شماره 2 فصلنامه «مطالعات علوم قرآن» منتشر شد

به گزارش خبرنگار سرویس کتاب و نشر خبرگزاری رسا، دومین شماره فصلنامه علمی ـ تخصصی «مطالعات علوم قرآن» به صاحب امتیازی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با مدیر مسؤولی نجف لک زایی و سردبیری محمد صادق یوسفی مقدم ویژه زمستان 98 منتشر شد.

این فصلنامه در 7 مقاله و در 192 صفحه منتشر شده است و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:

مرجعیت علمی قرآن از نگاه استاد مطهری

محمدمهدی فیروزمهر

چکیده: مرجعیت علمی قرآن مفهومی نوپدید است و تعریف مورد وفاقی ندارد؛ ولی مرجعیت علمی قرآن به این معنا که نخستین کتابى که اندیشه مسلمانان را به خود جلب کرد، مسلمانان در پى آموزش آن بودند و در این راستا علوم مختلفی شکل گرفت که به شکل‌گیری تمدن بزرگ اسلامی منتهی شد، از زمان رحلت پیامبر خاتم6 شروع می‌شود. در تاریخ حیات علمی مسلمانان، دانشمندانی اعتقاد داشتند جزئیات همه علوم از قرآن قابل استخراج است. در مقابل، دانشمندانی معتقد بودند قرآن کتاب هدایت است و نمی‌توان علوم را از قرآن استخراج کرد. از آثار استاد مطهری استفاده می‌شود قرآن در تعیین مبانی، اصول و اهداف علوم مرجعیت دارد، به پرسش‌هایی که علم تجربی از پاسخگویی به آنها ناتوان است، پاسخی روشن می‌دهد و رازهایی را در طبیعیات دارد که با پیشرفت علوم قابل فهم می‌گردد و در علوم انسانی مسائل بسیاری را در قالب کلیات مطرح کرده که به روش اجتهاد قابل استنباط است. به باور ایشان، در قرآن هیچ مطلب اجتماعى، تاریخى، اخلاقى، فقهى، فلسفى و غیره با زبان معمول و در قالب اصطلاحات رایج بیان نشده است؛ ولی مسائل بسیاری از آن علوم کاملًا قابل استنباط است و اصول تربیت و اخلاق و نظامات اجتماعى و خانوادگى را بیان کرده و فقط تفسیر و احیاناً تطبیق اصول بر فروع را بر عهده سنت و یا بر عهده اجتهاد گذاشته است. تحقیق پیش‌ رو، به هدف تنقیح مرجعیت قرآن و گستره آن و با روش اسنادی، به توصیف و تحلیل دیدگاه استاد مطهری درباره مرجعیت علمی قرآن می‌پردازد.

آموزه‌های قرآنی مدیریت مقاومت

سیدعباس قدیمی‌نژاد

چکیده: در قرآن کریم آموزه‌های مهمی‌‌ درباره مقاومت و مدیریت آن وجود دارد؛ چراکه اسلام به‌عنوان آخرین دین وحیانی بیشترین چالش را با معاندان خود داشته و با منطق خاصی که امروزه ما آن را مقاومت می‌‌‌نامیم، با آنان برخورد کرده است. پیداست با توجه به جهان‌شمولی و جاودانگی قرآن، مقاومت در این منبع وحیانی بایستی در طرز و طراز جهانی مدیریت شود و نباید به‌صورت قبیلگی، عشیره‌ای، نژادی، خانوادگی و در سطح محدود منطقه‌ای باشد. مدیریت یعنی رساندن یک پروژه به اهداف از پیش تعیین‌شده به‌گونه‌ای که آسیبی به روند پروژه وارد نیاید و در سطح بهتر و ارتقایافته‌تری جریان یابد. درباره مدیریت مقاومت نیز باید همین‌ انتظارات برآورده شود. درباره مقاومت، مفسران مطالبی بسیاری بیان کرده‌اند؛ ولی درباره مدیریت همه‌جانبه مقاومت پژوهشی صورت نگرفته است. در این مقاله با هدف تبیین مدیریت مقاومت از دیدگاه قرآن، با روش توصیفی ـ تحلیلی و کتابخانه‌ای روشن شده است اینکه غالباً ذهن‌ها به محض شنیدن کلمه مقاومت و مدیریت مقاومت، به‌ سوی مسائل جنگی می‌‌رود، برداشت ناقصی است؛ زیرا براساس آموزه‌های قرآنی، مقاومت معنای اعمی دارد و درنتیجه مدیریت آن نیز اعم خواهد بود و مسلمانان باید عملیات چندمنظور‌ه‌ای را انجام دهند که افزون بر ایجاد آمادگی جنگی، به افزایش رشد صنعتی و رواج آداب شهروندی و دیانت اخروی آنان نیز کمک کند؛ درعین حال باید دشمن‌شناس باشند و به‌گونه‌ای با قدرت و عزت برخورد کنند که حتی دشمنان ناشناخته، مرعوب شوند.

