نگاهی گذرا به رساله «ولایت فقیه» آیت‌الله سیدمصطفی خمینی

به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا،کتاب «ولایت و حکمرانی فقیه» ترجمه‌ای خواندنی از رساله ولایت فقیه شهید آیت‌الله سید مصطفی خمینی است که به همت آقایان سهراب مقدمی شهیدانی و ابوالقاسم کریمی از پژوهشگران بنیاد تاریخ‌پژوهی و دانشنامه انقلاب اسلامی به نگارش درآمده است.

مباحث ولایت فقیه آیت‌الله شهید سیدمصطفی خمینی در کوران مبارزات امام خمینی در نجف و در لبیک به دعوت نخبگانی و همگانی امام پیرامون تئوری‌پردازی در زمینه حکمرانی دینی نوشته شده که نمادی از حضور فعال آیت‌الله سیدمصطفی خمینی در عرصه مبارزات سیاسی و تکاپوی تئوریک در جهت تحقق حکومت دینی به‌شمار می‌رود. شوربختانه باید گفت تاکنون در زمینه استفاده محافل علمی حوزوی و دانشگاهی از این اثر گرانسگ، توجه شایانی صورت نگرفته و بسیاری از علاقه‌مندان از وجود چنین کتابی اطلاع ندارند.

در این کتاب، با تکیه بر ادله محکم عقلی و فقهی، ضمن اثبات مساله ولایت فقیه به رفع برخی شبهات در مورد آن‌ به تفصیل بیان شده است. با توجه به دقت‌نظر شهید در بیان ادله ولایت فقیه که در این کتاب به آن اشاره شده به خوبی پاسخگوی بسیاری از سوالاتی است که امروزه در مورد مساله ولایت فقیه از سوی برخی شبهه‌افکنان در سطح عمومی جامعه مطرح می‌شود.

نویسندگان کتاب «ولایت و حکمرانی فقیه» علاوه بر ترجمه دقیق متن اصلی رساله ولایت فقیه آیت‌الله شهید سید مصطفی خمینی، به تطبیق این رساله با سایر رساله‌های ولایت فقیه پرداخته و تعلیقه‌های مفصلی بر این اثر نگاشته‌اند. با مطالعه این اثر، علاوه بر آشنایی با نظرات مختلف، به شبهات مرتبط با ولایت فقیه و حکومت دینی پاسخ دقیق داده شده است.

این اثر شامل هشت فصل با عناوین ذیل است: «ادله لفظی ولایت فقیه»، «اجماع منقول و محصل در مساله ولایت فقیه»، «تشکیل حکومت، لازمه وضع قوانین مالیاتی اسلام»، «اقسام ولایت اعتباری و محدوده اختیارات ولی فقیه»، « دلالت برخی روایات بر اختصاص وظیفه تشکیل حکومت به امام معصوم»، «شرائط حاکم اسلامی»، «امور تردید در محدوده اختیارات ولی فقیه»، «شروط تصدی امر رهبری» و «ممنوعیت مخالفت فقهای غیر حاکم با ولی فقیه.»

 مترجمان سه ضمیمه مهم به کتاب افزوده‌اند که هر کدام حاوی نکاتی خواندنی است؛ ضمیمه نخست با عنوان «مروری بر زندگانی آیت‌الله شهید سید مصطفی خمینی»، به بازخوانی زندگانی آیت‌الله شهید خمینی پرداخته، ضمیمه دوم با عنوان «پیشینه بحث ولایت فقیه در نهضت امام خمینی» است که اجمالاً روند تحولات مربوط به درس‌های ولایت فقيه امام و پیامدهای آن را بررسی می‌کند و نهایتاً ضمیمه سوم با عنوان «بررسی تطبیقی نوشتار حاضر با سایر رسائل ولایت فقیه»، رساله حاضر را با 20 رساله مهم دیگر در باب ولایت فقیه مقایسه و تطبیق کرده و به تبیین و تحلیل نقاط افتراق و اشتراک پرداخته است.

