شماره 12 فصلنامه علمی – ترویجی «مطالعات قرائت قرآن» منتشر شد

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، دوازدهمین فصلنامه علمی ـ ترویجی «مطالعات قرائت قرآن» به صاحب امتیازی جامعه المصطفی العالمیه با مدیر مسؤولی محمد علی رضایی اصفهانی و سردبیری محمد فاکر میبدی منتشر شد.

این فصلنامه در 12  مقاله و در 294  صفحه منتشر شده است.

عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات مذکور به شرح ذیل است:

قرائت حدر در تجوید و فقه

محمدصادق یوسفی مقدم

چکیده: در این نوشتار پس از مفهوم شناسی حدر در لغت، فقه و تجوید و تقسیم قرائت تجویدی به قرائت ترتیل، تحقیق، تدویر و حدر، و ارائه تعریفی از قرائت حدر، به بیان اقسام قرائت پرداخته شده و ثابت شده است که قرائت حدر از اقسام قرائت تجویدی بوده و رعایت احکام تجویدی در آن ضروری است. سپس با تبیین حکم شرعی قرائت حدر، مفهوم اصطلاح هذرمه از منظر لغت، فقه، تجوید بررسی و روایات خاص آن تحلیل شده و بر خلاف مشهور اثبات گردیده است که قرائت هذرمه در روایات مرادف قرائت حدر در دانش تجوید بوده و آن دو از حکمی یکسان برخوردارند.  

دلایل فراگیری دانش تجوید و قرائت مرتّل

محمد امینی تهرانی و محمداسماعیل خورشیدی

چکیده: یکی از موضوعات مورد توجه در قرائت قرآن کریم که هم از ناحیه قرآن و هم از ناحیه روایات، مورد توجه قرار گرفته است مسئله تجوید است؛ موضوع تجوید قرآن به رغم جایگاه و اهمیت خاصی که در زیبا خوانی قرآن کریم دارد، ضرورت و چرایی توجه به آن از نگاه قرآن و سیره معصومان(ع) آن چنان که بایسته است، مورد تحقیق و باز شناسی قرار نگرفته است در این میان، برخی ضرورت و بلکه اصل وجود آن را در تلاوت قرآن، کم اهمیّت جلوه داده‌اند. پرسش اصلی نوشتار حاضر آن است که ضرورت‌های قرآنی ـ حدیثی و دیگر ضرورت‌های فراگیری دانش تجوید و قرائت مرتّل چیست؟ روش تحقیق تحلیلی و توصیفی است که با بررسی برخی از آموزه‌های دینی از جمله آیات و سخنان معصومان(ع) پاسخ بررسی خواهد شد. شش ضرورت قرآنی که عبارتند از: 1) ترتیل، همان تجوید است؛ 2) فرآیند نزول قرآن بر اساس ترتیل؛ 3) تلاوت قرآن با تأنی و درنگ؛ 4) حق تلاوت در قرآن؛ 5) نزول قرآن به زبان عربی؛ 6) الگوگیری از پیامبر(ص)؛ و نیز شش ضرورت غیر قرآنی شامل: 1) سیره معصومان(ع)؛ 2) ضرورت تبلیغی برای رفع محجوریت از چهره قرآن کریم؛ 3) مقدمه خشوع؛ 4) ضرورت فقهی؛ 5) مقدّمه تدبّر؛ 6) ضرورت‌های بین المللی (ترویج فرهنگ قرآنی، مبارزه با استکبار و...). نتیجه بررسی نوشتار حاضر بوده است که اهمیّت فراگیری دانش تجوید را نمایان می‌سازند.           

