شماره 21 دوفصلنامه «پژوهشنامه عرفان» منتشر شد
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، بیست و یکمین شماره فصلنامه علمی «پژوهشنامه عرفان» به صاحب امتیازی انجمن علمی عرفان اسلامی ایران با مدیرمسؤولی فاطمه طباطبایی و سردبیری قاسم کاکائی ویژه پاییز و زمستان 98 منتشر شد.
در این فصلنامه در 11 مقاله و در 231 صفحه منتشر شده است و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:
بررسی تحلیلی برهان آقا محمدرضا قمشهای در اثبات حقیقت لابشرط مقسمی
سیدمرتضی حسینی شاهرودی، حسین اسعدی
چکیده: در این مقاله به طرح برهان فنی آقا محمدرضا قمشهای در اثبات حقیقت لابشرط مقسمی پرداخته و نشان دادهام که چگونه این برهان با دو تقریر معروف از جمله تقریرهای گوناگون برهان صدیقین خویشاوندی دارد، بلکه با دو تقریر از برهان صدیقین به دفاع از ایده بنیادین برهان آقا محمدرضا قمشهای پرداخته و با مدد جستن از اصول و تصریحات ملاصدرا، به نقدهای احتمالی و ازجمله نقد استاد جوادی آملی، پاسخ دادهام. آقا محمدرضا قمشهای از نظر در طبیعت وجود، ضرورت ازلی آن را نتیجه گرفته و افزودهاند که قید بشرط لا، نقشی در این ضرورت ندارد، چراکه مفهوم وجود از طبیعت وجود بدون هرگونه ملاحظه غیر، اعم از حیث تعلیلی و حیث تقیدی انتزاع و حمل میشود. لذا وجود لابشرط مقسمی، حضرت حق است و نه وجود بشرط لا که در آن ملاحظه غیر مطرح میشود. باید آگاه بود که بهمقتضای اصالت وجود مفهوم وجود دارای فرد است و مؤخر از اثبات نحوه خاصی از وجود نیست. از این مطلب در اثبات طبیعت وجود در خارج استفاده شده است که مفهومی بنیادین در اثبات آقا محمدرضا قمشهای میباشد.
بررسی مشرب عرفانی عطار با کاربست تقابلهای دوگانه
طاهره خوشحال دستجردی، مهدی عرب جعفری محمدآبادی
چکیده: تقابل های دوگانه، یکی از بنیادها و مفاهیم اساسی در نقد ساختارگرایی و نظریات زبان شناسی و نشانه شناسی است. این روش می کوشد تقابل ها را در محور جانشینی بیابد و با یافتن تقابل های بنیادین به بافت های کلان برسد و از طریق رسیدن به بافتهای کلان، اندیشه ها و تئوری های اصلی را تشخیص دهد. عطار یکی از بزرگترین عارفان شاعر است که احوال و اندیشه های ویژه خود را دارد؛ درنتیجه زبان عرفانی او نیز نشانه های خاصی را دارا است. یافتن این نشانه ها در زبان عرفانی عطار به شناخت مشرب عرفانیِ او یاری می رساند. با کاربست تقابل های دوگانه میتوان این نشانه ها و نشانه های متقابل آنها را که در زبان عرفانی عطار غایب هستند، یافت و زبان عرفانی او و درنتیجه احوال و اندیشه هایش را دقیق تر شناخت. این پژوهش با مطالعه آثار عطار کوشیده است تقابل هایی که به وسیله آنها می توان بافتهای عرفانی را در زبان عطار مشخص کرد، بیابد و با یافتن آن تقابل ها، گفتمانهای عرفانی عطار را تشخیص دهد و از این طریق مشرب عرفانی او را روشن تر نماید. در پایان پس از بررسی تقابل ها نشان می دهد که عطار در گفتمان های عشق، سکر و فراق بهسرمی برد و در راه سلوک، جذبه را از جهد برتر می داند.
