کتاب «مقدمات بنیادین تفسیر قرآن» منتشر شد

به گزارش خبرنگار سرویس کتاب و نشر خبرگزاری رسا، مؤسسه بوستان کتاب وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم کتاب «مقدمات بنیادین تفسیر قرآن» نوشته سید مجتبی نورمفیدی را منتشر کرده است.

قران کلامی الهی است که در قالب واژه های زمینه و برای رسیدن بشر به سعادت دنیوی و اخروی نازل شده است. آشکار و مبرهن است که وصوف به سعادت دنیا و آخرت، حاصل عمل به تعالیم قرآن، و قهراً به کارگیری این آموزه ها و مبتنی بر فهم آن است.

خطاب و عتابی نظیر «اَفَلا یَتَدَبَّرُونَ القُرآنَ ...» نشان دهنده این واقعیت است که مخاطبان قرآن نیز وظیفه دارند برای فهم، تبیین و تفسیر آن بکوشند و ناگفته پیداست که پیمودن این مسیر، مانند هر کار مهم و تخصصی دیگر نیازمند آشنایی با مقدمات آن است تا هم مفسر و هم مخاطبان او بتوانند به درستی نتیجه این تلاش مبارک اطمینان پیدا کنند.

تفسیر قرآن مقوله ای بسیار پیچیده است و بدون اغراق چونان گام برداشتن در مرز هدایت و ضلالت است اما بدون رجوع به تفسیر، آن هم در عصر غیبت امام عصر(عج) نمی توان در عرصه تدبر قرآن توفیق یافت، تا چه برسد به عمل کردن به مفاهیم عمیق آن. درست پیمودن راه صواب در بحث تفسیر، طریقی مقدماتی دارد که راهرو، ناگزیر از پیمودن موفق آن است.

مؤسسه دارالمعرفه، که یکی از مأموریت های خود را تبیین آموزه های برگرفته از قران و اهل بیت(ع) قرار داده و تاکنون نیز گام هایی در این جهت برداشته، در راستای عمل به وظیفه ذاتی خویش اقدام به آماده سازی این اثر نموده است.

اثر حاضر که «مقدمات بنیادین تفسیر قرآن» نام گرفته، حاصل مطالعات دقیق در این موضوع مهم و تدریس آن از سوی آیت الله سید مجتبی نورمفیدی است که پس از تنظیم و تدوین، همراه با حذف برخی مطالب غیرضروری و افزودن موارد لازم توسط فاضل ارجمند جناب حجت الاسلام والمسلمین سید مهدی موسوی در اختیار جویندگان معارف اسلامی قرار می گیرد.

نوشته پیش رو که با نام «مقدمات بنیادین تفسیر قرآن» به زیور طبع آراسته شده، تلاشی فرخنده برای دست یابی به مقدمات ضروری تفسیر است که در آن سعی شده به طور مختصر و مفید به مهم ترین مباحث پیشاتفسیری پرداخته شود.

اثر حاضر در عین مختصر بودن، شامل مطالبی سودمند است که بی شک می تواند برای علاقه مندان به این مباحث مفید باشد. کوتاه سخن آن که، تلاش شده است در این کتاب مهم ترین آرای موجود در هر یک از ساحت های مقدمات تفسیر معرفی و بررسی شوند.

ساختار کتاب:

نویسنده، این اثر را در 10 فصل تهیه و تنظیم و در فصل اول این اثر وحیانی بودن الفاظ قرآن را بررسی کرده و ضمن اشاره به معنای لغوی وحی و کاربرد آن در قرآن، گفته است که تعبیر وحی در مواردی از جمله وحی رسالی، الهام، القای شیطان، غزیزه و نظام طبیعت و اشاره به کار رفته است و در ادامه نیز ضمن تنقیح موضوع بحث، دلایل موافقان و مخالفان «وحیانی بودن الفاظ قرآن» بررسی می شود.

نگارنده در فصل دوم این اثر، ضمن بررسی معنای «نزول» در لغت و اصطلاح، و بیان انواع آن، اقوال مختلف درباره نزول را بیان  و در ادامه اسباب نزول و اهمیت آن را بررسی و سرانجام نیز درباره مکی و مدنی بودن سوره ها وآیات قرآن بحث کرده است. برخی از عناوینی که در این فصل بررسی شده است، معانی و انواع و اقواع در آن، اسباب نزول و اهمیت آن و حکمت های نزول، مکی و مدنی بودن آیات و سوره ها و ملاک های آن و بررسی برخی از موارد نقض است.

همچنین در سومین فصل با عنوان کیفیت جمع قرآن، ضمن بیان معنای جمع قرآن، به موضوع نگارش قرآن و ادوار سه گانه ان و نیز ترتیب آیات و سوره ها در نگارش و اقوال و نقد و بررسی آن ها پرداخته می شود؛ برخی از عناوین این فصل عبارت اند از: مصحف امیرالمؤمنین(ع)، موضع اهل بیت(ع) درباره تدوین قرآن و اعراب گذاری قرآن.

در چهارمین فصل نیز نویسنده ابتدا از قرائات، اختلاف در قرائت و علل آن سخن گفته و سپس با معرفی «قراء سبعه» و بررسی حجیت قرائات، حدیث «سبعه احرف» را از حیث سند و دلالت بررسی کرده است. بیان کیفیت انحصار قرائت ها به هفت عدد و آرای علمای فریقین درباره آن، موضوع دیگری است که بیان شده و در پایان نیز با تبیین جایگاه قرائت عاصم از بین قرّاء سبعه به مسئله قرائت در نماز نیز اشاره می شود؛ از عناوینی که در این فصل بررسی می شود، می توان به اختلاف قرائت، قراء سبعه، حدیث سبعه احرف، موضع علما درباره قرائات سبعه و قرائت صحیح اشاره کرد.