دیدگاه زمخشری در مورد قرائات

سید ابراهیم مرتضوی و سید محمود طیب حسینی

چکیده: تفسیر ادبی قرآن بر مؤلفه­ های بسیاری بنا نهاده شده که از جمله آنها، اهتمام به طرح و بررسی قرائت های مختلف قرآن است. بر این اساس، تفسیر کشاف زمخشری نیز ـ به عنوان یکی از تفاسیر ادبی قرآن ـ طرح و بررسی گونه­ های مختلف قرائات را مورد اهتمام قرار داده و از این ظرفیت در جهت بیان اندیشه ­های اعتزالی خود نیز بهره برده است. این جستار، با روشی توصیفی ـ تحلیلی مسئله قرائات را در تفسیر کشّاف بررسی کرده است، نتیجه آنکه: زمخشری در قبال قرائات رویکردهای مختلفی در پیش گرفته است که عبارت­اند از: «استفاده از اختلاف قرائت برای غنابخشی به تفسیر»، «شرح تفاوت­های لغوی قرائات مختلف آیه»، «استخدام قرائت در ترجیح وجوه تفسیری آیه» و «ترجیح و ارزش­گذاری قرائات». او برای ارزش­ گذاری و گزینش قرائت­ ها معیارهایی چون:  «بلوغ معنایی»، «تناسب معنوی»، «قوت معنا و زیبایی لفظ» و «قواعد علم نحو» را به کار بسته است. با این حال، اصل مسئله طرحِ گسترده قرائت‌های مختلف از یک آیه، با آسیب­هایی چون اعتباربخشی به قرائت­ های نامعتبر، تزلزل متن، تحریف معنوی قرآن و تحیر مخاطب مواجه است و نقطه منفی در تفسیر قرآن به شمار می­آید. از این رو، اولین گام مفسر برای فهم مفاد آیات، باید تحقیق از قرائت صحیح آیات باشد تا زیربنای تفسیر قرار گیرد.                                   

بررسی و نقد مقاله تجوید از دانشنامه قرآن (اولیور لیمن)

محسن قائمی و محمدعلی رضایی اصفهانی

چکیده: در این نوشتار، مقاله «تجوید» در دانشنامه قرآن با سرویراستاری اولیور لیمن، نوشته پروفسور نواد کهتران استاد دانشگاه سارایوو، به روش تحلیلی توصیفی مورد بررسی قرار گرفته و نقاط مثبت و ملاحظاتی پیرامون آن یادداشت شده است. در کنار نقاط مثبتی همچون اشاره به برخی روایات متفق فریقین در باب فضیلت قرائت قرآن، تأکید بر لزوم همراهیِ زبان با عقل و دل در وقت قرائت، تأکید بر مؤثرتر بودن روش سمعی ‌بصری در آموزش قرآن، نقاط ضعفی نیز در ساختار، روش، منبع و محتوای این مقاله مشاهده شد. اشکالاتی همچون: عدم تخصص نویسنده در موضوع مقاله، عدم ذکر تاریخچه و پیشینه بحث، عدم ذکر منابع و اشاره به آنها در بحث‌ها، عدم اشاره به گستردگی دانش تجوید و ارتباط آن با دیگر علوم و نقصان مطلب درباره منشأ پیدایش قرائات. همچنین به نواقص ترجمه این اثر و انتشار آن بدون مقدمه و پاورقی‌های اصلاحی در آن اشاراتی صورت گرفته است.

مبانی قرائی تفسیر

محمدجواد اسکندرلو و سید مجتبی رضوی اصیل

چکیده: بحث مبانی تفسیر از مسائل مهم دانش تفسیر است که از دیرباز مورد توجه دانشمندان این فن قرار داشته است و در عصر حاضر بیش از پیش مورد کنکاش قرار گرفته است. یک دسته از مبانی تفسیر ریشه در دانش قرائات دارد. روشن است مفسر قبل از ورود به تفسیر ناگزیر باید در این زمینه نیز به یک نظریه برسد و تفسیر را بر آن بنیان نهد. این نوشتار در صدد بررسی مبانی قرائی تفسیر است و می‌کوشد با روش توصیفی تحلیلی سه مبنا از مبانی قرائی تفسیر که عبارتند از: تواتر قرائات، نزول قرآن بر هفت حرف و انحصار اعتبار قرائات در یک قرائت را مورد بررسی قرار دهد. برآیند پژوهش حاکی از آن است که ادعای تواتر قرائات قابل قبول نیست، از این رو نمی‌تواند مبنای صحیحی برای تفسیر قرآن قرار گیرد. همچنین احادیث نزول قرآن بر هفت حرف افزون بر غیر معتبر بودن در منابع شیعی در منابع اهل سنت نیز از حیث سندی محل تامل و از حیث دلالی مبهم است و تنها در مورد اختلافات ناشی از لهجات مختلف قابل پذیرش است و مبنا قرار دادن آن برای تفسیر قرآن بر اساس قرائات متعدد صحیح به نظر نمی رسد. انحصار اعتبار و حجیت به قرائت عاصم نیز فاقد مستندات کافی بوده و با گزارشات تاریخی همخوانی ندارد. بنابر این مفسر در تفسیر باید علاوه بر قرائت عاصم به سایر قرائات معتبر نیز نظر داشته باشد و ذکر احتمالات متعدد تفسیری بر اساس قرائت‌های مشهور و معتبر یک مزیت تفسیری به حساب می‌آید.

