از بی مهری به نویسندگان حوزوی تا غفلت از موضوعات روز در حوزه

به گزارش خبرنگار سرویس کتاب و نشر خبرگزاری رسا، فقه سیاسی به مثابه گرایشی تخصصی در کنار سایر گرایش های علمی فقه، در زمان گذشته به خاطر اموری چون محدودبودن جامعه شیعی و رسمیت نداشتن مذهب شیعه از حجم مسائل و کیفیت اندکی برخوردار بوده است، اما امروزه به سبب اموری چون مسائل مستحدثه سیاسی، اقتدار اجتماعی سیاسی فقیهان و توسعه فقه سیاسی به گستره امور اجتماعی و حکومتی، از کیفیت و کمیت بسیاری برخوردار شده است.

اموری چون اختلاف در معنای فقه سیاسی، تمایز آن با فقه حکومتی، سطح انتظار از فقه سیاسی و حکومتی و گونه شناسی متفاوت در عرصه استنباط مسائل سیاسی، موجب ارائه قرائت های متفاوتی از فقه سیاسی با محوریت فرد، اجتماع یا حکومت شده است. هویت فقه سیاسی مطلوب در عصر حاضر در گرو شاخص ها و ملاک هایی است که حجت الاسلام حسنی کوشش کرده به نوبه خود قدمی در این راه گذاشته و کتابی در این باب منتشر کنند.

خبرنگار سرویس کتاب و نشر خبرگزاری رسا، درباره دو اثر از این نویسنده گفت‌وگویی را با این پژوهشگر انجام داده که در ادامه می خوانیم:

رسا - لطفا کمی از تحصیلات حوزوی خود بفرمایید.
بنده ابوالحسن حسنی متولد 1348 در شهر ارومیه هستم. در سال 1368 وارد دانشگاه و در رشته فیزیک دانشگاه شهید بهشتی موفق به اخذ کارشناسی فیزیک شدم. در سال 1375 به قم آمدم و تحصیلات حوزوی خود را شروع کردم. در دروس سطح از محضر ابوی و برخی دیگر از اساتید بهره بردم. در درس خارج نیز از محضر چند تن از اساتید بهره گرفتم ولی استادی که بیش از همه استفاده کردم آیت الله صادق لاریجانی بود، که موفق شدم پنج سال در درس اصول ایشان شرکت کنم.

رسا –  چند کتاب و مقاله از شما منتشر شده است؟

بنده تا به امروز  توانسته ام  15 کتاب را به چاپ برسانم و همچنین بیش از 50 مقاله نیز از من به چاپ رسیده است.

رسا – لطفا کتاب انسان سیاسی از منظر فقهی را معرفی کنید.

موضوع انسان سیاسی همیشه مورد توجه جامعه بوده است. توجه نظری انسان به مقوله سیاست همیشه مورد توجه بوده و البته این نکته را باید متذکر شوم که ما وقتی می گوییم انسان سیاسی به نوع خاصی اشاره نمی کنیم، بلکه انسان در وضع طبیعی خود سیاسی است. به نظر بنده انسان به محض ورود به جامعه سیاسی می شود. البته تا وقتی که به سنی برسد که جامعه مواضع سیاسی او را جدی بگیرد.

با توجه به این بیان می توانیم بگوییم کودک و یا شخصی که شیرین عقل است سیاسی نیستند. متأسفانه در حوزه های موضوع شناسی در فقه کارهای مدونی انجام نشده و یکی از موضوعات بسیار مهم که کمتر مورد توجه قرار گرفته مسأله انسان است. من وقتی می خواستم در حوزه های فقه نظام وارد شوم، مسأله انسان سیاسی را بسیار مهم دیدم و به خاطر اهمیت آن به این بحث پرداختم. فقهای ما در فقه، اخیرا توجه خاصی به این نگاه ها کرده‌اند.

علی رغم اهمیت فوق العاده بحث انسان سیاسی چه در فلسفه و چه در جامعه شناسی، متأسفانه در باب انسان سیاسی اثر خاصی پیدا نمی شود. حتی در مورد انسان شناسی سیاسی، کتاب هست ولی درباره خود انسان سیاسی، هر چه بگردیم کتاب خاصی پیدا نمی کنیم. لااقل جستجوی بنده نشان نداد که حتی در غرب هم در این موضوع با نگاه فلسفی و جامعه شناختی کتابی نوشته شده باشد.

