفتاد، رویکرد استاد- شاگردی داشته است. 2. اولین نشانه­‌های اتخاذ رویکرد تکنیکی برای برنامه کارورزی، در دهه هفتاد دیده می­‌شود که بنا به شواهدی که در این مطالعه ذکر شده است می­‌توان اذعان کرد که حتی در آن دوره نیز این برنامه نسخه کاملی از این رویکرد نبوده است. 3. اتخاذ رویکرد تأملی، برای کارورزی، در سال 1392 پس از تاسیس دانشگاه فرهنگیان، نقطه عطفی تاریخی برای کارورزی ایران است، اما تحلیل  برنامه این دوره از منظر منابع علمی مربوط به تأمل نشان می‌­دهد که برنامه قصد شده فعلی نیز دارای کاستی هایی است.

صد سال تربیت معلم در ایران: فرصت ها، تهدیدها و چشم اندازه آینده

احمد صافی

بررسی تاریخ آموزش و پرورش ایران نشان می‌­دهد که تربیت معلمان در ایران سابقه ای طولانی دارد. تربیت معلم در راستای تغییر نظام آموزش و پرورش به سبک جدید از سال 1297 شمسی آغاز شده است و سابقه آن به صورت رسمی تا سال 1397، به صد سال می­رسد. اولین مرکز تربیت معلم در ایران، تحت عنوان دارالمعلمین برای مردان و دارالمعلمات برای زنان، در سال 1297 شمسی تأسیس شد و از نظر ساختاری، برنامه‌­های درسی و مقررات مصوب، تغییرات و تحولات بسیار در آن صورت گرفته است. بر اساس اسناد منتشر شده، 42 نوع مرکز تربیت معلم برای تربیت و تأمین مربیان، آموزگاران، دبیران، هنرآموزان، مشاوران، راهنمایان تعلیماتی و مدیران مدارس، با نام های گوناگون دایر شده است که از آن میان می‌­توان به دارالمعلمین مرکزی، دانشسراهای مقدماتی، دانشسراهای عالی و دانشگاه تربیت معلم، مرکز تربیت معلم روستایی، عشایری، استثنایی و دانشسراهای راهنمایی، دانشگاه شهید رجایی و دانشگاه فرهنگیان اشاره کرد. بررسی تاریخی حاکی از آن است که با تغییر وزرا و مقامات وزارت معارف، فرهنگ و آموزش و پرورش مراکز تربیت معلم یاد شده در زمان هایی گسترش یا تعطیل و یا تجمیع شده است. در این مقاله، با بهره‌­گیری از اسناد موجود و یافته­‌های پژوهشی مربوط، تاریخ تربیت معلم در ایران در شش بخش بررسی شده است. این شش بخش شامل «اهمیت معلمی و تربیت معلم»، «پیشینه مراکز تربیت معلم»، «سیر تاریخی و تکوینی تربیت معلم»، «مطالعات، تحولات و رویکردهای گوناگون»، «تربیت معلم در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش و زیر نظام تربیت و تأمین معلمان» و «فرصت ها و تهدیدها و چشم انداز آینده» است.

بررسی تاریخی و تحلیل نقادانه برنامه‌های تربیت دبیر فنی و حرفه‌ای در ایران

دکتر علی اصغر خلاقی و دکتر احد نویدی

در یک قرن گذشته نظام آموزشی ایران همواره با کمبود دبیر فنی مورد نیاز هنرستان های فنی و حرفه‌ ای مواجه بوده وکمیت و کیفیت مطلوب تأمین نیروی انسانی مورد نیاز در این بخش دور از دسترس بوده است. در این مقاله با استناد به اسناد موجود، روش های تربیت دبیر فنی و حرفه‌ای در ایران مورد بررسی قرار گرفته است. اسناد موجود نشان می‌دهد که از زمان تأسیس دارالفنون تاکنون سه روش برای تربیت دبیر فنی و حرفه‌ای مرسوم بوده است: 1. روش استاد- شاگردی 2. روش استخدام معلم خارجی و اعزام دانشجوی معلمی به خارج 3. تأسیس مراکز تربیت معلم در داخل کشور. پس از پیروزی انقلاب اسلامی،  بخشی از نیاز به دبیر فنی از طریق مراکز تربیت دبیر وابسته به وزارت آموزش و پرورش و بخشی دیگر از طریق به‌­کارگیری نیروهای آزاد به‌صورت حق‌التدریس تأمین شده است. روش اصلی تربیت دبیر فنی همان است که امروزه در دانشگاه شهید رجایی جاری است. این روش از گذشته‌ های دور مرسوم بوده و دانشگاه شهید رجایی وارث دانشکده‌‌ها و دانشسراهای عالی فنی و حرفه‌ای مانند هنرسرای مقدماتی بهبهانی، هنرسرای عالی نارمک(دانشکده علم و صنعت)، دانشسرای عالی فنی آرشام، دانشکده تربیت دبیر فنی بابل و نوبت دوم دانشکده پلی تکنیک تهران است که مأموریت اختصاصی آن تربیت نیروی انسانی مورد نیاز واحدهای آموزش فنی و حرفه‌ای در دوره متوسطه است. شیوه بدیل برای تأمین دبیر فنی، جذب فارغ‌التحصیلان آزاد رشته‌های فنی - مهندسی است. این شیوه در طول سده گذشته مرسوم بوده و بخشی از نیروی انسانی موردنیاز واحدهای آموزش فنی و حرفه‌ای دوره متوسطه از همین طریق تأمین شده است. هر دو شیوه یاد شده مزیتها و معایبی دارند که در مقاله به آن اشاره شده است. پیشنهاد می‌­شود که برای تأمین دبیر فنی، داوطلبان شغل معلمی از میان فارغ‌التحصیلان کارشناسی رشته‌های فنی و حرفه‌ای انتخاب و پس از کسب دانش و مهارتهای پداگوژیکی در یک دوره کارشناسی ارشد، استخدام شوند.  

