عزاداری؛ احساس یا عقلانیّت؟

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، در طول تاریخ لحظه‌های حوادث بزرگ، عوامل پیشرفت تاریخ ملّت‌ها به شمار می‌آمدند. عاشورا یک نیمه ‌روز بیشتر نبود؛ لکن تاریخ را تکان داد و متحوّل کرد. یک حادثه، گاهی به قدری عمیق و حکیمانه و به‌جا در طول زندگی یک ملّت اتفاق می‌افتد که تأثیرات آن برای سال‌های متمادی، گاهی برای قرن‌های متوالی باقی می‌ماند.

محرّم، یکی از همین مقاطع تاریخی است. عاشورا را شیعه، با همۀ وجود نگه داشته و نگذاشته در طول سال‌ها و قرن‌های متمادی، یاد و نام و تربت و عزای امام حسین(ع) هرگز از بین مردمِ پیرو اهل‌بیت و مؤمنِ به ایشان خارج شود.

می‌گویند: چرا ماتم و گریه و اشک را در بین مردم رواج می‌دهید؟ ما می‌گوییم: این ماتم و اشک صرفاً برای حُزن و اندوه نیست؛ برای احیای ارزش‌هاست.

آنچه پشت سر این عزاداری‌ها، بر سر و سینه زدن‌ها، اشک ریختن‌ها وجود دارد، عزیزترین چیزهایی است که در گنجینۀ بشریّت ممکن است وجود داشته باشد؛ که همان ارزش‌های معنوىِ الهی است. این‌ها را می‌خواهیم نگه داریم که حسین‌بن‌علی(ع) مظهر این ارزش‌ها بود.

ملّت اسلام اگر نام و یاد اباعبدالله الحسین(ع) را زنده نگه بدارد و آن را برای خود الگو قرار بدهد، از همه موانع و مشکلات عبور خواهد کرد. لذاست که در انقلاب و نظام جمهوری اسلامی ایران از امام راحل عظیم‌الشّأن، رهبر معظّم انقلاب، علما و مراجع عظام تقلید همه بر روی مسألۀ امام حسین(ع) و عاشورا و همین عزاداری‌های مردمی، تکیه داشته‌اند که حقّ هم همین است.

چرا که این عزاداری‌هایی که به ظاهر جنبۀ نمادین و احساسی دارد، جنبۀ حقیقی و عقلایی نیز دارد و دل‌ها را به هم نزدیک می‌کند که در سایۀ آن، معارف و حقایق ناب روشن و تبیین و ترویج می‌یابد.

نباید عاشورا را بازیچه کرد

به نظر می‌رسد تلفیق این دو، یعنی احساس و عقلانیّتِ عزاداری در بیان و کلام گویندگان، وعّاظ، مدّاحان و سرایندگان نباید دست‌خوش تحریف قرار گیرد؛ زیرا که واقعه عاشورا یک حقیقت عزیز است که آن را بازیچه نباید قرار داد. گاهی وجود احساس در یک واقعه‌، منجر به این می‌شود هر کسی یک چیزی به آن اضافه کند، خرافه‌ای را به آن وصل کند، کارهای غیر معقول را به‌جای حقیقت به آن بیافزاید و در یک کلام از اصل عقلایی آن واقعه دور شود که در این صورت، هم پذیرش برخی از واقعیّت‌های اتفاق افتاده در آن واقعه برای مخاطب دشوار خواهد شد و هم در مواردی منجر به تکذیب و تحقیر آن حادثه در اذهان جاهلان می‌گردد. به عنوان شاهد مثال، عزاداری حضرت سیّدالشهدا(ع) نیز از این قبیل است.

روزی به نام عزاداری حضرت امام حسین مسألۀ تظاهرات قمه‌زنی، ابزار تهییج احساسات عزاداران قرار گرفت که وقتی از سوی ولیّ جامعه نهی آمد، عدّه‌ای در گوشه و کنار صدای‌شان بلند شد که: آقا این عزاداری امام حسین است و نباید با آن مخالفت بشود؛ که رهبر معظّم انقلاب در جواب فرمودند: «اینها طرفداری از امام حسین نیست؛ این، مخالفت با عزاداری نیست؛ مخالفت با ضایع کردن عزاداری است. عزاداری امام حسین را نباید ضایع کرد.»1 و در این زمان قمه‌زنی را مصداق ضایع کردن عزاداری برشمردند.

