نخستین خلیج‌فارس‌نویسان ایرانی چه کسانی بودند؟

پس از کتاب فرهنگ الاخبار: تاریخ و جغرافیای فارس، اثر محمد جعفر خورموجی (1225 – 1301 ه‍ ق)، و كتاب فارسنامه ناصری، اثر میرزا حسن حسینی فسایی كه حدود سال1893م/ 1311 ه‍ ق، پایان یافته است، نقطه انتقال نوشته‌های قدیم با تحقیق‌هایی به روش جدید در مطالعات خلیج‌فارس آغاز می‌شود. که فارسنامه در مطالعات خلیج فارس کتابی بی‌همتا در زمان نگارش خود است. فسایی متولد سال 1822 م/ 1237 ه‍ ق، در فسا بود. فارسنامه چنان كه از نامش پیداست «آینه تمام نمای تاریخ و جغرافیای فارس در دوره طولانی بعد از اسلام تا اوایل قرن چهاردهم هجری است». میرزا حسن علاوه بر این كه خود اهل پس‌كرانه خلیج‌فارس بود در دفعات مكرر و متعدد به نواحی مختلف و ایالت ساحلی فارس كه شامل جزایر و بنادر نیز می‌شد سفر كرد و بسیاری از نوشته‌هایش نتیجه مشاهدات شخصی اوست.

نقشه ایالت و دریای فارس در کتاب فارسنامه ناصری(1311 ه ق/ 1894م)

فارسنامه ناصری در دو جلد فراهم آمده است. جلد یا «گفتار نخست» احوال پادشاهان و فرمانروایان و اعیان سرزمین فارس و در «گفتار دوم» آنجا كه به تفصیل از بلوكات فارس و به ترتیب الفبایی از جزایر خلیج‌فارس و طوایف متفرقه و ... سخن می‌گوید. نوشته‌هایش از حیث مطالعات خلیج‌فارس بسیار ارزنده و در تاریخ خود مرجع شمرده می‌شود. منابع فارسنامه عموماً منابع تاریخ و جغرافیای اسلام و ایران و تواریخ محلی هستند و از نوشته‌های غربی مانند تاریخ ایران، سرجان ملكم در میان 62 منبعی كه مصحح در ابتدای كتاب فهرست كرده است انگشت شماراند. فارسنامه به تصحیح و تحشیه عالمانه منصور رستگار نسایی، به طور كامل توسط انتشارات امیر‌كبیر در سال 1367 چاپ شده است. نخستین چاپ‌های فارسنامه در سال‌های 1312 و 1313 ه‍ ق، در زمان حیات مولف صورت پذیرفته است.

پس فسایی به نام آشناترین نویسنده این حوزه، یعنی میرزا محمدعلی‌خان كبابی مینابی مشهور به سدید السلطنه كبابی (1870- 1941م) خواهیم رسید. سدید هر ابزاری كه وی را خلیج‌فارس شناسی كامل بسازد دارا بود. پدرش حاجی احدخان، از دیوانیان صاحب نام و با نفوذ جنوب ایران به شمار می‌رفت؛ در بغداد متولد شد و مدت‌ها در سرزمین‌های عرب زبان زندگی كرد، بنابر این عربی را خوب می‌دانست؛ یكی دو سال بیشتر نداشت كه از بغداد راهی بوشهر شد و بیشترین بخش زندگی‌اش را در سواحل خلیج‌فارس سپری كرد؛ در نوجوانی با سید جمال‌الدین اسدآبادی ملاقات داشت و با افكار جدید آشنایی یافت؛ كار گزار سیاسی ایران در بنادر جنوب بود؛ چهارده سال از سوی دولت ایران، مامور خدمت در كنسولگری‌های بیگانه شد و...