در فصل پنجم ضمن تعریف لغوی و اصطلاحی معجزه، مسئله تحدی(مبارزه طلبی) و انواع آن و آیات مربوط به آن را بیان شده است. همچنین نویسنده پس از شمردن دلیل جاودانگی اعجاز قرآن، ارکان معجزه و برخی از وجوه اعجاز قرآن را نیز بررسی کرده است. عناوین برخی از مطالب این فصل،اعجاز و تحدی، ترتیب آیات تحدی، جاودانگی اعجاز قرآن، بشری نبودن منشأ قرآن، اعجاز بیانی، اخبار از غیب، جامعیت قرآن، اعجاز تشریعی، اعجاز علمی، اعجاز عددی است.

در ششمین فصل این اثر با عنوان تحریف قرآن، پس از تبیین معنای تحریف در لغت و اصطلاح، معنای نه گانه، مصادیق و احکام آن بیان می شود؛ همچنین نخستین دلیل با عنوان «لزوم تطابق بین امت پیامبر(ص) و امم سابقه» نقد و بررسی شده و در ادامه «تفاوت مصحف امیرالمؤمنین(ع) با مصحف موجود» به عنوان دلیل دوم و پس از آن «ملازمه کیفیت جمع قرآن با تحریف» به عنوان دلیل سوم بررسی شده است. از دیگر ادله تحریف، روایات اند که در گروه های شش گانه مطرح و بررسی می شوند. نتیجه بررسی این ادله، تحریف نشدن قرآن است. ضمنا در ادامه ادله قائلان به  تحریف نشدن نیز بررسی شده اند.

در ادامه، مؤلف در هفتمین فصل این اثر، ضمن بررسی معنای تفسیر و تأویل در لغت و اصطلاح و بیان برخی از تعاریف، معنای تأویل در قرآن و مسئله امکان تفسیرناپذیری قرآن را به همراه دلایل آن آورده و در پایان به اهمیت نقش روایات در تفسیر قرآن اشاره شده است.

نویسنده در فصل هشتم نیز ضمن تعریف و برشمردن منابع تفسیر، به دلیل منبع بودن آنها اشاره می کند و سپس قواعد استفاده از این منابع در تفسیر بیان می شود. همچنین به جواز و اعتیار تفسیر قرآن با روایات اشاره و سپس مهم ترین منابع معرفی می شود.

نویسنده در فصل نهم کتاب به علوم پیش نیاز تفسیر می پردازد که از آنها می توان به علوم ادبی مشتمل بر صرف و نحو و معانی و بیان، علم کلام، اصول فقه، فقه، علم رجال و درایه، علوم تجربی و انسانی و علم الموهبه اشاره کرد.

در دهمین فصل نیز از روش های تفسیری و اهمیت بحث از آن و ملاک اعتبار روش های تفسیری سخن گفته و سیر شکل گیری آن بررسی می شود. در ادامه، مکاتب تفسیری و روش های تفسیری و روش های نقلی، اجتهادی، علمی و باطنی به عنوان چهار روش مهم بررسی شده اند.

برشی از کتاب:

راه های اعتماد به روایات اسباب نزول

در مواجهه با روایات شأن نزول باید مواردی مورد توجه قرار گیرد تا به واسطه آن ها بتوان با اطمینان بیشتری به اسباب و شأن نزول آیات پی برد که این موارد عبارت از سند روایات، کثرت نقل، شواهد و قراین، تشخیص سوره های مکی از مدنی است.

منابع تفسیر قرآن

نخستین و چه بسا مهم ترین منبعی که برای تفسیر قرآن باید بررسی شود، خود قرآن است؛ استفاده از قرآن یکی از بهترین روش ها برای تفسیر آن است. برای اثبات این مدعا دلایلی اعم از سیره عقلا، قرآن، روایات، سیره عملی سیره اهل بیت(ع)، سیره اصحاب اقامه شده است.

شاید بتوان گفت که پس از قرآن، مهم ترین منبع تفسیر قرآن، روایاتی اند که از معصومان(ع) وارد شده اند. البته در این خصوص بدیهی است روایتی مورد نظر است که واجد شروط حجیت باشد و ضعیف شمرده نشود؛ با این پیش فرض روایات نقشی اساسی در فهم مقاصد و مدالیل آیات دارند. این مطلب به ویژه در مورد متشابهات، تخصیص و تقیید قرآن و ذکر مصادیق، بیشترین کارایی را دارد. برای جواز استفاده از روایات به عنوان منبع تفسیر قرآن، دلایلی مطرح شده است که مهم ترین آن ها عبارت از قرآن، سیره عقلا و سیره عملی مسلمانان است.

یکی از منابع مهم تفسیر قرآن تاریخ است که روشن است که برای فهم بهتر و تفسیر آیاتی که درباره حوادث گذشته، تاریخ ملت ها و امم و انبیای پیشین اشاره شده، باید به تاریخ مراجعه کرد و از آن آگاهی داشت و همچنین بسیاری از آیات قرآن در پی حوادث دوران پیامبر(ص) نازل شده اند که آگاهی از آن ها در فهم آیات قرآن تأثیر دارد.

چهارمین منبع که از مهم ترین منابع تفسیر قرآن به شمار می آید، عقل است. منظور از عقل، حکم قطعی عقل است، نه آنچه عقل به طور ظنی درک می کند. ادراک جزمی عقل منبعی مهم در تفسیر آیات، بلکه مهم تر از دیگر منابع است.