شماره 33 فصلنامه «تاریخ اسلام» منتشر شد

به گزارش خبرنگار سرویس کتاب و نشر خبرگزاری رسا، سی و سومین شماره فصلنامه علمی ـ پژوهشی «تاریخ اسلام» با مدیر مسؤولی سید احمدرضا خضری و سردبیری سید علیرضا واسعی منتشر شد.

این فصلنامه در 6 مقاله و در 139 صفحه منتشر شده است و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:

تاریخ‌نگاری نظامی عصر اسلامی از آغاز تا پایان عصر ممالیک (648-923)

اصغر قائدان

چکیده: گزارش نبردهای اعراب از نگارش های مورد توجه در تاریخ‌نگاری اسلامی بود. در منابع اسلامی حدود 1400 درگیری بین قبایل عرب جاهلی ثبت شده است. در دوره اسلامی نیز گزارش دقیق جنگ‌های پیامبر(ص) و فتوحات دوره خلفا از مهمترین مباحث مورد توجه مورخان اسلامی بوده‌ است؛ تا جایی‌که به تدریج دسته‌ای از مورخان نظامی ظهور یافتند که بطور تخصصی به مباحث نظامی از جمله سازمان و سازماندهی، تسلیحات و فن‌آوری نظامی، شیوه‌های جنگی، طرح‌ریزی نظامی و انواع جنگ‌ها پرداختند و به این ترتیب شکل جدیدی از تاریخ‌نگاری یعنی «تاریخ‌نگاری نظامی» به وجود آمد. این تحقیق بر آن است تا با معرفی آثار مطرح در حوزه تاریخ‌نگاری نظامی و اشکال گوناگون آن در دوره اسلامی تا پایان عصر ممالیک، عوامل تأثیرگذار بر این نوع تاریخ‌نگاری را مطرح سازد. داده‌های تاریخی نشان می‌دهد به سبب اهمیت جهاد در اسلام، پیچیدگی جنگ‌ها و انتقال میدان‌های جنگ از صحرا به شهرها و سپس به دریاها، تحول در فن آوری تسلیحات، سازماندهی و روش‌های جنگی، تخصصی شدن حوزه جنگ و شکل‌گیری رسته‌های نظامی باعث توجه ویژه به تاریخ‌نگاری نظامی و نهایتاً ظهور مورخان جنگ و تدوین آثار تخصصی در این حوزه شده‌ است.

مواجهه نعمان بن بشیر با مسلم بن عقیل و کوفیان

زهره صفائی محمدآبادی، فریناز هوشیار و فیض‌اله بوشاسب گوشه

چکیده: انصار از عناصر اصلی مسلمین و اهرم‌های قدرت در صدر اسلام بودند. آنان در وقایع بعد از سقیفه کنار امام علی(ع) قرار گرفته و در حوادث مهم آن زمان ایشان را یاری دادند، با این حال برخی از انصار از جمله بشیر بن سعد خزرجی و فرزندش نعمان بن بشیر والی کوفه در آستانه قیام امام حسین(ع) موضع متفاوتی در پیش گرفتند. این پژوهش با روشی توصیفی- تحلیلی به بررسی عملکرد نعمان بن بشیر در مواجهه با کوفیان و حامیان امام حسین(ع) پرداخته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد نعمان بن بشیر رفتاری دوگانه، مبهم و گاه متضاد دربرخورد با حوادث مختلف دوران حیات سیاسی‌اش داشته‌است. وی در جریان ورود مسلم بن عقیل به کوفه نیز با وجود عدم تمایل به خاندان علی(ع)، در مقابل کوفیان موضع قاطعی اتخاذ نکرد و برای آرام کردن جو سیاسی تنها به ایراد خطبه اکتفا کرد. محتوای این خطبه نشان می‌دهد تساهل یا تعلل رفتاری او از یک‌سو ریشه در وضعیت انصار پس از پیامبر(ص) و تعصبات قبیله‌ای و از سوی دیگر ریشه در منفعت‌طلبی شخصی و تمایل او به کسب قدرت داشت.

تحلیل جامعه شناختی جنبش مختار ثقفی

فاطمه معتمد لنگرودی و محمدرضا بارانی

چکیده: جنبش ضداموی و ضدزبیری مختار، یک جنبش اجتماعی- انقلابی بود که با هدف خونخواهی امام حسین(ع) و برپایی حکومت عدل شکل گرفته بود. از این رو بررسی جامعه شناختی این جنبش می‌تواند در ارزیابی آن کمک زیادی کند. این پژوهش پس از گردآوری داده‌های تاریخی با رویکرد جامعه‌شناختی بر پایه چهار محور بنیادی: فرآیند، ساختار و ارتباط با کنش‌گران جنبش و باورها و نقش نیروهای کنش‌زا به تحلیل جامعه‌شناختی این جنبش پرداخته است. دستاورد پژوهش نشان دهنده آن است که در پی دست‌یابی موالی به حقوق خویش، مختار به عنوان رهبر کاریزماتیک توانست موالی و شیعیان را همراه نماید؛ اما به دلیل ناسازگاری باورها با برنامه‌ها و اهداف، نهادی نشدن جنبش در عراق و هم چنین قدرت طلبی مختار، این جنبش دچار بحران شد و به سبب نداشتن تأیید امام سجاد(ع) به شکست کشیده شد.