آثار قلمی به جای مانده سدید‌السلطنه، نشان از نویسنده‌ای پركار و پر آثار دارد. موضوع اصلی نوشته‌هایش كرانه‌های شمالی و جنوبی خلیج‌فارس است. مهم‌ترین بخش تالیفاتش یادداشت‌های روزنامه و شخصی اوست كه از محرم 1310 ه‍ ق آغاز و با برخی توقف‌های مقطعی، تا سال‌های پایانی زندگی‌اش ادامه می‌یابد. وی در صدد بود تا طی پروژه‌ای بلند مدت، هر یك از شیخ نشین‌های عمدهه جنوب خلیج‌فارس را به صورت مجزا مورد مطالعه و بررسی قرار داده و مجموع این تحقیقات را در جلدی واحد پیرامون تاریخ هر یك گردآوری كند. مجموع این تحقیقات چهار گانه را «مفاتیح الادب فی تواریخ العرب» نام نهاد كه به جز جلد چهارم، سه مجلد از آن انتشار یافت. از دیگر آثار سدید‌السلطنه می‌توان به تك نگاری‌های تاریخی و جغرافیایی او اشاره كرد كه در مجموع از نظام و روشمندی بیشتری نسبت به سایر آثار او برخوردارند.

برخی از آثار او عبارت‌اند از: اعلام الناس فی احوال بندرعباسی كه یكی از جامع‌ترین و در عین حال مشهورترین آثار سدیدالسلطنه است و در آن به تاریخ و جغرافیای بندرعباس و نواحی اطراف آن پرداخته است. آغاز تالیف كتاب 1324 ه‍ ق و پایان آن 1347 ه‍ ق بوده است. نام سدید السلطنه با احمد اقتداری پیوند خورده و اقتداری این كتاب را در سال 1342 ه‍ ش، با عنوان بندرعباس و خلیج‌فارس به دست چاپ سپرد. كتاب مغاص اللئالی و منار اللیالی كه اقتداری آن را به دو بخش كرد و پس از تصحیح و تحشیه در دو جلد به ترتیب زیر انتشار داد: سرزمین‌های شمالی پیرامون خلیج‌فارس و دریای عمان در صد سال پیش؛ تاریخ مسقط و عمان بحرین و قطر. كتاب‌های سدید بنیان مطالعات خلیج‌فارس را پی‌افكند. او نه تنها به تاریخ و جغرافی خلیج‌فارس پرداخت، بلكه از مباحث اقتصادی و اجتماعی نیز غافل نشد، حضور خارجی‌ها را بررسی كرد، از مذهب و زبان و تعداد خانوار بندرها و روستاها نوشت، كتابی مستقل به صید پر اهمیت مروارید داد و...

احمد فرامرزی (1286- 1340 ه‍ ش) همان مسیر سدید را ادامه داد. وی در مطالعات خلیج‌فارس با كمک عبدالرحمن برادر و حسن پسر عمویش، آثار ارزشمندی از خود به یادگار گذاشت تا جایی كه شایسته است از او به عنوان پیشكسوت این حوزه نام برد. وی و عبدالرحمن بنیان‌گذار نشریه تقدم بودند و عبدالرحمن از نخستین سردبیرهای روزنامه كیهان بود. هر دو برادر در بحرین با سیاست انگلیسی‌ها مخالفت كردند و ناچار به تهران گریختند. تقریباً تمام كتاب‌های مطرح احمد فرامرزی، پس از مرگش و به كوشش حسن فرامرزی به چاپ رسیدند. تاریخ و جغرافیای خلیج‌فارس، شورش بردگان، كریم‌خان زند و خلیج‌فارس، راه آهن اروپا و خلیج‌فارس آثار ارزشمند فرامرزی در حوزه مطالعات خلیج‌فارس هستند. او در راه‌آهن اروپا و خلیج‌فارس از منظری كاملاً تخصصی، به روشنی پرده از سیاست‌های استعمار جویانه روسیه، آلمان و به ویژه انگلستان بر می‌دارد و تصویر پویا و دقیقی از اهمیت خلیج‌فارس به دست می‌دهد كه در نوع خود اثری كاملاً بدیع می‌نمود. وی به منظور آگاهی بخشیدن به خواننده خود چه زیبا نوشت: «ماجرای راه آهن اروپا و خلیج‌فارس را از این جهت بتفصیل نوشتیم ... كه بزرگان قوم و همه مردم این منطقه با حوصله آنرا بخوانند و توجه فرمایند كه دول بزرگ برای مقاصد خود چگونه دولت ضعیف را ملعبه قرار میدهند و برای خود با اینهمه دعوی تمدن و انسان دوستی، چه ستم‌هایی دربارهه ملل ضعیف روا می‌دارند و چگونه و با چه نیرنگهایی مانع از ترقی و پیشرفت ملل ضعیف می‌شوند.»