خاموشی و خروش در احوال مولوی با تأکید بر پدیدارشناسی اصول اسفار اربعه
رضا روحانی، حامدرضا کریمی ملایر
چکیده: نظریه اسفار اربعه عرفانی یکی از جامعترین تقریرات صورت گرفته از سلوک عملی است. هرکدام از این چهار سیر دارای تأثیراتی عملی و بعضاً خودآگاه و ناخودآگاه در زندگی سالک است. این تأثیرات موجب انگیزشها و هیجاناتی در ذهن و عمل سالک است که براساس فلسفه پدیدارشناسی در مراحل مختلف احوال و اقوال او قابل شناسایی است. یکی از مهمترین تأثیرات و پدیدارهای این اسفار، انواع مختلف سکوت و انزوا از خلق و در مقابل آن گفتن و خروشیدن در خلق، در سیری دیگر است که میبایست بر اساس نشانه یابی آنها در زندگی سالک، تمایز داده شوند. مولوی یکی از بهترین نمونه عرفایی است که در سلوک خود هم دچار سکوت و خاموشی و هم دچار هیجانات روحی سرایش و گفتار بوده است. این جستار در پی تبیین علل و ارتباط این نوع از متناقض نمایی سکوت و گفتار در احوال او بر اساس پدیدارشناسی اصول اسفار اربعه است.
مسیر تعالی در احیاء العلوم الدین غزالی
امیر غنوی
چکیده: ترسیم مسیر سلوک معنوی دغدغه بزرگ عارفان مسلمان بوده و بخش بزرگی از ادبیات عرفانی به آن اختصاص یافته است. اما آنچه مغفول مانده سهم بزرگ غزالی در این عرصه است. این نوشته تأملی است انتقادی در طرح غزالی در احیاءالعلوم. در تحلیل این طرح تلاش شده است تا کلمات خود غزالی در نوشتههایش مبنای توضیح باشد و هدف سلوک و هر یک از مراحل سیر تصویر شود. در نقد طرح غزالی تأکیدی خاص بر ارزیابی مستندات قرآنی و روایی غزالی بوده و تحلیلهای ارائه شده از واژه ها و تعابیر قرآنی نیز نقد شده است. نتایج این تحقیق ترسیم دقیق مراحل سلوک در کتاب احیاء العلوم الدین غزالی است و بررسی نقادانه هدف سلوک و ساختار طرح او.
رویکردی عرفانی به تمثیل آیینه در روایت امام رضا(ع)
علیرضا فاضلی
چکیده: امام رضا(ع) برای تبیین رابطه خالق و مخلوق از تمثیل آیینه بهره میجویند، این تمثیل بهخاطر ژرفای آن مورد توجه یکی از عرفای شیعه واقع شده است. سید قطبالدین نیریزی از این تمثیل مباحث مهمی را در حکمت الهی و جهانشناسی عرفانی مثل ربط حادث به قدیم، وجود اضافی ماسویالله و نحوه قیومیت خداوند استنباط میکند. این نوشتار، ابتدا به بررسی بستر این رویکرد که جواز تمثیل از ناحیه اولیای الهی است، میپردازد. سپس رهیافت عرفانی او و عناصر آن مورد تدقیق قرار میگیرد، در این راه ابتدا چیستی صورت در آیینه و نظرات مختلف درباره آن سپس کیفیت انتشار نور، مظاهر مختلف نور از نظر قطبالدین نیریزی و خوانش او از سخن امام رضا(ع) درباره حقیقت نور بررسی میگردد؛ در انتها کوشش میشود ارکان این تمثیل رضوی که قطبالدین را به پیدا کردن آنها برانگیخت اما بهصراحت از آنها نگفت، یافته شود. نتیجه شاخص این موردپژوهی، مبتنی بودن این تمثیل عرفانی به منبع اصیلی چونان فرمایش امام رضا(ع) باشد.
تبلور ادبی عرفان اشراقی در ادبیات شفاهی شیعه پیشاصفوی (مطالعه موردی شاهنامه اسدی)
فرزاد قائمی
چکیده: پیوند تصوف و تشیع، یکی از ویژگیهای توسعه تشیع در سدههای هشتم و نهم بود که مصادیق ادبی تأثیر تصوف در فرهنگ تشیع این دوره کمتر بررسی شده است. در این جستار، برای مشاهده این کیفیت، یک متن حماسی از سده نهم - دهم (شاهنامه اسدی) انتخاب شده است. پیوند دو عامل عرفان و مذهب در این اثر حماسی، متن را به نمونه گذار ژانر حماسه ملی به حماسه دینی تبدیل کرده است و از آن با عنوان «حماسه ملی - دینی» میتوان یاد کرد. این جستار به پیوند آرای شیعی و صوفیانه در این متن، بهویژه نمودهای نظریه نور محمدی(ص) در این اثر، و تحلیل کیفیت این تعامل و نشاندار کردن متن برای تعیین زمان سرایش آن پرداخته و در نهایت، سطوح ایدئولوژیک و سبک اندیشگی این متن حماسی برمبنای رویکرد سبکشناختی، تحلیل شده است.