رسا - اشاره ای به ساختار کتاب انسان سیاسی از منظر فقهی داشته باشید؟

ساختار کتاب بر این اساس است که بخش اول کتاب مبانی کلامی و فلسفی بحث را مشخص می کند و از بخش دوم وارد اصل موضوع می شود. آنچه که چارچوب و محوریت این کتاب را شکل می دهد مسأله خطاب شرعی است. بنده در این کتاب مسأله خطابات شرعی را از سه جهت مورد بررسی قرار دادم و آن سه جهت به ترتیب انسان به عنوان مخاطب خطابات شرعی، انسان به عنوان مفسر خطابات شرعی و انسان به عنوان موضوع در خطابات شرعی است. نکته مهم در این کتاب که باید متذکر آن شوم این است که وقتی کلمه انسان در این کتاب مطرح می شود منظور انسان سیاسی است.

موضوعاتی که در این کتاب به آنها پرداخته شده عبارت است از اینکه آیا سیاسی بودن انسان در خطاب شرعی مؤثر است یا نه؟ و اینکه آیا سیاسی بودن انسان در تفسیر انسان از خطابات شرعی مؤثر بوده یا نه؟ و همچنین انسان از آن حیث که سیاسی است در مفاد خطابات شرعی موضوع قرار گرفته یا نه؟ و اگر قرار گرفته به چه شکل بوده است.

رسا - تمایز این کتاب با کتاب های مشابه در این موضوع چیست؟

تفاوت این کتاب با کتاب های شبیه در حوزه مباحث فقهی، این است که این کتاب وارد عرصه موضوع شناسی شده و از این جهت می تواند مورد توجه قرار بگیرد. البته باید توجه داشت که اخیرا نسبت به مسائل انسان شناسی فقهی، توجه بسیار زیادی شده و به تازگی نگاه های جدیدی در فقه به این مسأله صورت گرفته است. این مسأله می تواند باعث شود علاقه مندان، به این کتاب جذب شده و ببینند که در اولین اثر با این نگاه، چه مباحثی مطرح شده است. البته این نکته را نباید فراموش کرد که از اولین اثر انتظار نمی رود که یک موضوع به این مهمی را به کمال رسانده باشد بلکه در واقع این اثر به مانند یک پل عبور برای آثار جدید است.

رسا –  آیا کتاب دیگری از شما، مورد توجه خوانندگان قرار گرفته؟

بله کتاب دیگری که بنده چاپ رسانده ام و مورد توجه خوانندگان قرار گرفته، کتاب حکمت عقلانی و وحیانی طبیعیات است. بنده از زمانی که وارد دانشگاه شدم هدفم این بود که بعد از خواندن فیزیک وارد حوزه شوم. احساس من این بود که دانستن فیزیک در حوزه های علمیه می تواند در مطالعات اسلامی مفید باشد. به خاطر این نگاه از همان زمان من طرح چنین کتابی را مد نظر داشتم و بعد از سال ها که مشغول تحصیل در حوزه های علمیه بودم فرصتی پیش آمد و این کتاب را به نگارش درآوردم.

رسا - درباره ساختار کتاب حکمت عقلانی و وحیانی طبیعیات توضیح دهید؟

من ابتدا نظریه ای که در پشت این کتاب آورده شده را خدمتتان بیان می کنم و بعد به ساختار آن اشاره می کنم. غالبا در باب علوم انسانی هویت ایدئولوژیک را خیلی راحت می پذیرند و همه قبول دارند که علوم انسانی دارای هویت ایدئولوژیک است، اما در باب علوم طبیعی این هویت ایدئولوژیک را خیلی ها نمی توانند بپذیرند.

کسانی که این هویت را نمی پذیرند، تصورشان این است که این علوم با تفاوت و تمایز ایدئولوژی ها تفاوت بنیادین پیدا نمی کند. بنده در این کتاب وارد این بحث نشدم که مباحث طبیعیات را از وحی بیرون بکشم، بلکه آنچه که در پس طبیعیات است، ایدئولوژی و مکتب بوده و بر اساس وحی می تواند در پس طبیعیات باشد. سعی من این بوده که این دو موضع را در تقابل هم قرار دهم و به بیان تفاوت های آنها بپردازم و مبادی وحیانی و تفاویت هایش با طبیعیات را بدست آورم.

اما درباره ساختار این  کتاب باید بگویم که این کتاب در پنج بخش به نگارش درآمده است. در بخش اول این کتاب، به تعریف علوم طبیعی پرداخته شده است. البته این نکته را هم باید اضافه کنم که در این کتاب از حوزه علوم طبیعی به حوزه فیزیک پرداخته شده نه به حوزه زیست شناسی. در بخش دوم به حوزه هستی شناسی پرداخته شده و مبادی هستی شناختی طبیعیات بیان شده و همچنین درباره آفریدگار طبیعت و خود هستی، طبیعت و مباحثی مانند تقدیری بودن مرتبه وجودی طبیعت مورد بررسی قرار گرفته است.