موج جدید تحقیق‌های خلیج‌فارس بین دهه‌های سی تا شصت شمسی شكل گرفت. تعداد كتاب‌ها و مقاله‌های تحقیقی آشكارا افزایش یافت و این به دو دلیل عمده بود: نخست، گسترش و توسعهه دانشگاه‌ها و دانشگاهی‌ها كه به طور طبیعی موجب افزایش تولیدات علمی در همه حوزه‌ها، از جمله مطالعات خلیج‌فارس می‌شد؛ دوم، ایجاد جریان جدیدی در مقابله با منافع ایران در خلیج‌فارس. سیاست ایرانی زدایی از خلیج‌فارس که پیش‌تر نیز وجود داشت در سال‌های پس از جنگ جهانی دوم با قوت بیشتری از سوی بریتانیا دنبال شد. در همین راستا، طرح نام خلیج‌عربی، برای نخستین بار مطرح شد و به چالشی میان ایرانی‌ها و اعراب شد.

مسئله جدید، پیچیدگی اختلاف را كه پیش‌تر مسئله بحرین و جزایر سه‌گانه، برجسته‌ترین آنها بودند، دو چندان كرد. مطرح شدن واژه جدید «عربی» برای خلیج‌فارس، موج گسترده و شدیدی از مخالفت را میان ایرانیان بر افروخت. این مخالفت‌ها، بیش از این كه به توده مردم كشانیده شود، ابتدا در آثار محققان و نخبگان ایرانی چهره کرد. در واقع بروز خشم ایرانیان از این اقدام استعمار جویانه نتیجهه آن نوشته‌ها بود كه ایجاد آگاهی عمومی را موجب می‌شد. استادان و دانشجویان مرتبط با مطالعات خلیج‌فارس، محمدعلی جناب را به خوبی می‌شناسند. پیدایش خلیج‌فارس ؛ فرهنگ بنادر جنوب؛ خلیج‌فارس و آشنایی با امارات آن؛ خلیج‌فارس نفوذ بیگانگان و رویدادهای سیاسی چهار كتاب جناب هستند كه او را در ردیف خلیج‌فارس نویسان معتبر در آورده است.

آثار جناب كه نخستین آن در 1337 چاپ شد و تا پایان دهه پنجاه شمسی ادامه یافت، بخشی از جریان پاسخ به مدعیان ایران در خلیج‌فارس بود. سرتا سر دهه چهل، بحث مالكیت ایران بر بحرین داغ می‌نمود و آثار جناب از گرایش‌های ملی وی در این باره خالی نیست. احمد اقتداری در همان سال انتشار كتاب خلیج‌فارس و آشنایی با امارات آن كه مهم‌ترین اثر اوست، مقاله‌ای درباره آن در راهنمای كتاب نگاشت و به نقد آن پرداخت. همو نوشت: «برای آشنایی با حدود و مرزها و خاندان و شجره حكام حاكم بر امارات خلیج‌فارس و نفت و درآمدهای نفتی و وضع اقتصادی و اداری امارات خلیج‌فارس الحق كتابی باین تفضیل و دقت در زبان فارسی نوشته شده است...»

در سال 1356 ه‍ ش، جناب كتاب نفوذ بیگانگان و رویدادهای سیاسی (1900 – 1875) را در پژوهشگاه علوم انسانی به چاپ سپرد كه از نظر ارائه ده سند از آرشیوهای بریتانیا مزیت می‌یابد. یك سال بعد، همان پژوهشگاه كتابی از جان آنتونی دیوك با عنوان امارات خلیج‌فارس، پژوهش اقتصادی و سیاسی و اجتماعی ترجمه مهدی مظفری چاپ كرد كه در راستای توجه نهادهای دولتی به مسئله خلیج‌فارس قابل ارزیابی است.