بارها در بیان احساسی و یا عقلانی بودن عزاداری سیدالشهدا(ع) بایسته‌هایی از سوی رهبر معظم انقلاب مطرح گردیده است که در چند کلام عبارتند از: «پرهیز از سخنان غلط، خرافی، سست و بی مدرک و بیان والاترین معارف و لازم‌ترین مطالبِ مورد تأکید قرار گرفته»2 که تبیین شور و شعور را از وظایف روحانیّت، خطبا، مادحین و مدیحه ‌سُرایان برشمرده‌اند.

پیرامون مسائل مربوط به محرم و عزای سیّدالشهدا(ع) دو نوع مطلب را می‌توان تقسیم بندی کرد؛ اوّل فلسفۀ قیام عاشورا و دیگری مقولۀ عزاداری و برکات ذکر عاشوراست که با تأمّل بیشتر در قیام عاشورا، می‌توان ابعاد جدیدتری از آن را کشف کرد.

احساسات توأم با عقل، بنای شخصیت انسان

خاطرۀ واقعۀ عاشورا امتیاز جامعۀ ما است و ذکر مصیبت، چشمۀ جوشان فیض و معنویّت در میان محبّین اهل‌بیت(ع) است؛ در زمان ائمه، گریستن و گریاندن برای امام حسین(ع) جایگاه والایی داشت چراکه عنصر عاطفه در کنار منطق و استدلال سهم بسزایی در بنای شخصیّت انسان دارد.

نهضت انبیا و پیامبر اسلام با استفاده از عواطف آغاز می‌شد و با بهره‌گیری از استدلال تداوم می‌یافت. حرکت عاطفی پیامبر اعظم(ص) با شعار «قولوا لا اله الا الله تفلحوا» و ردّ ظلم و نفی اختلاف طبقاتی جامعه آغاز شد و پس از تثبیت نهضت توسط عنصر عاطفه، نوبت به استدلال و منطق رسید؛ لذاست که برخی از صاحبان عواطف در درجات معنوی از افراد استدلالی و منطقی برتر هستند.

با مطالعۀ سیر تاریخی بیانات و منویّات رهبر معظّم انقلاب می‌توان دریافت که جهت‌گیری در عزاداری امام حسین(ع) به این نحو باید باشد: «ازدیاد محبّت به اهل‌بیت عصمت و طهارت و تشبّه به آنان، تقویّت روحیّه صبر و جهاد در بین آحاد مسلمین و مؤمنین، بهره‌مندی حدّاکثری از مفاهیم اسلامی در محافل عزاداری، محبّت و توجّه به مظلومین و محرومین جامعه، تبیین نوع تأثیرگذاری محرّم و عاشورا در روحیّه و فضای زندگی مردم، پرورش روحیّه عاطفه و تعطّف در جامعه با الگوگیری از واقعه عاشورا، مقاومت در مقابل دشمن، ایستادگی برای خدا در سخت ترین شرایط جامعه، ترویج تبیین، بیان، آگاه‌سازی و محکم کردن ایمان مردم، گسترشِ دادنِ روح تدیّن در بین آحاد جامعه، ازدیاد روح شجاعت و غیرت دینی در بین مردم، حالت بی‌تفاوتی و سُکر و بی‌حالی را از مردم گرفتن، تبیین شرط اسلامیّت در نظام جمهوری اسلامی ایران که الگوی کامل عاشورایی حرکت اباعبدالله الحسین است.» که همه‌اش در عاشورا جلوه‌نمایی کرد و از درس‌های مؤثّر آن به حساب می‌آید.

در زمان ما اینهاست معنای قیام حسینی و بزرگداشت عزاداری امام‌ حسین که عین عقلانیّت و ثمرۀ حقیقی عزاداری است؛ پس زنده است و همیشه هم زنده خواهد بود. از سویی جنبۀ عاطفی آن هم تأثیرگذارِ بر روی عواطف و احساسات همۀ مردم است. رویکرد عُمقی و معنوی توسّل و عزاداری، صاحبان فکر و بصیرت را آگاه و روشن می‌کند.