شایستگی های حرفه‌ای معلمان: گذشته، حال، آینده

دکتر منیره رضایی

مروری بر شایستگی های حرفه‌ای مورد انتظار از معلمان از بدو شکل‌گیری تربیت معلم در ایران تا امروز و تا فردای پیش رو، هدف این مطالعه بوده است. این بررسی شامل سه دوره زمانی است. دوره گذشته مشتمل بر بنیان‌گذاری تربیت معلم تا وقوع انقلاب اسلامی بوده است؛ دوره کنونی از شکل‌گیری جمهوری اسلامی و به ویژه از مقطع تدوین سند تحول بنیادین آموزش و پرورش به بعد را شامل می‌شود  و مقصود از آینده، انتظارات آتی است که به تبع تحولات پرشتابی که همه وجوه زندگی را در جوامع بشری تحت تأثیر قرار خواهد داد، معلم آینده را هم متأثر می‌سازد. بنابر اسناد در دسترس، از سالهای آغازین فعالیت تربیت معلم، تسلط بر دانش موضوعی و روش آموزش آن، شایستگی بارزی است که درخور توجه و چشمگیر می‌نماید. در دوره پس از انقلاب اسلامی و شکل‌­گیری مجدد تربیت معلم و نیز در برهه تدوین سند تحول بنیادین، تأکید بر شایستگی های اخلاقی و نقش الگویی معلم، برجستگی بیشتری می‌یابد. شدت و سرعت تحولات آینده در همه عرصه‌ های زندگی بشر، علاوه بر شایستگیهای موجود، برخورداری معلمان از شایستگی های انسان‌گرایانه، فرادانشی و فراشناختی را بیش از پیش ضروری می‌سازد.

بررسی سیر تحول برنامه درسی تربیت معلم در ایران

دکتر علیرضا عصاره و حسین بهاری بیگ باغلو و احمد عربی جونقانی

هدف پژوهش حاضر بررسی سیر تحول برنامه درسی تربیت معلم در ایران است. رویکرد پژوهش کیفی و از نوع تحلیلی- اسنادی است. جامعه آماری پژوهش مجموعه کتاب ها، مقالات، پایان­‌نامه­‌ها و پژوهش های حوزه نظام تربیت معلم ایران است که در چهل سال اخیر نگارش شده اند. برخی از منابع به شکل هدفمند به عنوان نمونه مورد استفاده قرارگرفته اند. نتایج حاصل از این پژوهش در دو بُعد قابل جمع­‌بندی است. از یک بعد، با تأسیس دارالفنون و ترجمه آثار و منابع علمی معتبر اروپایی و اعزام محصلان به اروپا، شرایط برای شکل­‌گیری نظام برنامه درسی تربیت معلم و بهره­‌گیری از منابع علمی و تجربیات جوامع دیگر در تعلیم و تربیت فراهم شد و همگام با تأسیس مراکز متعدد تربیت معلم و تدوین ضوابط و شرایط حاکم بر آنها، برنامه درسی تربیت معلم علاوه بر آنکه تحت تأثیر عوامل گوناگون مانند ساختار سیاسی، اداری، تألیف کتابهای درسی، تأسیس شورای عالی معارف، تأسیس سازمان پژوهش و نوسازی آموزشی و دانشگاه تهران قرار گرفته بود، از نظر عناوین درسی، به ویژه دروس تربیتی دچار تغییراتی شد. از بُعد دوم، در برنامه درسی تربیت معلم کنونی، بر اساس واقعیت های عینی، نسبت به تغییر نگرش و تفکر در مشارکت مؤسسات آموزش عالی در تدوین و اجرای برنامه درسی تربیت معلم تلاش شد و برای ترسیم چشم انداز مناسب با رویکرد تعاملی و پژوهش محوری، به بازتعریف معلم اثربخش و پژوهنده بر اساس شاخص‌ها و مؤلفه‌­‌های ملی و بین المللی در برنامه درسی تربیت معلم اقدام شد. /۸۲۲/ن