پژوهشی در قرائت ابی بن کعب و تطبیق آن با قرائت مشهور

محمد فاکر میبدی، باقر ریاحی‌مهر و سید محمد سلطانی

چکیده: نوشتار حاضر با بهره جستن از روش توصیفی – تحلیلی به بررسی شخصیت و جایگاه علمی اُبی­ بن کعب، ویژگی ­های مصحف وی و میزان تأثیرگذاری آن بر قرائت حفص از عاصم و تطابق این دو پرداخته است. بررسی مجموع داده‌های تاریخی ـ حدیثی و آگاهی‌های علوم قرآنی نشان می‌دهد که قرائت اُبی نه تنها جایگاه والایی در نزد عالمان علم قرائت داشته، بلکه اهل ­بیت(ع) شیوه قرائت خود را مطابق با آن دانسته­ اند. روایت شش تن از  قرای سبعه در نهایت به قرائت او باز می‌گردد که این امر به­ ضوح نشان­گر تأثیر گسترده­ او بر قرائت مشهور است. با بررسی شواهد موافق و مخالف تطابق قرائت اُبی با روایت حفص از عاصم می ­توان ادعا نمود این دو قرائت به میزان بسیار زیادی تطابق داشته و با قرائت مشهور مسلمین هم‌خوان است. گزارش ­هایی از تفاوت سوره ­های موجود در مصحف اُبی با مصحف رسمی وجود دارد که قابل نقد سندی و تأویل محتوایی است؛ اما وجود اختلاف­ های جزئی زیاد میان مصحف اُبی و قرائت حفص از عاصم با توجه به گزارش­ های متعدد در منابع گوناگون، قابل انکار و یا توجیه نیست.    

دیدگاه شیخ امین الاسلام طبرسی درمورد قرائات

نجمیه گراوند، مهدی اکبرنژاد و سیدمحمدرضا حسینی نیا

چکیده: اختلاف قرائت از مهم­ترین و قدیمی‌ترین علومِ قرآنی به شمار می‌آید که دانشمندان علوم اسلامی، همواره و در طول تاریخ اسلام، اختلاف نظرهای بسیاری در رابطه با انواع آن داشته‌اند. شماری از آنان سعی کرده‌اند، قرائات را در هفت دسته محصور نمایند. از جمله دیدگاه‌هایی که اختلاف قرائات را به هفت دسته تقسیم کرده اند؛ اما در نوع دسته بندی با یکدیگر متفاوتند، دیدگاه امین الاسلام طبرسی و دیدگاه امام ابوالفضل رازی است. پژوهش حاضر در صدد است تا با استفاده از روش کتابخانه‌ ای و به صورت توصیفی ـ تحلیلی، علاوه بر بیان دیدگاه هر دو دانشمند در این باره، با ارائه یک چارچوب در تقسیم بندی انواع، به مقایسه هر دو دیدگاه بپردازد و از این منظر شناختی کامل و همه جانبه را نسبت به انواع اختلاف قرائتها حاصل نماید. یافته‌های این پژوهش علاوه بر ارائه تقسیم‌بندی مناسب‌تر و جامع‌ تری از انواع اختلاف قرائات، بدین نکته دست یافت که مهم­ترین تفاوت دیدگاه طبرسی با دیدگاه امام­ ابوالفضل رازی، در اختلاف لهجه، تداخل انواعِ تقسیم بندی شده، و نیز در توجه و عدم توجه به معناست.           