تحلیل دیدگاه ابن عربی در اطلاق نور بر خدا
احدفرامرز قراملکی، فاطمه السادات کتابچی
چکیده: اطلاق نور بر خدا در آیه 35 سوره نور مسائل فلسفی و عرفانی فراوانی را به میان آورده است. نحوه حمل نور بر خدا از چهار جهت معناشناسی، منطقی، فلسفی و عرفانی اهمیت دارد. مسئله تحقیق حاضر تحلیل انتقادی دیدگاه ابنعربی در نحوه حمل نور به خدا است. بیشتر مفسران سده نخست تا اوایل سده پنجم این اطلاق و اسناد را استعاره میانگاشتند، اما محییالدین ابنعربی بر حقیقیانگاری اطلاق نور بر خدا تأکید دارد. بر مبنای نظر ابنعربی، نور اسم خاص است و بر اسم جامع الله به طریق حمل تفصیل بر اجمال حمل شده است. محییالدین در تحلیل اطلاق نور بر خدا دو رویکرد وجودشناختی و معرفتی دارد. این دو رویکرد در مواضع فراوان از آثار ابنعربی تحلیل منسجم و سازگار دارد. روش این مقاله در تحلیل دیدگاه محییالدین بهرهمندی از تحلیل سهوجهی منطقی شامل تحلیل مفهومی، گزارهای و سیستمی است.
تأخیر و دیرهنگامی قدوم ازل در مقایسه با قِدم
محمد ابراهیم مالمیر، زهرا منصوری
چکیده: اهتمام سنایی غزنوی در حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه در جهت طرح مسائل عرفانی، اخلاقی و حکمی است. این مسئله، سخنش را گاه سرشار از رموزی کرده که درک آنها مستلزم پژوهش در منابع علوم عقلی و عرفانی است. بیتِ «با وجودش أزل پریر آمد/ پگه آمد ولیک دیر آمد» دربردارنده توجّهات دقیق سنایی به مسئله «أزل» و مراتب آن است؛ اینکه «پریر آمدن» کنایه از قدمت در وجود است؛ امّا أزل با این قدمت، نسبت به قدم الهی متأخّر است؛ لذا از «قدیم مطلق» بودن خداوند در سلسله بطون زمان و در تطابق با عالم «غیب مطلق» و «احدیّت العین» بودن او در مراتب وجود، حکایت دارد. در این پژوهش به تبیین دقیق سلسله «بطون زمان» که در انطباق با «مراتب عالم» و «مراتب وجود» قرار دارد، پرداخته شده است. نتیجه این کاوش نشان داد که نظر به ذوبطون بودن و سلسله طولیه صعودی متعدّد زمان و وجوه برزخی آنها به تناسب عوالم و حضرات کلّیّه وجودیه، نسبت أزلی بودن به خداوند، نسبتی نارواست؛ زیرا خداوند که قدیم مطلق است، بسیار فراتر از مرتبه أزل و درحقیقت، خالق آن است.
اَشکال تقابلهای عرفانی در غزلیات عطار
فاطمه مجیدی، فاطمه ابویسانی
چکیده: متناقض نما به عنوان یکی از ویژگی های بارز کلام عطار، برآمده از تجربیات و مکاشفات عمیق درونی اوست که در پی فراتر رفتن او از دنیای مادی و مواجه با حقایق برتر بهدست میآید. گستره عرفان عطار بسیاری از حقایقی را که ما آنها را در تضاد هم میبینیم درکنار هم تعریف میکند و زبان عرفان که گویای نابترین لحظات عارف است در پی خصلت متناقض نمای تجربه عرفانی، پارادوکسیکال میشود. به این ترتیب ﺗﺄمل در ژرفای این تقابل ها و تناقض ها و روابط دو سویه آنان، ما را به حقیقت عرفان عملی عطار نزدیکتر می کند. بر اساس پژوهش حاضر که ده متناقض نمای عرفانی از جمله تقابل های «غم و شادی»، «درد و درمان»، «حیرت و یقین» و... بررسی شده است روابط طرفین تقابل در هشت گروه تقسیم میشود. اَشکال این پارادوکس ها به صورت های: حضور همزمان دوطرف تقابل در شخصیت انسان کامل، عین هم شدن طرفین، حرکت دایره وار سویه های متناقض نما، رابطه طولی(لازم و ملزوم) آنان، تحول معنایی یکی از طرفین و برتری آن بر طرف دیگر، تضاد طرفین، گذر از هر دو طرف برای درک حقیقت عرفان، یکسانی طرفین در نظر عارف، قابل ملاحظه است.
