شماره 10 فصلنامه «پژوهش های تفسیر تطبیقی» منتشر شد

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، دهمین فصلنامه علمی ـ پژوهشی «پژوهش های تفسیر تطبیقی» به صاحب امتیازی دانشگاه قم با مدیر مسؤولی غلامحسین اعرابی و سردبیری علی احمد ناصح ویژه پاییز و زمستان 98 منتشر شد.

این فصلنامه در 12 مقاله و در 200 صفحه منتشر شده است و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:

بررسی و تحلیل تفسیری ظلمت مؤمن و نور کافر در آیه 257 بقره

سید محمد موسوی مقدم، علی حاجوی، رقیه یوسفی و داود صائمی                      

چکیده: آیه 257 سوره بقره، از جمله آیات بحث انگیز قرآن است که در آن از «إخراج مؤمنان از ظلمات به نور» و «إخراج کافران از نور به ظلمات» سخن به میان آمده است. مسئله اصلی این پژوهش، چیستی ظلمت مؤمن و نور کافر است. در این راستا آراء مفسران جمع آوری و در شش بخش مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است. اغلب مفسران به مصادیق ظلمت و نور اشاره کرده اند. تعبیر إخراج مؤمنان از ظلمات به نور توسط خداوند، ناظر بر یک سنت مهم الهی یعنی هدایت و آمرزش پروردگار در روند سیر تکاملی مؤمنان است و مراد از ظلمت مؤمن، حجاب هایی است که در اثر جهل و ارتکاب معاصی، میان انسان و خداوند ایجاد می شود. با توجه به مراتب فراوان ظلمت و نور، انبیا و صالحین نیز حجاب هایی متناسب با مرتبه خود دارند. تعبیر إخراج کافران از نور به ظلمات توسط طاغوت نیز کنایه از إضلال شیاطین می باشد و نور کافر اشاره به فطرت توحیدی است که در نهاد همه انسان ها وجود دارد.

پژوهشی تطبیقی در تفسیر آیه "الْخَبِیثاتُ لِلْخَبِیثِینَ " از منظر فریقین

علیرضا طبیبی، مجید زیدی جودکی              

چکیده: در عصر جدید پژوهش‌های تطبیقی بین مذهبی عمدتا در حوزه شیعی با هدف بررسی دیدگاه‌های فریقین و نقد و ارزیابی آنها در حال انجام است. در همین راستا این نوشتار به بررسی آیه بیست و ششم سوره نور که دیدگاه‌های مفسران فریقین و همچنین روایات تفسیری اهل بیت، صحابه و تابعان درباره آن متفاوت بوده پرداخته است. بدین صورت که نظرات مفسران صحابه و تابعین از یک سو و روایات اهل بیت از دیگر سو گزارش شده سپس با تطبیق نظرات مفسران شیعه و اهل سنت آرای مفسران ارزیابی شده است. که سرانجام از رهگذر این بررسی تطبیقی حاصل شد فریقین دو رای متفاوت ارائه داده‌اند اکثر مفسران اهل سنت ترجیح داده‌اند که خبیثات به معنای اقوال خبیث می‌باشد ولی عمده مفسران شیعی بر این باورند که خبیثات به معنای زنان دامن آلود می‌باشد. البته اشکالاتی بر نظر هر دو گروه متوجه بود که بعد از بیان اشکالات، قول شیعی را بر قول سنی با توجیه جدید ترجیح داده و سعی شده قول دیگری که با سیاق سازگارتر بوده نیز، ارائه شود.