واکاوی تأثیر اختلاف قرائات سبع در تفسیر سوره نور

سمیه صیادی و سید محمد میر حسینی

چکیده: تفسیر صحیح آیات کلام الله مجید، همواره و در طول تاریخ اسلام، یکی از ضرورت‌های جامعه اسلامی به حساب می‌آید. لازمه تفسیر صحیح نیز پایبندی و تسلط بر علوم و قواعد مختص به آن است. علم قرائت قرآن کریم، یکی از این علوم و لازمه تفسیر به شمار می‌رود. در این پژوهش؛ با هدف بررسی تأثیر اختلاف قرائات سبع در تفسیر برخی آیات «سوره نور» به صورت تحلیلی پرداخته شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد اختلاف قرائات در این سوره تأثیر بسزایی در تفسیر آیات نداشته است. به طور کلی می‌توان اختلاف قرائات را نهایت بلاغت و کمال اعجاز و ظرافت قرآن دانست؛ زیرا اکثر کلمات مورد اختلاف از قبیل اختلاف در کیفیت قرائت از لحاظ اماله، فتح، ادغام، اظهار، تفخیم، ترقیق و... است و یا اختلاف در اعراب کلمه‌ ای است که به معنا خللی نمی‌رساند و می‌ توان آن را نوعی لطافت و ظرافت دانست. 

نگرشی بر ماهیت تغنّی در تلاوت قرآن

مجید صادقی مزیدی و حمید فرحناکی بوشهری

چکیده: یکی از مؤلفه های مهم در اثرگذاری و انتقال مفاهیم قرآن، بیان زیبا و صوت و لحن واژگان قرآن می باشد. با مراجعه به سیره پیامبر گرامى اسلام(ص) درمى‌یابیم که با نزول قرآن کریم، قرائت قرآن با صداى زیبا و آهنگ خوش توسط پیامبراسلام(ص) مطرح گردیده است و امامان معصوم(ع) همچون امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام کاظم(ع) نیز از صداى زیبا و تلاوت آهنگین برخوردار بودند. پس از گسترش علم مقامات عربی، قاریان قرآن نیز تَغَنّی در قرآن را گسترش دادند و این کار را با آگاهی از احکام تلاوت، آگاهی از نغمه‌ها و رعایت شأن و احترام آیات الهی، زینت بخشیدند تا با سیر تکاملی، به رشد و کمال خود در عصر معاصر رسید. فقها درباره مشروعیت داشتن و جواز یا حرمت تغنی به قرآن اختلاف نظر دارند؛ بسیاری تغنّی را از ریشه غِناء و به معنای خواندن قرآن با صدای زیبا همراه الحان و انغام ولی سازگار با قداست قرآن تفسیر کرده‌اند که ابن عباس، ابن‌ مسعود و برخی دیگر از صحابه و تابعان آن را پذیرفته اند و این موضوع به عنوان یک امر مسلّم نزد اهل فن نیز پذیرفته شده است. این جستار بر آن است تا به روش توصیفی- تحلیلی علاوه بر رویکرد تاریخی به تغنی، اصل ماهیت تغنی، جایگاه و اهمیت و همچنین مشروعیت آن را مورد بررسی قرار دهد.              

دیدگاه شیخ طوسی در مورد قرائات قرآن

محمد سلطانی رنانی

چکیده: قاریان قرآن کریم در خوانش برخی از واژه‌های قرآن اختلاف داشته‌ اند. پژوهشگران حوزه قرآن و تفسیر همواره در برابر پدیده اختلاف قرائت دیدگاه خویش را آشکار ساخته‌اند. شیخ طوسی در مقام بزرگ ‌مفسر و فقیه شیعی قرن پنجم در جای‌جای تفسیر خویش، التبیان، قرائت قاریان را حکایت کرده  و حجّت هر یک از قرائات را بیان کرده است. هرچند شیخ طوسی قرائت قرآن به قرائت‌های متداول را، روا می‌داند و اصل گونا‌گونی خوانش را در قرآن کریم از اصحاب پیامبر اکرم(ص)، قاریان هفت‌گانه و دیگر قاریان می‌پذیرد، ولی پرسش آن است که وی در وجه اعتبار قرائت محکیّ از قاریان چه نظری دارد و چه قواعدی را برای تشخیص قرائت معتبر و روا از نامعتبر و ناروا به کار می‌بندد؟ بر اساس جست‌وجوی فراگیر در تفسیر التبیان شیخ طوسی و بررسی سخنان وی در حکایت اختلاف قرائات و داوری درباره آنها، چنین به دست می‌آید که شیخ طوسی بر پایه چهار ملاک و قاعده، قرائت معتبر را از نامعتبر می‌شناساند؛ قرائت مخالف اصول و قواعد مسلَّم و قطعی زبان عربی در حوزه لغت، صرف و نحو، قرائت شاذّ و نارایج، قرائت مورد نهی معصوم و قرائت مخالف خط مصحف مرسوم نامعتبر است و تلاوت قرآن به چنین گونه قرائت‌هایی ناروا است.                