بهرههای سلوکی مکتب ابنعربی از اسمای حسنای الهی
محمد میری
چکیده: آموزه های فراوان دینی پیرامون اسمای حسنای الهی و تأکید بر احصای اسما و دعوت به تخلّق به اخلاق الله، موجب شد تا عارفان از صدر اول تاریخ عرفان اسلامی، سخن از بهره های سلوکی سالکان از اسمای الهی به میان آورند. این اندیشه کمکم تکامل بیشتری یافته تا خود را در زبان عارفان، در قالب پیوندهای سه گانه «تعلّق»، «تخلّق» و «تحقّق» به اسماءالله نشان داد. ابنعربی و پیروان او در ترویج این اندیشه نقش اساسی داشته اند. در مکتب ابنعربی هرکدام از سالکان در مراحلی از تخلق و یا تحقق به هر اسم، عبد آن اسم نیز نامیده می شود. این دست از سالکان، مطابق برخی نظریات، در سفر دوم از اسفار اربعه، به فنای صفاتی و اسمائی راه یافته و از تجلیات و عطایای اسمایی بهره مند خواهند بود. نوشتار پیشرو بر آن است تا با بررسی دیدگاه مکتب ابنعربی پیرامون بهره های سلوکی از اسمای الهی، پنجرهای بهسوی مبحث مهم اسماءالله در حوزه عرفان عملی برای محققان باز کند.
رابطه خدا و خلق در تفسیر عرفانی امام خمینی(ره)
الهه هادیان رستانی
چکیده: در اندیشه عارفان، جهانی متمایز از خداوند وجود ندارد و آنچه غیر یا ماسوی الله خوانده میشود، مظاهر و مجالی تجلیات وجود الهی هستند، وجودی که خویش را در جهان آفرینش به نمایش میگذارد. نگاه عارف برخلاف عالم و فیلسوف که به جهان از جهت ساختار طبیعی یا هستی شناختی نظر میافکنند، معطوف به مظهریت اسما و صفات حُسنای الهی بودن آن است که بهرهمند از آموزههای قرآنی نیز میباشد و این بهرهمندی در آثار عرفانی امام خمینی کاملاً مشهود است؛ تاآنجاکه میتوان آن را از جمله شاخصههای عرفان امام نسبت به شناخت جهان یا تفسیر عرفانی از جهان دانست. در بیان عارفان علّت وجودی حجاب هستی، میل ذات الهی به جلوهگری خود است و این موضوع بهخوبی در حدیث قدسی معروف به «کنز مخفی» مشاهده میشود. با سیری در آثار امام خمینی، چنین به دست میآید که ایشان دیدگاه های تفسیری خاصی درخصوص آیات مرتبط با نگرش عرفانی نسبت به جهان و رابطه خدا و خلق دارند که در این نوشتار با نگاهی به محوریترین آیات تفسیری از نگاه ایشان درخصوص ویژگیهای جهان، برخی از آرای تفسیری خاص و مهم ایشان در این زمینه واکاوی میشود.
دفتر دو فصلنامه «پژوهشنامه عرفان» در تهران، اتوبان صدر (غرب به شرق)، نبش خروجی کاوه شمال، بهار جنوبی، کوچه نیکبخت، شماره ۵، طبقه سوم واقع شده است؛ علاقهمندان جهت کسب اطلاعات بیشتر میتوانند به نشانی اینترنتی این فصلنامه به آدرس http://erfanmag.ir مراجعه کنند و یا با شماره ۰۲۱۲۲۷۹۹۸۲۰ تماس بگیرند. /۸۲۲/ن ۶۰۲/ش