صادق نشات (1275 – 1346 ه‍ ش) تحصیلات آكادمیك نداشت اما فارسی، عربی و علوم زمان خود را به خوبی می‌شناخت. در جوانی به مشروطه خواهان پیوست. او مدت شانزده سال از 1309 تا اواخر 1325 ه‍ ش، از طرف وزارت فرهنگ سرپرست مدارس ایرانی در عراق بود. مدتی در مدرسه عالی سپهسالار و دانشكده معقول و منقول زبان عربی و تاریخ و جغرافیای ایران و كشورهای اسلامی تدریس كرد تا طی سال‌‌های 1330 تا 1343 ه‍ ش، بنا به دعوت دانشگاه قاهره عازم مصر شد و به تدریس زبان و ادبیات فارسی و تاریخ و جغرافیای ایران پرداخت. از نشأت، آثار زیادی به فارس و عربی به یادگار باقی مانده است.

كتاب تاریخ سیاسی خلیج‌فارس، كتاب ارزنده‌ای در موضوع مورد نظر ماست كه فقط یك سال پیش از درگذشت مولفش به چاپ رسید. كتاب را باید در زمره آثاری دانست به منظور دفاع از حقانیت تاریخی ایران در خلیج‌فارس نگاشته شده است و در واقع پاسخی در تهدیدات علیه منافع ملی ایران به شمار می‌رود. نشأت از منابع كهن ایران و عربی مانند شاهنامه فردوسی و فارسنامه ابن بلخی و احسن التقاسیم مقدسی و المسالك و الممالك ابن حوقل به كفایت استفاده كرده است و منابع موجود انگلیسی را نیز دیده است. استفاده از اسناد رسمی وزارت امور خارجه انگلستان و آرشیو هند بریتانیا نقطه قوت كار اوست.

كتاب با «اوضاع طبیعی و جغرافیای خلیج‌فارس و وجه تسمیه» آن آغاز می‌شود و به طور مفصل تاریخ خلیج‌فارس را از دورهه باستان تا معاصر به بررسی می‌نشیند. پیدایش و اوضاع شیخ نشین‌های عربی در خلیج‌فارس نیز فصلی را به خود ختصاص داده است؛ اما، تاكید نشأت بر روی ایران است. وی چند دهه پیش از جنگ‌های منطقه‌ هشدار داد: «... از هم اكنون ملت ایرانی، درباره خلیج‌فارس و آینده خطیر جهانی آن باید آمار جامع الاطراف و دقیقی تهیه نماید و همه خصوصیات و مزایای بی‌مانند این دریای پر بها را كه ثروت ملی كشور ماست كاملاً و در تمامی احوال مد نظر قرار بدهد و خویشتن را با منتهای هوشیاری و شجاعت به میدان‌های سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و بازرگانی كه بستگی یا تماس با خلیج‌فارس داشته وارد سازد همواره با دیده باز مراقب حركات و سكنات بیگانگان توسعه طلب بویژه استعمارگران سود جو كه اندیشه برقراری نفوذ بكرانه‌های خلیج‌فارس و بهره‌مندی از امكانات بی‌كران آن را در سر دارند بوده باشد تا بتواند این امانت گرانمایه پدران را دست نخورده و بی كم و كاست به سنهای آینده تحویل داده و خود را بدینوسیله سرافراز نماید.» این كتاب در سال 1345، توسط شركت نسبی كانون كتاب در 681 صفحه و دو نقشه، به چاپ رسیده است.

كلید خلیج‌فارس كه توسط غلامحسین مقتدر (1271 – 1343) در سال 1333 ه‍ ش، در انتشارات محمدعلی علمی به چاپ رسید، با حمایت ارتش نگاشته شد و از جمله كتاب‌های قابل اعتنا دربارهه خلیج‌فارس است. مقتدر تیمسار - سرلشگر ارتش بود و تا معاونت وزارت جنگ ترقی كرد. كتاب كلید خلیج‌فارس در سال انتشار جایزه گرفت. كتاب با تاریخ خلیج‌فارس از قدیم‌ترین ازمنه آغاز اما، بیشتر به مقطع حضور استعمارگران توجه دارد. كلید خلیج‌فارس، برای بررسی خلیج‌فارس در دوران معاصر، كماكان جزو مراجع به شمار می‌رود. اطلاعات مقتدر از چگونگی تشكیل و سرانجام نیروی دریایی نوین ایران در زمان پهلوی اوّل با توجه به آگاهی‌های شخصی وی در كمتر منبعی یافت می‌شود و از این حیث دست اول است. همچنین بخش یازدهم كتاب «اوضاع اقتصادی و اجتماعی خلیج‌فارس»، به نظر نگارنده از نخستین، فصل‌های مستقل اختصاص یافته به اوضاع اجتماعی خلیج‌فارس است و از آن نظر كه این بخش تالیف از كتاب‌های دیگر نیست و بلكه تولید نگارنده است، پر اهمیت به نظر می‌رسد.