بررسی تطبیقی دیدگاه ها پیرامون عبارت «مِنَ السَّماءِ» در آیات مربوط به باران

محمود قاسم زاده خشکرودی و محمدکاظم رحمان ستایش                    

چکیده: باران، در آیات مختلف قرآن و ضمن بیان صفات الهی، ذکر سرگذشت اقوام مختلف، برشمردن نعمتهای الهی و ... آمده است. در میان این آیات، تعبیر «مِنَ اَلسَّماءِ» به چشم می خورد که می تواند ناظر به مبدأ آبِ باران قلمداد شود و نگاهی به برخی تفاسیر، گویای آن است که عبارت هایی نظیر «مِنَ السَّماءِ» ناظر به سرچشمه ی آبِ باران محسوب شده است. اختلاف نظر مفسّران و استناد ایشان به شواهد و قراین مختلف، بررسی و ارزیابی دلایل ایشان را ضروری می سازد. با توجّه به مجموع نظرات مفسّران می توان گفت که دو دیدگاه درباره ی منبع آبِ باران وجود دارد، یکی باران را به سرچشمه ای آسمانی مرتبط می داند و دیگری از نقش آب های زمین و تبخیر آن ها در پیدایش باران سخن می گوید. تمایز اصلی این دو دیدگاه را می توان به نقش علوم تجربی قطعی و شناخت حاصل از آن نسبت داد، عاملی که یک قرینه ی مهم در برخی از برداشت های مفسّران بوده است. با توجّه به تفاسیر بررسی شده، تمسّک به ظاهر آیات برای اثبات منبع آسمانی آبِ باران، قرینه ی معتبری نخواهد بود. هم چنین برخی روایات، تصویری از ابر ارائه می دهند که ظاهراً مقتضی بارش باران از بالای ابرهاست امّا این موارد می توانند یک تشبیه و تمثیل قلمداد شوند.

نظریه اذن و ولایت الهی پیامبر اکرم (ص) در تشریع احکام الهی مبتنی بر آیات قرآن و آرای علمای فریقین

محمد جواد ابوالقاسمی      

چکیده: ولایت تشریعی پیامبر اکرم (ص) از نظر شیعه پذیرفته شده است و اختلاف عمده‌ای وجود ندارد، ولی این موضوع مورد قبول همه علمای اهل سنت نیست. به همین دلیل مقالة حاضر در پی تبیین اختیارات پیامبر اکرم (ص) در تشریع احکام الهی مبتنی بر «نظریة اذن و ولایت الهی پیامبر اکرم (ص) در تشریع احکام مبتنی بر آیات قران و آرای علمای فریقین» است. در آغاز، ادبیات نظری و مفاهیم اصلی مرور و سپس اصل نظریه تبیین شده است. سپس با بهره‌مندی از آیات قرآن مجید و استفاده از آرای مفسرین فریقین سعی شده دلایل و مستندات نظریه بیان شود و با جمع‌بندی آیات و دیدگاه‌ها، از فرضیة پژوهش دفاع شود. این نظریه بیان می‌کند که خداوند پیامبر اکرم (ص) را مأذون ساخته و ولایت بر شریعت را به ایشان عطا فرموده است تا بتواند در چارچوب کلی دین اسلام، احکام موردنیاز جامعه را متناسب با مقتضیات زمان تشریع کند. این نظریه با نظریه اجتهاد النبی (ص) و نظریه تفویض امر الدین الی النبی تفاوت‌های عمده‌ای دارد.

بررسی تطبیقی استناد اختلاف قرائات به اجتهاد یا سنت

محمدصادق یوسفی مقدم

چکیده: موضوع این مقاله بررسی دو نظریه استناد اختلاف قرائات به اجتهاد قاریان یا سنت نبوی است. بر این اساس، نخست با بیان اجمالی کیفیت اختلاف قرائات، مساله استناد قرائات به اجتهاد یا سنت، به عنوان محل اختلاف تبیین شده، آنگاه دلائل هر دو دیدگاه بررسی و نقد شده و ثابت گردیده است که عالمان قرائت، قرائت غیر مستند به سنت را معتبر نمی‌دانند و مدعیان استناد قرائات به اجتهاد، میان اجتهاد در قرائت و اختیار قرائت به صورت استدلالی، خلط کرده‌اند. افزون بر آن در برخی موارد که صحابه رسول خدا(ص) اجتهاد کرده‌اند، برخی دیگر از صحابه در برابر اجتهادات آنان ایستاده‌اند. نیز دیدگاه استناد اختلاف قرائات به سنت از دو حیث سنت متواتر و آحاد مورد بررسی و نقد قرار گرفته و ثابت شده است که بر فرض صحت تواتر قرائات پس از زمان پیامبر(ص)، افزون بر آنکه تواتر نقشی در صحت محتوای قرائات ندارد، قاعده در فرض تعارض به جهت علم اجمالی به اینکه همه قرائات مراد واقعی نیست، رجوع به قرائت اظهر و در صورت نبود آن، تساقط قرائات و رجوع به دلیل دیگر است.