در بخش سوم این کتاب مبادی معرفت شناختی طبیعیات مورد بررسی قرار گرفته و مباحثی مانند ادراک حسی، ادراک تجربی، مسأله حدس، نوع گزاره های تجربی و واقع نمایی نظریه های طبیعی و مباحثی مانند آن پرداخته شده است.

همچنین در بخش چهارم این کتاب مبادی روش شناختی طبیعیات بررسی شده و در بخش نهایی کتاب رابطه بین طبیعیات و کمال انسانی مورد بررسی قرار گرفته است.

در حوزه فلسفه علم کتاب های فراوانی در بازار است. این کتاب ها هم تألیف شده و هم ترجمه شده، اما کتابی که با رویکرد وحیانی به مسائل فلسفه علم بپردازد در بازار نشر نبود و این کتاب از این نظر یک رویکرد جدیدی را معرفی می کند. نکته بعدی اینکه قالب کتاب هایی که در باب فلسفه علم داریم  رویکرد توصیفی در خود دارد ولی این کتاب رویکردش تجویزی است نه توصیفی و از این جهت هم تفاوت بسیاری با کتاب های موجود دارد. هر چند کتاب هایی هم در حوزه رویکرد تجویزی داریم.

رسا – از نظر شما مشکلات بخش پژوهش و نشر کتاب چیست؟

یکی از مهم ترین مشکلات، در حوزه نشر مشکلات مالی است. یک پژوهشگر زحمت بسیار زیادی باید بکشد تا بتواند یک پژوهش را به سرانجام برساند اما از نظر مالی غالبا دچار مشکل می شود. حوزه نشر خصوصی به هیچ عنوان برای پژوهش ارزشی قائل نیست و طبعا باید پول دولتی در جایی وارد و از آن برای پژوهش استفاده شود. از طرف دیگر یکی از مشکلات پژوهش این است که جاهایی که باید از پژوهش استفاده کنند استفاده نمی کنند.

همچنین بسیاری از پژوهش هایی انجام گرفته حتی در حوزه هم استفاده نشده و روی زمین می ماند. برای نمونه عرض کنم که الان در حوزه های مباحث فلسفی نسبت به چهل سال پیش پژوهش های فلسفی توسعه فوق العاده زیادی پیدا کرده و ما در حوزه های فلسفه سیاسی، هنر، فرهنگ، دین و فلسفه های مضاف دیگر آثار قابل توجه بسیار داریم، ولی در نظام آموزشی حوزه های علمیه هیچ کدام از این آثار جایی ندارند.

این نظام آموزشی به همان کتاب های معمول بدایه، نهایه، آموزش فلسفه و مانند اینها چسبیده‌اند که در بهترین شرایط مثلا، آموزش فلسفه، مباحث معرفت شناسی جدید را مورد توجه قرار داده است. اما تنها نظریه های رقیب بدایه و نهایه، نظریه های 400 یا 500 سال پیش مشایی، اشراقی، اشعری و معتزلی هستند که امروزه خیلی از اینها از عرصه خارج شدند و طلبه به هیچ عنوان با این ها آشنا نمی شود. طلبه امروز فقه می خواند ولی به هیچ عنوان با مباحث جدید فقهی آشنا نیست. در این نوع آموزش طلبه صرف و نحو می خواند، که نظریه های آن رد شده است.

مثلا در صرف می خواند که باب مفاعله برای مشارکت است، اما وقتی به درس خارج می رسد این نظریه رد می شود. از اینجور مثال ها زیاد است. در نحو در باب الف و لام می خواند که الف و لام در چهار معنی بکار می رود، اما وقتی به اصول می رسد اصلا آن را رد می کنند و جور دیگری حرف می زنند.

در بحث اصول و در کتاب رسائل آنچه که امروز در درس های خارج می گذرد، فاصله زیادی با کتاب های امروزی دارد. در باب فقه تنها فقه استدلالی فقط فقه مکاسب است، که طلبه اساسا مکاسب خرد در جامعه 250 سال پیش جریان داشته را می خواند. حتی مطالبی که شیخ با پیش بینی آینده آنها را در مکاسب می آورد مانند بحث غیبت، استاد امروز ما به آن نمی پردازد و متأسفانه فاصله ها زیاد شده و با مسائل امروز آشنا نمی شود. وقتی خود حوزه به پژوهش های جدید نمی پردازد و به قول معروف در حوزه خریدار ندارد، در خارج حوزه هم نگاهی به این پژوهش ها نمی شود.