جایگاه اسماعیلیه در آرای خواجه نظام‌الملک و غزالی

امید بهرامی‌نیا و سید احمدرضا خضری

چکیده: اندیشه سیاسی ایرانیان در دوره سلجوقیان دچار تحوّل و دگرگونی شد. در این دگرگونی، قدرت سیاسی و اداره امور اجتماع، سلطنت را به عنوان مفهومی بدون رقیب، بر سپهر سیاست نشاند. در تعدّد علّتها و تکثّر مشارکت‌های دخیل در طی این فرایند، سیاستنامه‌نویسان به‌جز اندیشه‌ورزی، در عمل نیز در تثبیت این الگو مشارکت و نقش مهمی داشتند. الزامات زمان، سیاستنامه‌نویسان را به بازتعریف اندیشه ایرانشهری با رعایت الزامات دوره چیرگی ترکان واداشت و بر این اساس در این مسیر، چشم بر آموزه‌های شریعت دال بر پایبندی به عدالت در عرصه اختلاف و نیز لزوم رعایت حقوق مخالفان بستند و آن آموزه‌های مهم را در پای مصلحت حکومت و پاسداشت امنیّت مردم قربانی کردند. این پژوهش، مبتنی بر روش توصیفی ـ تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای، معطوف به بررسی رویکرد نظام‌الملک طوسی و ابوحامد غزالی درخصوص چگونگی تعامل با مخالفان مذهبی، بویژه اسماعیلیان نزاری و تحلیل چرایی آن است.

مالیات قبطی‌ها در نظام مالیاتی ممالیک

طاهره عظیم زاده تهرانی، غلامحسین بشکنی و شهربانو دلبری

چکیده: امور مالیاتی دوره ممالیک (حک. 648-923) به سبب نبود نظام منظم و ثابت و نیز دشواری در مدیریت بودجه، همواره در حال تغییر و دگرگونی بود. با توجه به اینکه بخشی از درآمدهای ممالیک مانند دولت‌های پیشین بر گرفتن مالیات از غیرمسلمانان قبطی استوار بود؛ منابع این دوره نشان می‌دهد ممالیک به سبب عوامل گوناگون مجبور شده‌اند تا در شیوه دریافت مالیات و انواع آن از غیر مسلمانان تغییراتی ایجاد کنند. این مقاله در پی پاسخ به این پرسش است که مالیات قبطی‌ها در دوره مالیک چه تغییراتی کرده و این تغییرات چه تأثیری در نظام مالی و درآمدهای ممالیک داشته است؟ بنابر یافته‌های این پژوهش، قبطیان با پرداخت مالیات‌های جزیه، ساحل‌الغَلّه، حقوق‌سلطانیه، مَظالِم، مُکوس، مواریث، جریمه و مالیات تجهیز سپاه، تأثیر بسیاری بر افزایش درآمد ممالیک داشته‌ و در نهایت در رفع تنگناهای مالی و اقتصادی دولت ممالیک و بهبود وضع اقتصادی آنان نیز موثر بوده‌اند.

پزشکان غیرمسلمان در جامعۀ اسلامی دورۀ میانه؛ نگرش‌ها، کنش‌ها و تعاملات

بهروز شورچه و معصومعلی پنجه

چکیده: پزشکان غیرمسلمان (ذمّی) در دورۀ میانه بیش از دیگر ذمّیان، با مسلمانان در تماس بودند و در شهرها و روستاها، دربارها، بیمارستان‌ها و حتی خانه‌ها با هم ارتباط داشتند. از این رو در ذهن و زبان و تجربۀ زیستۀ مسلمانان بیش از دیگران از آنان یاد شده‌است. این مقاله در پی واکاوی نگرش‌های مسلمانان به این پزشکان و بررسی رابطۀ مسلمانان با این دسته از اهل‌ذمّه است. نگرش مسلمانان نسبت به پزشکان ذمّی هم ریشه در منابع (آیات و روایات) و باورهای دینی داشت، هم متأثر از عرف و تجربه‌های زیستۀ آنان با این گروه از غیرمسلمانان در سده‌های متمادی بود. در این مقاله نشان داده‌شد دانش و توان حرفه‌ای، کاردانی و مهارت‌های درمانی پزشکان غیر‌مسلمان عامل اصلی حضور چشمگیر آنان در جامعۀ اسلامی بوده‌است. پزشکان ذمی افزون بر کنش‌های حرفه‌ای، در رواج بعضی عادات و رفتارهای هنجارشکنانه در میان مسلمانان موثر بودند. اگرچه گزارش‌هایی از تعاملات منفی و گاه واکنش‌های خصمانۀ مسلمانان نسبت به پزشکان غیرمسلمان در دست است، امّا در ارزیابی کلان مناسبات نخبگان و توده‌های مسلمان با این پزشکان در بیشتر زمان‌ها مسالمت‌آمیز و سازگارانه بود.