شماره ۸۲ فصلنامه «تاریخ اسلام» منتشر شد

به گزارش خبرنگار سرویس کتاب و نشر خبرگزاری رسا، هشتاد و دومین شماره فصلنامه علمی ـ پژوهشی «تاریخ اسلام» به صاحب امتیازی دانشگاه باقرالعلوم(ع) با مدیر مسؤولی شمس الله مریجی و سردبیری محسن الویری منتشر شد.

در این فصلنامه در 8 مقاله و در 284 صفحه منتشر شده است و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:

بررسی انتقادی گزارش های ناظر بر آیه اطعام

محمد غفوری

چکیده: بر اساس آرای مشهور پیرامون آیاتی از سوره مبارکه دهر، امیرالمؤمنین حضرت علی(ع)، حضرت فاطمه (س) و حسنین(ع)بر اساس نذری روزه گرفتند و با وجود نیاز شدید به خوراک در هنگام افطار، آن را در راه خدا به مسکین، یتیم و اسیر بخشیدند. این عمل آنان مورد تقدیر خدای متعال قرار گرفت و خداوند از آن به عنوان سرمشقی برای دیگران یاد کرد. در تفاسیر شیعه و سنی و در کتاب‌های مناقب، گزارش‌های مختلفی درباره شأن نزول، شرح ماجرا، افراد روزه‌گیرنده و شمار روزهایی که افطار بخشیده شد، آمده است. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی پس از بازخوانی گزارش‌ها و روایات موجود، سنجش آنها با یکدیگر، نشان دادن اختلاف و تناقض‌های آنها و با استناد به قرآن، سیره و عقل به نتایجی دست یافته است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به توالی روزه‌ها در سه روز، ولی اطعام در یک روز اشاره کرد. هم‌چنین، آشکار شدن تفاوت چگونگی رویارویی منابع شیعی و سنی با این رویداد و تفاوت رویکردهای تاریخی و منقبتی در رویارویی با آن از یافته‌های این پژوهش است.

وثیقة‌المدینه و جایگاه معرفتی آن در شکل‌گیری جامعه اسلامی در مدینه

محمدتقی سبحانی و الهام خرمی نسب

چکیده: پیامبراکرم(ص) به عنوان مفسر و تفصیل دهنده آیات قرآنی هم­آهنگ با نظام اجتماعی مورد نظر قرآن، جامعه اسلامی را در مدینه بر اساس توحید پایه‌گذاری کرد و در شرایطی که جامعه مدینه، متشکل از گروه­های مختلف اجتماعی با اعتقادات و گرایش­های مختلف بود، سامان­دهی جامعه اسلامی بر اساس مبانی و ارزش­های قرآنی و الهی از طریق پیمان‌نامه‌ای به نام وثیقة‌المدینه میسر گردید. این سند که در بردارنده اصول و مبانی مؤثر در شکل­گیری جامعه اسلامی و تحولات رو به کمال آن بود به وسیله پیامبر(ص) تنظیم شد و به توافق همه گروه­های موجود در مدینه رسید. این پژوهش بر آن است با نگاهی تاریخی، پس از بررسی زمینه‌های معرفتی شکل‌گیری جامعه اسلامی مدینه، جایگاه معرفتی وثیقة المدینه را در آن با بهره‌گیری از روش تحلیل محتوا مشخص سازد. یافته‌های پژوهش حاضر نشان دهنده آن است که مؤلفه‌های هستی‌شناختی توحید و معاد و مؤلفه‌های انسان‌شناختی مسئولیت‌پذیری و کرامت انسان از مؤلفه‌های معرفتی مورد توجه این وثیقه برای بنا نهادن جامعه نوپای اسلامی مدینه بوده است.

سیره‌نگاری جابر بن عبدالله انصاری؛ شفاهی یا مکتوب؟

محمدرضا هدایت پناه

چکیده: جابر بن عبدالله انصاری، صحابی برجسته پیامبر(ص)در حوزه فقه، تفسیر، حدیث و تاریخ بسیار تلاش می‌کرد. او که از پیش‌گامان نقل حوادث عصر نبوی بود، گزارش‌هایی درباره این عصر دارد که مورخان و محدثان کهن شیعه و اهل ‌سنت آنها را ثبت کرده‌اند. شفاهی یا مکتوب بودن روایات او در حوزه تاریخ و سیره نبوی، پرسشی است که پاسخ به آن از ابعاد مختلفی دارای اهمیت است. نخست، آگاهی از جایگاه جابر در ثبت و مکتوب کردن سیره در طبقه صحابه و دیگری بر فرض اثبات غیرشفاهی بودن آن، پاسخی به منکران سنت مکتوب حدیث در سده نخست هجری است و مهم‌تر از آن، یافتن روشی برای بازسازی منابع مکتوب و مفقود آن دوره است. این مقاله با تکیه بر منابع رجالی، طبقات‌نگاری و تاریخی و با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی بر اساس اسناد تاریخی و قواعد تشخیص روایات شفاهی از مکتوب، این موضوع را بررسی می‌کند. یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد که آنچه از جابر در باره سیره نبوی گزارش شده است، برخاسته از مدونات مکتوب بوده است و شاگردان او، نسخه‌های تازه‌ای از نوشته‌های او را ثبت و به نسل بعدی منتقل ‌کرده‌اند.