اشکال دیگری که به نظر می رسد وارد باشد این است که ساختارهای پژوهش و پژوهش‌گاه های ما اساسا برای نقد جایی باز نکرده اند. این ها از مشکلات ما در عرصه پژوهش است، که حوزه باید برای بر طرف شدن آنها کاری کند.

رسا - در حوزه نشر اوضاع به چه منوال است؟

در حوزه نشر نیز اوضاع بهتر نیست، یک نویسند اصلا نمی تواند با حوزه نشر خصوصی ارتباط برقرار کند مگر اینکه صرفا تبرعی بخواهد کار کند. من کتابی را می خواستم ترجمه کنم و در آن زمان کل درآمد من از نوشتن بود. همان زمان با چند پژوهشگاه برای چاپ کتاب صحبت کردم، همگی این پژوهشگاه ها گفتند این کتاب در اولویت ما نیست.

با ناشر خصوصی نیز صحبت کردم، او گفت که من با چند نفر برای انتشار کتاب شما مشورت کردم، گفتند کتاب فوق العاده ای است و این کتاب در 20 کشور جهان کتاب درسی است اما متأسفانه در اینجا ترجمه نشده و اگر ترجمه خوبی از آن شود فروش فوق العاده ای پیدا می کند. من پولی که برای ترجمه این کتاب مشخص کرده بودم ماهی 100 هزار تومان بود و هفت ماهه تمام می شد، ولی این انتشارات گفت اگر چاپ اول این کتاب همه اش فروش رفت من فقط 300 هزار تومان می دهم و حرف عجیبی به من زد و گفت پول کتاب مال نویسنده نیست مال انتشاراتی است. امثال اینگونه برخوردها برای خیلی از دوستان پیش آمده است.

ما در حوزه نشر دولتی هم مشکل داریم. من کتابی را در باب جریان شناسی فقه نوشتم و آن را برای ارزیابی فرستادم. در ارزیابی بر آن اشکال گرفتند و من اصلاحاتش را انجام دادم. وقتی دوباره برای ارزیابی فرستاده شد حدود یک سال و نیم طول کشید و بنده هر بار تماس می گیرم می گویند اصلاحاتش انجام نشده است.

در همین کتاب انسان سیاسی که اینجا آن را معرفی کردم فاصله بین اتمام و چاپش چند سال طول کشید. من کتابی درباره تهاجم فرهنگی از منظر رهبری برای نشر دولتی نوشتم که این کتاب اساسا توسط انتشارات دولتی گم شد.

البته این همه مشکلات که بنده درباره نشر کتاب و مقاله گفتم دلیل نمی شود که این راه را با این مشکلات طی نکنم، من اگر باز هم متولد بشوم همین راه را ادامه می دهم و از تصمیم خود بر نمی گردم.

رسا - پیشنهاد شما برای برطرف شدن مشکلات چیست؟

در ابتدا خدمتتان باید عرض کنم که مشکلاتی اجتماعی دارای عللی مختلف هستند و راه حل آنها هم فقط یک راه نیست. اما برای آغاز راه حل برای این مشکلات دو نکته را لازم می‌دانم. اولین نکته و راه حل الزام کردن نشر خصوصی به حمایت از پژوهشگر و نویسنده است و ناشران باید ملزم به رعایت حقوق نویسنده شوند تا نتوانند به سادگی نویسنده را کنار بزند. نکته دوم در بخش ناشران دولتی هم، مهمترین کاری که می توان انجام داد از نظر من این است که بخش های اداری مالی باید برای انتشارات دولتی خادم باشند نه حاکم.

متأسفانه معاونت های اداری و مالی در پژوهشگاه ها و عمدتا در همه مراکز علمی تبدیل شده به دفتر حاکمیتی و هر جا بودجه کم بیاید بجای اینکه از بخش مالی کم گذاشته شود، سر بخش پژوهش بریده می شود.

در دو مرکز که من کار کردم و تعدیل نیرو در آنها انجام گرفت بود در یکی از مراکز 200 نفر نیروی تعدیل شده یک نفر هم از اداری مالی تعدیل نشد و در یک مرکز دیگر 73 نفر تعدیل شدند یک نفر از اداری مالی تعدیل نشد و کلا قاعده بر این است که فقط از بخش پژوهش همیشه کم گذاشته می شود.

البته این دو مورد به نظر من مشکلات مهمی است اما عرض کردم که مشکلات اجتماعی غالبا تک عاملی نیستند و چند عاملی هستند و بررسی آنها پیچیدگی خاص خودش را دارد و برای حل آن باید همه جانبه دیده شوند تا بتوانیم به حل مشکل برسیم.

در پایان از خبرگزاری رسا برای معرفی نویسندگان حوزوی و آثارشان کمال تشکر را دارم./826/