جهانگیر قائم مقامی نیز با حمایت ارتش چند كتاب ارزشمند فراهم آورد. كتاب اسناد فارسی، عربی و تركی در آرشیو ملی پرتغال درباره هرمز و خلیج‌فارس، در 2 جلد توسط ستاد كل ارتش چاپ شد. این كتاب نتیجه پژوهش مولف در سال 1351 در آرشیو ملی كشور پرتغال است: جلد اول آن در 1354 منتشر شد و جلد دوم در 1360 اسناد از اهمیت زیادی برخوردارند و كار قائم مقامی نخستین پژوهش ایرانیان بر روی اسناد خلیج‌فارس به شمار می‌رفت. او از دست‌اندركاران مجلهه وزین بررسیهای تاریخی بود كه آن را نیز ارتش چاپ می‌كرد. قائم‌مقامی سال پیش از این كتاب بحرین و مسائل خلیج‌فارس را به مطالعات خلیج‌فارس افزوده بود.

اكنون باید از خلیج فارس اقبال یغمایی (1295 – 1376 ه‍ ش) نوشت. كتابی از انتشارات ادارهه كل نگارش وزارت فرهنگ و هنر و از نویسنده، مترجم و پژوهشگری فرهیخته با تسلطی كم نظیر نسبت به زبان فرانسه. یغمایی اهل جندق و بیابانك بود و مردی از اهل فرهنگ كه در دانشسرای مقدماتی از بزرگانی چون محیط طباطبایی، نصرالله فلسفی، جلال همایی، احمد بهمنیار مشق علم آموخته بود. یغمایی سال‌ها در كسوت معلمی به فرزندان این مرز و بوم خدمت كرد. از او بیش از صد مقاله در زمینه‌های مختلف یادگار باقی مانده است. اقبال برادر حبیب یغمایی، پدید آورنده مجله وزین یغما بود و در آن نشریه دستی داشت. كتاب خلیج فارس 149 صفحه است كه هر چند مباحث تاریخی آن چنگی به دل نمی‌زند اما فصل‌های چهارم تا نهم كه وضعیت روز خلیج‌فارس را در زمان مولف حكایت می‌كند، می‌تواند برای شناخت مسایل سیاسی اقتصادی و اجتماعی آن دوره مورد استفاده قرار گیرد. همچنین كتاب تعداد زیادی عكس از تاسیسات تازه ساخته شده و ... دارد كه بر جالبی آن می‌افزاید. یغمایی، یك مقاله نیز با عنوان «بحرین یك سند تاریخی كه انگلیس حاكمیت ایران را بر بحرین تصدیق كرده است» دارد.

خلیج فارس، محسن شاملو در خرداد ماه 1347 در چاپخانه صبح امروز چاپ و سپس منتشر شد. این كتاب نیز همان گونه كه نویسنده‌اش در مقدمه ابراز می‌دارد به منظور روشن شدن «سابقه تاریخی و پیوند ناگسستنی خلیج‌فارس ... و سیادت كهن و رهبری دیرین ایران ...»، یكدیگر است.

عباس مسعودی (1280 – 1353 ه‍ ش)، بنیان گذار و مدیر روزنامه اطلاعات نیز از جمله كسانی است كه در دهه چهل شمسی چند اثر درباره خلیج‌فارس نوشت. او در 1345، دیداری از شیخ‌ نشین‌های خلیج‌فارس را كه در واقع یادداشت‌های سفرش به جنوب خلیج‌فارس بود نشر كرد. در 1348، خلیج‌فارس پس از نیروهای انگلیس و در 1352، خلیج‌فارس در دوران سربلندی و شكوه را منتشر كرد. عباس اقبال آشتیانی، (1275- 1334 ه‍ ش) كه فضل وكمال و تتبع و تبحر او، علامه‌ای چون محمد قزوینی را دچار شگفتی می‌كند نیز در زمره خلیج‌فارس نویسان است. هوشنگ اتحاد، پنجاه و شش اثر از وی را فهرست كرده است و این جدای از یك صد و یك مقاله وی در کتاب مجموعه مقالاتش است.

