گردآوری کتابشناسی جامع در حوزه متون چاپی در ایران با رنج همراه است

به گزارش خبرگزاری رسا، «کتابشناسی متون چاپ شده در ایران» (از سال 1233 قمری تا 1390 شمسی) به کوشش محمود طیار مراغی و سید سعید میرمحمدصادقبه همت مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب و با همکاری سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران در دو جلد منتشر شد.

«کتابشناسی متون چاپ شده در ایران»، که جلد اول آن به کتاب‌های فارسی و جلد دوم آن به کتاب‌های عربی، ترکی و مجموعه‌ها اختصاص یافته، از نظر ساختار بر اساس عنوان کتاب‌ها و به صورت الفبایی (در هر زبان) تنظیم شده است و در مجموع اطلاعات کتابشناختی 9198 عنوان متن چاپ شده در ایران را برمی‌گیرد.

جمع‌آوری اطلاعات مربوط به متون چاپی سال‌های 1233 قمری تا 1380 خورشیدی را محمود طیار مراغی به عهده داشته است. در این بخش از پروژه، پس از حذف موارد چاپ شده در خارج از کشور و تنقیح و پالایش کار توسط ویراستاران، اطلاعات 6386 عنوان کتاب و رساله، شامل 4163 عنوان فارسی، 2066 عنوان عربی، 21 عنوان ترکی و 136 عنوان مجموعه، تدوین شده و در ویرایش نهایی 300 عنوان دیگر به این بخش افزوده شده است.

اطلاعات مربوط به متون چاپ شده از سال 1380 تا 1390 نیز از سوی سید سعید میرمحمدصادق گردآوری و تدوین شده است. در این مرحله نیز اطلاعات 3758 متن، شامل 2161 عنوان فارسی، 1339 عنوان اثر عربی، 133 مجموعه و 125 عنوان کتاب چاپ نسخه‌برگردان (فاکسیمیله) گردآوری شده و سپس به کوشش کارشناسان بخش تولید مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب، اطلاعات دو مرحله مذکور ادغام شده است.

این کتابشناسی که دربرگیرنده اطلاعات متون، نسخه برگردان‌ها، رسائل و مجموعه‌ها میراثی، از ابتدای شکل‌گیری چاپ در ایران تا سال 1390 است، از نظر زبانی متون منتشرشده به زبان‌های فارسی، عربی و ترکی را شامل می‌شود. از فواید این کتابشناسی نیز می‌توان به جلوگیری از دوباره‌کاری‌ها، جلوگیری از هدررفت و سرمایه مالی و انسانی پژوهشگران مراکز پژوهشی و بنگاه‌های نشر و فراهم کردن زمینه برای پژوهش درباره تاریخچه تصحیح و متن‌پژوهی اشاره کرد.

دلایل اهمیت پرداختن به کتابشناسی متون چاپ شده در ایران

از اواسط سده 13 هجری دستگاه‌های چاپ سربی به ایران وارد شد و تا مدتی در تبریز و تهران برای انتشار متون مورد استفاده قرار گرفت. هم‌زمان با این شیوه، چاپ سنگی نیز در ایران رواج یافت و چون تهیه لوازم و امکانات آن آسان‌تر بود، عملا به رایج‌ترین شیوه چاپ در ایران بدل شد. بعدها با پیشرفت فناوری چاپ و نشر و ورود دستگاه‌های جدید به تدریج چاپ کتاب‌ها به روش سنگی و سربی از میان رفت و جای خود را به روش حروفچینی داد.

همچنین به دلیل رشد آگاهی‌های عمومی و احساس تمایل به احیای متون و آثار پیشینیان، حوزه فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی بود تصحیح متون کهن ایرانی و اسلامی، رشد خیره‌کننده‌ای به خود گرفت و طولی نکشید افزون بر تصحیح نسخ خطی، تجدید چاپ تصحیحی کتاب‌های چاپ سنگی و به روزرسانی آن‌ها مورد توجه محققان قرار گرفت و در طول چند دهه، صدها عنوان چاپ سنگی دوباره احیا شد.