تحلیل و نقد دیدگاه آیت‌الله معرفت از فترت وحی قرآن

عبدالمجید طالب‌تاش و عیسی عیسی‌زاده

چکیده: فترتِ وحی قرآن به معنای انقطاع وحی تشریعیِ جبرئیل به پیامبر اسلام6 است که به‌عنوان یکی از مباحث علوم قرآنی و تفسیری مورد توجه عالمان مسلمان قرار گرفته است. درباره این موضوع، دو دیدگاه در میان علمای علوم قرآنی وجود دارد. گروهی به فترت سه‌ساله و گروهی به انقطاع چندروزه وحی قرآن معتقدند. آیت‌الله معرفت جزو عالمان دسته نخست است که به فترت سه‌ساله وحی معتقد است. این مسئله انگیزه تحقیق حاضر شد تا به روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی دیدگاه آیت‌الله معرفت در این زمینه بپردازد. پژوهش پیش ‌رو نشان می‌دهد دیدگاه آیت‌الله معرفت بر پایه نقل روایت احمد بن‌حنبل از شعبی و نیز روایات مربوط به سه سال دعوت پنهانی استوار است؛ از طرفی روایت شعبی ضعیف و غیرمستند است؛ درنتیجه دیدگاه آیت‌الله معرفت تأیید نمی‌شود. همچنین روشن شده است آیت‌الله معرفت میان دو مسئله فترت وحی و دعوت پنهانی همسان‌انگاری کرده است که مستندات تاریخی، روایی و قرآنی برای پذیرش این قول وجود ندارد. در مقابل، قول به انقطاع چندروزه وحی که بین سه تا چهل روز گفته شده ‌است، با مستندات تاریخی و روایی به‌خصوص با روایات ائمه: سازگار و قابل قبول است.

منهج تفسیری آیت‌الله معرفت

علی مدبّر (اسلامی)

چکیده: از دیدگاه آیت‌الله معرفت، منابع تفسیر قرآن عبارت‌اند از قرآن، سنت معصومان:، عقل برهانی و علم تجربی و چون «منهج‌‌ تفسیری» هر مفسر، پیوندی تنگاتنگ با دیدگاه او درباره «منابع تفسیر قرآن» دارد، می‌توان منهج تفسیری ایشان را «منهج اجتهادی جامع» نامید که دربردارندهٴ «تفسیر قرآن با قرآن»، «تفسیر قرآن با سنت»، «تفسیر قرآن با عقل برهانی» و «تفسیر قرآن با علم تجربی» است. آیت‌الله معرفت، تفسیر قرآن با قرآن را بهترین و متقن‌ترین راه فهم قرآنمی‌داند. ایشان نقش معصومان: را نیز در تفسیر قرآن نقش آموزشی و راهنمایی به راه‌های تفسیرمی‌داند. به نظر ایشان، استفاده روشمند از منبع عقل در تفسیر ضروری است و گسترش علم و فلسفه از عوامل مؤثر در فهم قرآن است. از نظر آیت‌الله معرفت، تفسیر قرآن با کشف و شهود عرفانی، فاقد اعتبار است؛ اما اگر تأویلات اهل عرفان جنبه «استشهاد» داشته باشند نه «استناد»،می‌توان آنها را از باب «تداعی معانی» پذیرفت. آرای تفسیری صحابیان را با قیود و شرایطیمی‌توان پذیرفت. آرای تفسیری تابعیان نیز تنها در حد مؤید و شاهد اعتبار دارند و تنها برای توانمندسازی مفسر در استنباط از قرآن راهگشایند. تفسیر به‌ رأینیز ازآن‌رو که «تحمیل» رأی بر قرآن است نه «تفسیر قرآن»، فاقد اعتبار است.