مطالعاتی در باب بحرین و جزایر و سواحل خلیج‌فارس، نوشته اقبال، ابتدا در سال 1316 توسط «مطبعهه مجلس» چاپ شد و مجدد در 1328 با اصلاحاتش تجدید گردید. اقبال در مقدمهه كتاب می‌نویسد: «در سال 1315 شمسی كه نگارنده در پاریس مقیم بودم با مرحوم مدبر الدوله سمیعی وزیر امور خارجه ایران در آن زمان مامور شدم كه در باب جزایر و سواحل خلیج‌فارس مخصوصاً جزایر بحرین مطالعاتی از لحاظ تاریخی و جغرافیایی بنماییم و سوابق ارتباط این جزایر را با ایران و تعلقی كه آن نواحی همیشه بمملكت ما داشته و دارد حتی الامكان روشن كنم.» همان گونه كه از اقبال انتظار بود، كتاب بر پایه منابع معتبر تاریخی تالیف شد و به نظر نگارنده بخش «احوال جزایر و سواحل خلیج در عهد قاجاریه» آن هنوز می‌تواند محل استفاده باشد. اقبال در مقاله‌های «دربارهه سیراف قدیم» و «قسمتی از ماجرای خلیج‌فارس» از این آبراهه نوشت.

سعید نفیسی (1274- 1345 ه‍ ش) ادیب، مورخ، نویسنده، مترجم و شاعر ایرانی نیز در سال 1333 از خلیج‌فارس نوشت. جالب اینجاست او نیز کتابی دربارهه بحرین با عنوان بحرین حقوق هزار و هفتصد ساله ایران فراهم آورد كه كتابخانه طهوری به چاپ سپرده‌؛ این كتاب نیز مانند اثر اقبال برای دفاع از حقوق تعرض یافته ایران در خلیج‌فارس نگاشته شد. ماجرای آن از قلم نفیسی در مقدمه خواندنی است: «در سال 1311 ... عبدالحسین تیمورتاش ... مرا برانگیخت و بنیاد این دفتر را گذاشتم. در همان زمان در روزنامه اطلاعات از شماره 1685 سال ششم مورخ اول شهریور 1311 تا شماره 1696 مورخ 14 شهریور ماه همان سال در صحیفه اول منتشر شد... امیدوارم كه فرزندان برومند ایران بانگیزه‌ای كه گرد آورنده این مختصر بوده است پی ببرند...» نفیسی در این كتاب سعی می‌كند با ادله تاریخی، پیوستگی‌ها و حقانیت و مالكیت ایران بر بحرین را به اثبات برساند. هوشنگ اتحاد، صد و سه اثر از نفیسی فهرست كرده است.

این آثار پاسخی بود به تحریكات و اقدامات انگلستان در خلیج‌فارس كه مالكیت تاریخی ایران بر بحرین را با چالش جدی مواجه ساخته بود. دولت بریتانیا، در سال 1935م/ ه‍ ش، پس از تخلیه جزیره هنگام، بحرین را به عنوان پایگاه دریایی خود در خلیج‌فارس در آورد و تا سال 1971م / 1352 ه‍ ش، كه نیروهای آن دولت خلیج‌فارس را ترك گفتند در بحرین به عنوان كشوری جدید در نقشه سیاسی جهان ظاهر شد، از هیچ اقدامی برای رسیدن به مقصود خود نكرد.

جلال‌آل احمد در 1336 یك تك‌نگاری با عنوان خارك در تییم خلیج‌فارس چاپ كرد. در سال 1345، غلامحسین ساعدی با نثر شیوایش، اهل هوا را نگاشت و درباره بیماری اسرار امیز «زار» و آداب و رسوم اجتماعی خلیج‌فارس، اطلاعات ارزنده‌ای به دست داد. این كتاب نود صفحه‌ای را موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران منتشر كرد. محمدعلی جمالزاده در 1356 از «نام خلیج‌‌‌فارس» در یغما نوشت و بدین ترتیب، سه تن از داستان نویس‌های برجسته ایران به صف خلیج‌فارس نویسان پیوستند.