بررسی مصداق کوثر در سوره کوثر در تفاسیر روائی شیعه و سنی

محمدرضا قضایی، امین مرادی و محمدمهدی کریمی نیا                      

چکیده: سوره کوثر از ابتدای نزول از توجه خاصی در نگاه مفسران برخوردار بوده است. تبیین مصداق واژه «کوثر» از زمان نزول این سوره از موارد چالشی در میان مفسران بوده است. این آراء تفسیری در میان تفاسیر روائی رونق بیشتری داشته است. آنچه در این تفاسیر به چشم میخورد بیان معنای کوثر و ذکر مصادیق این معنا است و از مصداق این واژه در زمان نزول سوره کوثر غفلت شده است. در این تحقیق تلاش شد تا با بررسی تطبیقی روایات و اقوال تفسیری در تفاسیر روائی، نگاهی گذرا از آنچه گفته شده ارائه شود و سپس به ارزیابی تمام آنها بپردازد. توجه به شأن نزول، روایات وارد شده درباره سوره، سیاق آیات و قضایای مسلم تارخی، روشی بود که به بررسی این تفاسیر کمک کرد. نتیجه به دست آمده آنست که تنها مصداق دنیائی کوثر در زمان نزول سوره، حضرت زهرا س است که در عین وحدت، شأنیت کثرت را دارا بوده و نسل پیامبر از طریق ایشان گسترش پیدا کرد و نقشه های دشمنای برای ابتر ماندن دین اسلام را از بین برد.

بررسی و تحلیل حرکت خورشیددر قرآن از منظر مفسران با علم

محمد کاوه

چکیده: قرآن مجید به عنوان معجزه جاوید، در سوره‌های مختلف از حرکت خورشید سخن گفته است. هم چنین علم تجربی حرکت خورشید را پژوهش کرده است. سؤال این است، از نظر مفسران قرآن، راجع به چه حرکاتی سخن گفته است؟ نسبت یافته-های قطعی علم تجربی با نظرات مفسران چگونه است؟ اختلاف ظاهری برخی آیات مانند بقره/258 و .. با یافته‌های قطعی علم تجربی چگونه ساگار است؟ فرضیه این تحقیق نه تنها مطابقت یافته‌های قطعی علوم، بلکه اعجاز علمی و شگفتی علمی قرآن در برخی نحوه حرکات خورشید است. روش تحقیق روش جمع آوری اطلاعات و مطالعه کتابخانه‌ای و تحلیل محتوای داده‌هاست. در این تحقیق مشخص گردید مجموع آیات مربوط به حرکات خورشید به دو دسته تقسیم می‌شوند. در آیات توصیفی، جنبه اعجاز علمی آیات از قبیل: حرکت خورشید موقت (یجری لاجل مسمى)، حرکات وضعی و انتقالی خردمندانه (الشمس و القمر کل فی فلک یسبحون)، حرکت انتقالی- طولی (الشمس تجری لمستقر لها ذلک تقدیر العزیز العلیم)، حرکت دوری- انتقالی همراه با با کهکشان (و الشمس و القمر کل فی فلک یسبحون) وجود دارد. آیات دسته دوم ناسازگاری ظاهری با یافته های قطعی علم تجربی دارد، اما با توجه به قرنیه مقامیه، صنعت جدال احسن و شروط آن، تعارضی بین بیان و یافته-های تجربی وجود ندارد.

منظورشناسی و مصداق یابی کنز با تحلیل تطبیقی آرای مفسران

محمدعلی نظری، محمدعلی رضایی کرمانی و علی اسدی اصل  

چکیده: آیات «صاحب عنوان» قرآن به آیاتی گفته می‌شود که نامی خاص برآنها گذاشته شده باشد. در میان آیات «صاحب عنوان»، «آیه کنز» یا «احبار» از آیات اقتصادی قابل توجه است. در این آیه، از کنز برداشت‌های گوناگونی ارائه شده‌است که گاه با یکدیگر قابل جمع نمی‌باشند. برداشتهای گوناگون از آیه‌ی مذکور، این نوشتار را بر آن داشت تا با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی، نظرات و دیدگاه‌های گوناگون را گردآوری کند و آن‌ها را در معرض ارزیابی اصول و قواعد تفسیری قرار دهد تا نقاط ضعف و قوت دیدگاه‌های گوناگون پیدا شود و دیدگاه برگزیده خودش را نشان دهد. در این میان، دیدگاه نخست مبنی بر روایی انباشت ثروت در صورت پرداخت زکات به دلایل گوناگون مردود اعلام می‌شود. و دیدگاه دوم مبنی بر عدم روایی انباشت ثروت، دیدگاهی صحیح ولی نادقیق معرفی می‌شود که پاسخگوی همه‌ی مسائل اقتصادی کنونی نمی‌باشد. اما دیدگاه سوم مبنی بر عدم روایی خروج ثروت از گردش مالی جامعه، به عنوان کامل‌ترین و دقیق‌ترین دیدگاه معرفی می‌شود که بسیاری از معاملات اقتصادی روز را پوشش می‌دهد و پاسخ‌گوی ابهامات و گره‌های اقتصادی جامعه‌ی امروزی می‌باشد.