گفتمان‌کاوی آثار عاشورایی دکتر محمد‌ابراهیم آیتی

محمد ولی‌پور، طاهره عظیم زاده طهرانی و زهرا علیزاده بیرجندی

چکیده: واقعه کربلا یکی از رخدادهای مهم و تأثیرگذار تاریخ اسلام به شمار می‌آید که از سده اول هجری تاکنون، آثار گوناگونی پیرامون آن پدید آمده است. گزارش‌گران واقعه کربلا در پردازش چرایی و چگونگی حادثه، شرح احوال یاران امام حسین7، شرح احوال دیگر کنش‌گران آن و ابعاد واقعه عاشورا، رویکردهای گوناگونی اتخاذ کرده‌اند. بررسی آثار عاشورانگاران و عاشوراپژوهان از این منظر، یکی از بایسته‌های پژوهش در دوران کنونی است. در میان گزارش‌های واقعه عاشورا در دوران معاصر، آثار عاشورایی محمد‌ابراهیم آیتی (د. 1343) به دلیل توجه ویژه به تحریفات عاشورا از ابعاد گوناگون، شایسته توجه و بررسی است. مقاله پیش رو با واکاوی مضامین عاشورایی آثار آقای آیتی به سنخ‌شناسی گفتمان‌های مطرح در آن می‌پردازد. در این روش، علاوه بر توجه بر عناصر زبانی و بافت متن، شرایط و موقعیت اجتماعی و سیاسی که متن در آن تولید شده است، تحلیل و ارزیابی می‌گردد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که از منظر سنخ‌شناختی نگرش‌های تاریخی، عاطفی، عرفانی و ماورایی در آثار عاشوراپژوهی نویسنده وجود دارد. هم‌چنین تأکید بر بیان اسانید، توجه به عناصر مقوم شکل‌گیری رخدادهای تاریخی شامل زمان، مکان و افراد و تسلط بر انساب سبب شده است که در آثار آیتی، گفتمان تاریخی به عنوان گفتمان مسلط مشاهده شود.

کارکرد مسألگی و تواتر انعکاسی در الهیات تاریخی

محمدحسن احمدی

چکیده: اگر فقه الروایة، مانند فقه الحدیث در دانش فقه در شمار دانش‌های تحلیل گزارش‌های تاریخی قرار گیرد، می‌توان از آن به عنوان یکی از مبانی تاریخ تحلیلی نام برد. از سوی دیگر، تحلیل گزارش­های تاریخی معطوف به الهیات تاریخی هنوز روش‌مند نشده است. این مقاله بر پایه توجه به مقوله روش در حوزه الهیات تاریخی و با تأکید بر گزارش­های ناظر به تاریخ‌های مضاف چون تاریخ قرآن، تاریخ حدیث و تاریخ تفسیر می‌کوشد روش نویی از تحلیل تاریخی را با عنوان روش تحلیل انعکاسی پیشنهاد دهد.  در این روش که مبتنی بر انعکاس گزارش تاریخی در فضای بیرونی است، تأسیس اصل مسألگی به معنای میزان عدم نفوذ و حل ناشدگی مقام بیان گزارش در فرامقام بیان آن و اصل تواتر انعکاسی به عنوان نقطه مقابل مسألگی ، بستر دقیق‌تری را برای تحلیل گزارش‌های تاریخی فراهم می‌آورد. اجرای این دو اصل، ضمن آن که مانع تفسیرهای نادرست و مغالطه در تحلیل تاریخی است به قوت استدلال تاریخی کمک می‌نماید.