محمدجواد مشكور (1297 – 1374 ه‍ ش) كه مطلب او با عنوان نام خلیج‌فارس در اول تاریخ، نخستین بار توسط اداره كل انتشارات وزارت اطلاعات وجهانگردی در سال 1355 به هر دو زبان فارسی عربی و انشار یافت، تاریخ دان، فرق شناس و عربی‌دان برجسته‌ای بود. وی هر گفتنی كه باید درباره نام خلیج‌فارس در نوشته‌های كهن فارسی، عربی و برخی مدارك لازم بود به رشتهه تحریر در آورد. این مقاله هنوز نیز بهترین متن موجود برای بررسی نام خلیج‌فارس در متون کهن است.

آثار حسین نوربخش در واپسین سال‌های دهه پنجاه، نمونه‌ خوبی از تحقیق‌هایی هستند كه بیشتر از كتاب‌های پیش از خود به مسائل اجتماعی و فرهنگی خلیج‌فارس می‌پردازد. نوربخش طی سال‌های 1351 تا 1357، مامور خدمت در بندر لنگه بود و پس از آن به جزیره قشم منتقل شد و از نزدیك زندگی ساحل نشینان را مشاهده كرد. كتاب‌های بندر لنگه در ساحل خلیج‌فارس، بندر كنگ، خلیج‌فارس و جزایر ایرانی، چگونگی صید مروارید، جزیره قشم و خلیج‌فارس او از آن جهت كه تجربیات شخصی مولف را بیان می‌كنند، بسیار مهم هستند. برخی از كتاب‌های وی توسط ناشران بومی و در بندرعباس چاپ شده‌اند. كتاب فرهنگ دریایی خلیج‌فارس، در زمره نخستین فرهنگ‌ها در حوزه خلیج‌فارس است كه به همت نوربخش فراهم آمد. فرهنگ‌نامه نوربخش از آن رو كه نتیجه نشست و برخاست و گفتگو با دریانوردان، ناخداها، جاشوها، كاركنان كشتی‌ها، بازرگانان و افراد فاضل محل و سرشناس محلی است، اهمیت می‌یابد.

و در پایان احمد اقتداری (1304- 1398) را باید در ردیف خلیج‌فارس نویسان مشهور دانست. به نظر نگارنده حتی اگر او فقط آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیج‌فارس و دریای عمان و آثار بناهای تاریخی خوزستان را نگاشته بود، بازكافی به نظر می‌رسید تا نامش در ردیف خلیج‌فارس شناسان بزرگ ثبت شود. كتاب نخست در 1333 صفحه به سفارش سلسله انتشارات انجمن آثار ملی چاپ شد كه هنوز پس از گذشت چهل سال، مانند آن پدید نیامده است. اما این اقتداری بود كه در كسوت مصحح، آثار سدید را معرفی و چاپ كرد؛ مقاله‌های زیادی درباره خلیج‌فارس نگاشت و تعداد كتاب‌های خود را به حدود ده كتاب در حوزهه خلیج‌فارس رساند. تلاش اقتداری برای شناسانیدن فرهنگ بومی جنوب اقدامی بدیع و ارزشمند می‌نمود. و هم او بود كه نخستین بار از لارستان كهن و فرهنگ لارستانی نوشت. به پاس خدمات او، یونسكو جایزه ویژه‌ای بدو اختصاص داد.

*امیرهوشنگ انوری، تاکنون پنج کتاب، و چندین مقاله با موضوع خلیج‌فارس چاپ و منتشر کرده است. خلیج‌فارس در نیمه نخست قرن بیستم، در سال 1390 اثر برگزیده بیستمین جایزه کتاب فصل بود. همچنین در روز خلیج‌فارس سال 1393، وزارت ارشاد و سازمان میراث فرهنگی به‌طور مشترک از آثار و پژوهش‌های او در مطالعات خلیج‌فارس تقدیر کردند.