بررسی بازتاب رویارویی با تمدن نوین غربی در رویکرد عقلی  – اجتماعی دو تفسیر المنارو المیزان

زهره حیدری نصرت آبادی و محمدجواد نجفی

چکیده: رهیافت عقلی- اجتماعی به تفسیر قرآن، در دوسده ی اخیردربستر چالش های برخاسته ازرویارویی جامعه های مسلمان درروزگار رکود، با تمدن نوین غربی پدید آمد. تفسیر اجتماعی، تفسیری با رویکرد کارکردگرا وبا آرمان پردازش چهره ی توانمند اسلام، برای پیشبرد جامعه در همه جا و هرگاه است. رویارویی با تمدن نوین باختری ازبسترهای برجسته پیدایش تفسیر اجتماعی، جایگاهی شایسته در نگرش مفسر اجتماعی برای نمودن چهره ای کارا وپویا از آگاهیهای اسلامی دارد. این رهیافت در تفسیر المناربا ویژگی تفسیر اجتماعی والمیزان به عنوان یکی از شاخص ترین این گرایش تفسیری، بازتاب های گوناگونی داشته است؛ مفسر المنار برای نشان دادن چهره‌ای خردورز وبالنده از اسلام در هماهنگ‌سازی معارف قرآنی با تمدن غربی، چندان می‌کوشد که در رویکرد خود به‌سوی عقل جزوی خود بنیاد و برداشت‌های مادی از حقایق فرا طبیعی گرویده و در سازگاری پاره‌ای احکام اسلامی با هنجارهای غربی گوی پیشرفت از همگنان را برباید. ولی المیزان با بهره‌مندی از خرد ناب، شناخت دینی را از قلمروی خرد خود بنیاد، فراتر دانسته است. وی در رویکرد اجتماعی نیز با بینشی ژرف، ریشه‌‌های پیدایش تمدن کنونی غربی را درناسازگاری با بنیاد توحیدی اسلام می‌داند؛ او همچنین درگشایش چالش‌های احکام اسلامی، در برابر پایگاه دفاعی و واکنش گرای المنار، به‌نقد بنیادین دستاوردهای اندیشگی تمدن غربی می‌پردازد. سرانجام می‌توان گفت: المیزان در پردازش چهره‌ی سترگ، کارا و پویای اسلام در برابر تمدن نوین غربی در سنجش با المنار کامیاب‌تر است.

بررسی و نقد نظریات مفسران در بیان وجه ارتباط شرط و جزایِ آیه سوم سوره نساء

محمد سلطانی رنانی                     

چکیده: پر بحث و نقاش‌ترین شرط و جزا در قرآن کریم و واقع در آیه سوم سوره نساء است. "وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تُقْسِطُوا فِی الْیَتامى‏ فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنى‏ وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تَعْدِلُوا فَواحِدَةً أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ ذلِکَ أَدْنى‏ أَلاَّ تَعُولُوا". و اگر بیم دارید که درباره یتیمان دادگری نکنید، هر چه از زنان که پسندید، دودو، سه‌سه، چهارچهار، به همسرى گیرید. پس اگر بیم دارید که دادگری نکنید، پس یک [زن گیرید] یا به آنچه [از کنیزان‏] مالک شده‏اید. این [روش] نزدیک‌تر است بدان که ستم نکنید. مفسرّان در بیان وجه ارتباط جمله "وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تُقْسِطُوا فِی الْیَتامى" و جمله "فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ" شش وجه بیان کرده‌اند. این وجوه به اختصار از این قرارند: 1. ازدواج با دیگر زنان موجب دادگری با دختران یتیم است. 2. ازدواج با دختران یتیم موجب دادگری با آنان است. 3. دادگری میان یتیمان در گرو محدودیت ازدواج است. 4. دادگری میان زنان همچون دادگری میان یتیمان لازم است. 5. پاکدامنی همانند دادگری در یتیمان لازم است. 6. دادگری میان یتیمان در گروی ازدواج با مادر آنان است. برخی از مفسران نیز هر چند لزوم ارتباط بین شرط و جزا را پذیرفته‌اند، لیکن میانه دو جمله فوق در این آیه ملازمه و پیوستگی نمی‌دانند. این مفسران چهار گونه سخن گفته‌اند. این چهار سخن و آن شش وجه مورد بررسی و نقد قرار گرفته‌اند و به نظر می‌رسد وجه ششم برترین و بهترین وجه در بیان ارتباط شرط و جزا باشد.