نقد و بررسی اشکالات فخر رازی به آیه ولایت با تأکید بر دیدگاه آیت‌الله محمدهادی معرفت

عیسی عیسی‌زاده و نیکزاد عیسی‌زاده

چکیده: آیه 55 سوره مائده از آیاتی است که مفسران و متکلمان شیعه و اهل‌سنت درباره دلالت آن دیدگاه‌های متفاوتی ارائه داده‌اند. بنابر دیدگاه شیعه ، این آیه بر ولایت و امامت حضرت امیر مؤمنان علی7 دلالت دارد. از مفسرانی که دیدگاه شیعه را نقد کرده و به آن، اشکال‌ها و شبهه‌های فراوانی وارد کرده‌اند، فخر رازی است. در این پژوهش تلاش شده است با بهره‌گیری از دیدگاه‌های آیت‌الله محمدهادی معرفت به روش توصیفی ـ تحلیلی، اشکال‌ها و شبهه‌های فخر رازی بررسی و نقد گردد و درنهایت ثابت شود هیچ‌یک از اشکال‌ها و شبهه‌های وی همچون نازل نشدن آیه در شأن حضرت علی7، احتجاج نکردن آن حضرت بر ولایت خویش به این آیه، دلالت‌نکردن آیه بر عموم ولایت، منافات‌داشتن انفاق انگشتر با زکات واجب، سازگارنبودن انفاق انگشتر در نماز با اخلاص حضرت علی7 و توجه کامل به خدا در نماز، فعل کثیر‌بودن انفاق با انگشتر، مانع‌بودن سیاق آیات قبل و بعد با دلالت آیه بر امامت حضرت علی7 و ناسازگاری فقر علی7 با داشتن انگشتر، وارد نیست.

درآمدی بر اعجاز تشریعی در قرآن

عباس کوثری

چکیده: اعجاز قرآن کریم ابعادی دارد؛ یکی از آنها اعجاز تشریعی است؛ یعنی تحدی خداوند در مورد قرآن شامل نظام تشریعی (معارف اعتقادی و احکام) آن نیز می‌شود. درباره این بُعد از اعجاز قرآن به گستردگی دیگر ابعاد اعجاز قرآن‌، بحث نشده است. هدف این نوشتار، اثبات اعجاز قرآن در بُعد تشریع است که برای اثبات آن به روش تحلیلی و اسنادی به جامعیت و گستره معارف و احکام قرآن و قدرت انطباق بر مقتضیات زمان با حفظ اصول و قواعد نازل‌شده بر پیامبر9 استدلال شده است. در تبیین جامعیت قرآن، با بیان دیدگاه جامعیت مطلق نسبت به تمامی علوم الهی و بشری و دیدگاه جامعیت در امور مربوط به هدایت انسان‌ها، ایده سومی مطرح شده و آن اینکه مقصود از جامعیت قرآن، بیان اصول و قواعد راهگشا برای دستیابی انسان‌ها به علوم گوناگون است. برای اثبات این دیدگاه سوم، شواهد قرآنی و روایی و نیز مطالعه در گستره و قلمرو آیات قرآن ذکر شده است؛ در ضمن راز انطباق تشریعات قرآن بر مقتضیات زمان با پنج اصل (انطباق با فطرت، بیان اصول کلی و ماندگار، عناوین ثانویه، حجیت سنت پیامبر و معصومان7 و اصل اجتهاد) توضیح داده شده است. نتیجه اینکه این معارف هدایتی تنها از جانب خدا صادر شده است؛ زیرا بشر عادی بدون اتصال با وحی نمی‌تواند در ابعاد مختلف معارف اعتقادی در گستره‌ای عام از آغاز تا فرجام جهان و به ‌کار گرفتن شیوه‌های مختلف در استدلال از آیات آفاقی و انفسی سخن بگوید و در همان حال در احکام حقوقی و اخلاقی آورنده تعالیمی جامع، فراگیر، قابل انطباق بر مقتضیات همه زمان‌ها باشد.

درآمدی بر راهبردهای عملی اقتصاد مقاومتی در آموزه‌های قرآن

حسن شیرزاد کمانگر