با حجم روزافزون چاپ متون کهن، مشکلاتی نیز فراروی پژوهشگران این عرصه قرار گرفت، که از آن جمله می‌توان به نداشتن اطلاعات کافی از متون منتشر شده توسط پژوهشگران و نیز مراکز پژوهشی و بنگاه‌های نشر اشاره کرد که این نبود اطلاعات، افزون بر دوباره کاری و کارهای تکراری در بازار نشر، باعث اتلاف سرمایه‌های مالی و انسانی در انجام پژوهش‌های موازی شده و می‌شود.

در این کتاب ضمن اشاره به فهرست‌های معتبر و مشهوری همچون «فهرست کتاب‌های چاپی فارسی» و «فهرست کتاب‌های چاپی عربی ایران، از آغاز چاپ تا کنون» هر دو از خانبابا مشار و «الذریعه الی تصانیف الشیعه» از شیخ آقابزرگ طهرانی و نیز «کتابشناسی آثار چاپ شده در شبه قاره هند و پاکستان و بنگلادش» تألیف عارف نوشاهی به عنوان برخی از فهارس و کتابشناسی‌هایی که توانسته تا حدودی خلأهای اطلاعات در حوزه کتابشناسی را جبران کند.

در مقدمه کتاب آمده است: «به دلیل نبود و فقدان فهرستی جامع و کتابشناسی تخصصی که شامل همه متون، رسائل و کتاب‌های نسخه‌برگردان (فاکسیمیله / عکسی) چاپ شده در ایران باشد، این کمبود و نقیصه در روزگار حاضر همچنان باقی مانده است؛ چنانکه تا کنون اطلاعات مورد نیاز محققان در دسترسی و اطلاع‌یابی از این که نسخه‌ای چاپ شده است یا نه و نیز مشخصات کتاب، اعم از مصحح یا مصححان، ناشر، زمان و مکان نشر، تعداد مجلدات، صفحات و قطع کتاب باید به صورت جسته و گریخته گردآوری می‌شد.»

در بخش دیگری از مقدمه در خصوص روند تدوین این کتابشناسی می‌خوانیم: «گردآورندگان ضمن مراجعه به منابع مختلف کتابشناسی از جمله فهرست کتاب‌های چاپی فارسی و عربی خانبابا مشار، و مراجعه به کتابخانه‌های بزرگ و کوچک در تهران و قم و همچنین مراجعه به پایگاه‌های کتابخانه ملی، مؤسسه خانه کتاب و... کار فیش‌برداری و مطالعات کتابخانه‌ای را پیش برده و افزون بر آن، از کار میدانی و مراجعه به کتابفروشی‌ها نیز غافل نبوده‌اند.

یادداشت‌برداری از مجلات علمی، پژوهشی، دانشگاهی، اطلاع‌رسانی، یادنامه‌ها و روزنامه‌ها و اخذ اطلاعات از سامانه‌ها و پایگاه‌های اینترنتی ناشران و مراجع مرتبط با این حوزه، بخش دیگری از کار گردآورندگان برای جمع‌آوری اطلاعات کتاب‌های میراثی و متون چاپ شده بود.

به رغم وجود برخی کتاب‌های مرجع کتابشناسی به زبان فارسی و عربی، آنچه بتوان کتاب‌های تراثی و متون چاپی کلاسیک را در آن جست‌وجو کرد، بسیار اندک است و همین کتب اندک نیز جامع اطلاعات کتاب‌ها، رسایل چاپی؛ فاکسیمیله‌ها و مجموعه‌ها نیستند و از همین اشاره کافی است تا بدانیم گردآوری کتابشناسی جامع در حوزه متون چاپی در ایران با چه رنج و صعوبتی همراه است.»

کتابشناسی متون چاپ شده در ایران (از سال 1233 قمری تا 1390 شمسی) سیصد و بیست و ششمین کتاب از سلسله منشورات میراث مکتوب و سومین اثر این مرکز در زمینه کتابشناسی است که به کوشش محمود طیار مراغی و سید سعید میرمحمدصادق، در دو جلد و با قیمت 250 هزار تومان عرضه شده است./998/