بررسی و تجزیه و تحلیل کارگفت‌های اعلامی در سور و آیات نازله در غزوات رسول خدا(ص)

بهمن گرجیان و رحیم احمدی نرگسه

چکیده: قرآن کریم در سوره نحل آیه 89 خود را «تبیاناً لِکلِ بشیء: بیان کننده همه چیز» معرفی کرده است. این کلام آسمانی و الهی با دهها نام در میان مسلمانان شناخته می شود یکی از این اسامی فرقان به معنای ممیز حق از باطل و بیانگر و شارح تمامی احکام فقهی، شرعی و حقوقی فردی و اجتماعی است. گاهی بطور موجز و گاهی به تفصیل احکامی چون ارث، حد، دفاع، جنگ، زکات، خمس، ازدواج و ... را اعلام فرموده است. پژوهشگران هر رشته علاقه، توانایی و ظرفیت خویش به غواصی در این اقیانوس بیکران علوم و معارف طبیعی وماوراء الطبیعه پرداخته اند. بسیاری از قرآن پژوهان با بکارگیری نظریه کارگفت به پژوهش های میان رشته ای ارزشمندی پرداخته اند. نگارندگان در این پژوهش به معرفی نظریه کارگفت ها و یکی از انواع پنج گانه آن (کارگفت های اعلامی) در سور و آیات مربوط به غزوات حضرت رسول(ص) پرداخته و به روش توصیفی– تحلیلی به گردآوری داده ها با استفاده از روش کتابخانه ای از منابع متنوع از جمله تاریخ اسلام، تاریخ زندگی پیامبر اکرم(ص) ، مغازی آن حضرت، ترجمه و تفاسیر قرآن مجید که در نوع خود بی نظیر است اهتمام ورزیده اند. از نتایجی که در این پژوهش به دست آمده کاربرد کارگفت های اعلامی با بسامد متفاوت در قرآن کریم برای بیان و اعلام احکام الهی می باشد.

تاریخ تطبیقی انگاره تحریف بایبل در تفاسیر شیعه و اهل سنت

محمدعلی طباطبایی، عبدالهادی مسعودی و محمد علی مهدوی راد

چکیده: انگاره محرف بودن کراسه‌های یهودی‌ـ‌مسیحی امروزه چنان بدیهی به نظر می‌رسد که شاید باورنکردنی به نظر برسد که زمانی چنین انگاره‌ای در میان مسلمانان رایج نبوده باشد. این پژوهش در پی آن است تا با استفاده از روش پژوهش در «تاریخ انگاره‌ها» (History of Ideas) تاریخ پیدایش و تکامل این انگاره را به شکلی تطبیقی در تفاسیر شیعه و اهل سنت مورد بررسی قرار دهد. طی این بررسی مشخص می‌شود که این انگاره در هر یک از دو جریان تفسیری سرگذشتی متفاوت را پشت سر گذاشته است؛ اما هر دو تقریبا در یک زمان به یک نقطه مشترک رسیده و در همان جا تثبیت شده‌اند. شکل کلی این مسیر را می‌توان با استفاده از الگوی سکوت ـ زمزمه ـ همهمه ـ پارادایم تحریف‌باوری ترسیم کرد؛ اما جزئیات این مسیر، شامل تاریخ پیدایش هر یک از مراحل، چرایی انتقال از یک مرحله به مرحله بعدی و حتی تعداد مراحل در دو جریان تفسیری شیعی و سنّی یکسان نیست. این مقاله با ارائه تصویری جزئی‌نگر از این مراحل، به مقایسه این دو تصویر با یکدیگر می‌پردازد.