اینجاست که جملۀ امیرالمؤمنین(ع) عینیّت پیدا می‌کند که فرمود: «لا یحمل هذا العلم إلّا أهل البصر والصّبر»3؛ این پرچم - پرچم انسانیّت، اسلام، توحید - را آن کسانی که دارای این دو خصوصیت اند، می‌توانند بر دست بگیرند و بلند نگه دارند؛ «البصر و الصّبر» بصیرت و استقامت که امام حسین(ع) مظهر بصیرت و استقامت است. پیروان امام حسین(ع) هم همین را نشان دادند و بعد از گذشت قرن‌ها، آن روزی که رهبر شایسته‌ای در میان آن‌ها پیدا شد، با نام و یاد امام حسین، با عقل و احساس و در سایۀ عزای آن امام همّام، این حرکت عظیم و انقلاب جهانی را به وجود آوردند.

نهضت پانزده خرداد، جمع بین عقل و احساس عاشورایی

درآمیختن عقل و احساس در عزاداری سیّد و سالار شهیدان و واقعه کربلا، گاهی کار را به جایی می‌رساند که حوادث تاریخ‌ساز را رقم می زند؛ مثلاً آغاز نهضت پانزدهم خرداد از همین قبیل است که حضرت امام خمینی(ره) فرمودند: «پانزدهم خرداد ۴۲ با بهره‌گیری از عاشورا پیام حقّ خود را به گوش مردم رساند.»4 این فقیه عادل آگاه به زمان، سیاست پیروزی خون بر شمشیر را از قضایای محرّم، استحصال و مطرح می‌کنند.

آنچه که این حرکت را در سایه‌سار تلفیق صحیح عقل و احساس، جهانی و همه‌گیر کرده، لزوم بهره‌گیری از این قیام در فضای ضدیّت همه جانبه دنیای کفر با اسلام ناب است که معجزۀ قیام عاشورا را مستمر کرده و کار را به جایی می‌رساند که دنیای غرب و دانشمندان تشنۀ حقیقت، همه شیفته و تشنۀ فرهنگ عاشورا می‌شوند؛ فرهنگی که آرامش روحی بشر غربی را فقط در سایۀ توسّل و الهام‌گیری از قیام عاشورا می‌داند.

عزاداری، حقیقت تعطیل ناپذیر انقلاب

شهادت حسین بن علی(ع) در شرایط دشوار و غریبانه، عواطف و احساسات هر انسانی را برمی‌انگیزاند و بهره‌مند نبودن دیگر مسلمانان از نعمت عاشورا بسیار تأسّف برانگیز است؛ شکر نعمت ذکر و یاد و خاطرۀ عاشورا بر همه ما واجب است چرا که ذکر و یاد عاشورا، دل‌ها را به منبع جوشش ایمان اسلامی متّصل می‌کند و اینجاست که ستمگران از زمان خلفای بنی‌امیّه تا به امروز همواره از حادثه عاشورا واهمه داشتند و این امام بزرگوار ما بود که از حادثه عاشورا برای پیشبرد نهضت انقلاب اسلامی استفاده کرد.

از این رو وظیفۀ مردم، حضور آگاهانه در مجالس عزاداری است چرا که فلسفۀ حضور در مجالس عزاداری ولو در شرایط کنونی کرونایی که هر منزل، یک حسینیّه شده و یا اگر به صورت جمعی برگزار می‌شود، بر اساس رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی است، تحکیم ارتباط با امام حسین و اهل‌بیت پاک و طاهرینش را به همراه دارد. این مجالس عزاداری است که با دو ابزار احساس و عقلانیت شناخت مردم را نسبت به حادثه عاشورا ارتقا داده و ایمان و معرفت دینی مردم را افزایش می‌دهد./ی702/ف

حجت الاسلام علی مهدی‌زاده، مسؤول هیأت محبین ولایت

[1] بیانات رهبر معظّم انقلاب در دیدار مردم قم، 19/10/1386.

[2] بیانات رهبر معظّم انقلاب در دیدار اعضای خبرگان رهبری، 27/12/1383.

[3] نهج‌البلاغه، خطبۀ 173.

[4] پیام امام خمینی به ملّت ایران، 15/03/1361، صحیفۀ امام، جلد 16، صفحۀ 290.