تأثیر ناامنی بر روند حج‌گزاری خراسانیان از ابتدای قرن سوم تا میانه قرن پنجم هجری

محمد رضائی

چکیده: در پی گسترش اسلام در ایران و توجه به حج به ‌عنوان یکی از مهم‌ترین آیین‌های دینی، اعزام کاروان‌های متعددی از سرزمین‌های شرق خلافت با عنوان رکب الخراسان به حرمین شریفین رواج یافت. این سفر دینی که در مسیری طولانی صورت می‌گرفت، گاه به دلیل مشکلات و خطرات مسیر متوقف می‌ماند. پس از افول دستگاه خلافت عباسی (132-656 ﻫ.ق.) و تجزیه سرزمین‌های زیر سلطه ایشان و افزایش درگیری‌های داخلی و خارجی سلسله‌های ایرانی بر سر تصاحب تاج ‌و تخت و توسعه قلمرو، دوره‌ای طولانی از ناامنی‌های مقطعی در مسیرهای منتهی به عراق و حجاز ایجاد شد که در نتیجه آن، نه ‌تنها امکان فعالیت‌های عمرانی و خدمات بهتر برای قافله‌ها میسر نگردید، بلکه با افزایش درگیری‌های فرقه‌ای، ظهور گروه‌های تندرو و رواج راهزنی قبایل عرب، قافله‌های حج در برخی دوره‌ها از سفر بازماندند. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی و با تکیه ‌بر منابع کتاب‌خانه‌ای در پی مطالعه تأثیر ناامنی به‌عنوان متغیری مستقل بر روند حج‌گزاری خراسانیان در ابتدای قرن سوم تا میانه قرن پنجم هجری است.

بررسی تاریخی جشن‌های یمن در دوره طاهریان (858-945 ه.ق.)

علی غلامی فیروزجائی و عباسعلی محبی فر

چکیده: بررسی آداب و رسوم اجتماعی، جشن‌ها، پوشش، تغذیه و ترکیب جمعیت از موضوعات مهم حوزه تاریخ اجتماعی محسوب می‌شوند. مقاله حاضر با استناد به منابع تاریخی و با طرح پرسش‌هایی درباره چگونگی جشن‌های سیاسی و فرهنگی جامعه یمن عصر طاهریان و نقش حاکمان این سلسله در برگزاری این آیین‌ها به بررسی تفصیلی این موضوع می‌پردازد. یافته‌های مقاله نشان می‌دهد که در این دوره به مناسبت‌های مختلفی چون تولد رسول خدا(ع)، حلول ماه مبارک رمضان، اعیاد سعید فطر و قربان، نگارش کتاب، عروسی، تولد نوزاد و استقبال از افراد سیاسی، جشن‌ برگزار می‌شد و حاکمان طاهری برای نشان دادن قدرت سیاسی و اقتصادی خود، نقش فعالی در برپایی بیشتر این جشن‌ها داشتند.

جایگاه تفلیس در قلمرو اسلامی از آغاز فتوحات تا اوایل قرن ششم هجری

محسن رحمتی و الهام آقاجری

چکیده: در فتوحات اسلامی قرن اول هجری، بخش‌های شرقی و جنوبی قفقاز به قلمرو جهان اسلام پیوست. تفلیس مرکز گرجستان کنونی به عنوان یکی از بزرگترین شهرهای قفقاز، نقش مهمی در رویدادهای این منطقه داشته است. پژوهش پیش‌رو با روش توصیفی ـ تحلیلی می‌کوشد ضمن تبیین جایگاه این شهر در فتوحات اسلامی در قفقاز، نقش آن را در رویدادهای پس از فتح تا قرن ششم هجری بررسی کند.  بر اساس یافته‌های پژوهش حاضر، تفلیس بلافاصله پس از فتح به مرکز غازیان مسلمان در برابر گرجیان مسیحی و اقوام شمال قفقاز تبدیل گردید و سازمان‌دهی بخشی از حملات مسلمانان به شمال قفقاز در این شهر انجام می‌شد. با ضعف خلافت عباسی، خاندان حکومت‌گر مستقلی در این شهر قدرت یافت، اما مقاومت آن در برابر تهاجم گرجیان غیرمسلمان تا قرن ششم هجری ادامه یافت. در اوایل قرن ششم هجری، اختلافات داخلی حاکمان مسلمان، فرصتی فراهم آورد تا گرجیان در سال 515 ق. با تصرف تفلیس، این شهر را به پایگاهی برای حمله به دیگر سرزمین‌های اسلامی مبدل کنند.

دفتر فصلنامه «تاریخ اسلام» در قم، شهرک پردیسان، انتهای بلوار دانشگاه، دانشگاه باقرالعلوم(ع) واقع شده است؛ علاقه مندان جهت کسب اطلاعات بیشتر می توانند به نشانی اینترنتی این فصلنامه به آدرس http://hiq.bou.ac.ir/ مراجعه کنند و یا با شماره 5-32136634-025 تماس بگیرند./822/ن602/ق