بررسی قرائت مصاحف منسوب به ائمه(ع)

زهرا ملایی عشق‌آباد و الهه شاه پسند

چکیده: یکی از منابع ارزشمند در بحث تاریخ قرآن، نسخ مخطوط قرآنی است. این منابع، اطلاعاتی درباره قرائت، عد الآی، قواعد املای مصاحف و ... در زمان‌ های مختلف به دست می‌دهند. مصاحف کهن در بسیاری از کتابخانه‌ ها و موزه‌های جهان نگهداری می‌ شوند. برخی از آنها با تکیه بر ترقیمه (امضای کاتب)، وقف‌نامه یا دیگر نشانه‌های موجود در مصحف، و یا به صورت شفاهی، به ائمه اطهار(ع) نسبت داده شده‌اند. در کتابخانه مرکزی و گنجینه قرآن و نفایس موزه مرکزی آستان قدس رضوی در مشهد، بیش از 20 قرآن خطی منسوب به ائمه اطهارb وجود دارد. بررسی مصاحف از نظر اختلاف مصاحف، قرائت، عد الآی، قواعد املاء و دست‌خط، در کشف مکان و زمان تقریبی کتابت آنها موثر است و با کمک این مولفه‌ها، می‌توان به درستی یا نادرستی انتساب پی برد. این پژوهش، به بررسی چهار مصحف منسوب موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی که بیش‌ترین تعداد صفحات را نسبت به دیگر مصاحف منسوب دارند، پرداخته و با بررسی مؤلفه‌های پیش‌گفته، نشان داده است که انتساب این مصاحف به ائمه اطهار(ع) صحیح نیست، بلکه ویژگی‌های دست‌خط و قواعد املاء، آنها را به زمانی دورتر از قرن دوم باز نمی‌گرداند. با این حال، دلایلی به این انتساب منجر شده است؛ این دلایل را می‌بایست در خود مصحف و یا در فضای حاکم بر دوره انتساب آن جستجو، و بر این اساس احتمالاتی را مطرح کرد.                    

سنجش قرائت و معیارهای اختیار آن از نگاه ابن شنبوذ

زهرا قاسم نژاد و مریم جدادی

چکیده: ابن ­شنبوذ از اندیشمندان حوزه قرائت قرآن در قرن چهارم است که معتقد بود هر قرائتی دارای سند و یا موافق مصحف اُبی‌ بن‌ کعب‌ و ابن‌­مسعود باشد، در نماز و غیر آن‌ جایز است. ابن مجاهد هماهنگی قرائت با رسم مصحف را از شروط قرائت صحیح می­ داند و معتقد است قرائت ابن شنبوذ فاقد این شرط است؛ بنابراین قرائت ابن شنبوذ از قرائات  شاذ است که جایز نیست قرآن را با آن قرائت خواند. تاریخ قرائات نشان می­ دهد پس از توحید مصاحف زمان عثمان دو جریان قرائی در جامعه اسلامی شکل گرفت. عده ­ای معتقد بودند قرائت صحیح باید با رسم مصحف سازگاری داشته باشد و عده­ای این شرط را لازم نمی ­دانستند. ابن شنبوذ و ابن مجاهد از بزرگان این دو طیف قرائی در قرن چهارم هستند که با توجه به نفوذ ابن مجاهد، جریان قرائی ابن ­شنبوذ به حاشیه می ­رود. پژوهش حاضر با تکیه بر این پرسش که معیارهای ابن شنبوذ چه بود و در سنجش قرائت، خوانش وی چه میزان هماهنگی با قراء سبعه دارد؟ با روش توصیفی تحلیلی و گاه مقایسه‌ ای به موضوع پرداخته است. بررسی قرائت ابن شنبوذ و معیارهای وی در اختیار قرائت نشان می ­دهد اولا مراد ابن مجاهد از عدم هماهنگی قرائت ابن­ شنبوذ با رسم مصحف، پایبندی وی به نقل قرائت ابن­ مسعود و ابی بن کعب و سایر صحابه بوده است و از سویی ابن شنبوذ تنها در مواردی انگشت شمار قرائتش در اصول و فروع قرائی با قرائت سبعه هماهنگ نیست./822/ن 602/ش