رساله ولایت فقیه آیت‌الله سید مصطفی خمینی دارای از ویژگی‌ها و امتیازاتی است که از آن جمله می‌توان به نکاتی به شرح ذیل اشاره کرد:

1. مؤلف تمام اهتمام خویش را به کار گرفته تا هر آنچه از منابع چهارگانه استنباط (کتاب، سنت، عقل و اجماع) که امکان استدلال به آن در اثبات ولایت فقیه وجود دارد را در سلسله‌بحث‌های خویش به کار بندد. لذا این رساله به رغم ایجاز و اختصار، دربرگیرنده شمار زیادی از ادله قرآنی، روایی، عقلی و عقلایی برای اثبات ولایت فقیه و ضرورت تشکیل حکومت توسط ولی فقیه است.
2. نویسنده با وسعت مشربی مثال‌زدنی و ستودنی، بهترین تقریر را از ادله و شبهات مخالفان ولایت سیاسی فقها، ارایه کرده و در ضمن مباحث خویش بدان پاسخ گفته و البته در موارد معدودی، از اظهار نظر قطعی خودداری کرده و مخاطب را به تدبر و تفکر در آن مسئله دعوت نموده است.
3. تقسیم‌بندی رتبی ادله و باب‌بندی مباحث و عنوان‌گذاری‌های ابتکاری، از جمله امتیازات این اثر است که شاکله تازه‌ای به مباحث مربوط به «ولایت فقیه» داده است. بیان اقسام ولایت اعتباری (ولایت اختیاری، ولایت غیر اختیاری، ولایت عامه مطلقه و ولایت عامه مقیده) و همچنین بازشماری وظایف و اختیارات فقهی حاکم شرعی (ولی فقیه)، از جمله نکات ممتاز این رساله است.
4. مؤلف با نگاهی تیزبینانه و کلان‌نگر به همه ابواب فقه از یک‌سو و نیز با تحلیلی جامع و عمیق به مناسبات اجتماعی و ملزومات حیات بشری، تلاش کرده ضرورت حکومت و لزوم تصدی‌گری سیاسی- حاکمیتی فقیهان را اثبات نماید و از همین حیث، او با نگاهی فراتر از منتقدان ولایت فقیه، تلاش کرده ساحت بحث خویش را در ادله لفظی منحصر ننماید. گرچه در هنگامه بحث روایی به صورت کاملاً فنی، جهات صدوری، سندی، درایه‌ای و دلالی روایات شریفه (در موافقت یا مخالفت با ولایت فقیه) را بررسی کرده است.
5. آیت‌الله سید مصطفی خمینی از جمله فقهایی است که به نحو نسبتاً تفصیلی به تبیین مسئله «تزاحم فقها با ولی فقیه» پرداخته‌ و بر این باور است که بعد از تشکیل حکومت و بر عهده گرفتن رهبری و تصدی اداره کشور، در مصالح و مفاسد فقط باید از ولی فقیه تبعیت کرد. ایشان حق دخالت در امور- به صورتی که موجب تضعیف حکومت اسلامی شود- را بر سایر فقیهان جایز نمی‌داند. به نظر وی، اجرای حدود و گرفتن مالیات هم برای آنها جایز نیست؛ چون این امور از اختیارات حاکم و والی است و مراد از حاکم در اینجا، حاکم در «مقبوله عمر بن حنظله» نیست؛ چون در این روایت، موضوع تعیین تکلیف حکم کردن بین دو فرد در یک نزاع شخصی و جزئی است ولی در بحث مالیاتی و حدود، مراد حاکم مبسوط‌الید است نه حاکم بدون قدرت.

همچنین در موضوع قضاوت-‌ در فرض تشکیل حکومت‌- نیز ایشان بر این باور است که دلیلی بر اعتبار حکم او وجود ندارد. لذا عدم جواز تزاحم فقیه غیر حاکم با ولی فقیه، نسبت به موضوع قضاوت و پایان بخشیدن به نزاع‌ها هم جاری است؛ چون در فرض تشکیل حکومت، دلیلی بر اعتبار حکم او وجود ندارد. پس بر دیگران نیز واجب است که در نظر و عقیده از او تبعیت کنند؛ مگر در اموری که به تخلف از حکومت و تضعیف آن منجر نشود. ایشان برای این مدعا دو دلیل ذکر می‌کند:

1. دلیلی نداریم که به اطلاق آن برای جواز تصدی فقیه غیر حاکم، در صورت وجود ولی فقیه، دلالت داشته باشد.
2. در حکومت‌های عرفی نیز چنین است که با وجود حاکم مبسوط‌الید، در حکومت مرکزی، در عرض او کسی در امور حکومتی دخالت نمی‌کند. بله؛ در صورتی که ولی فقیه از وظایف خود تخلف کند، ناگزیر از ولایت ساقط است و در صورت امکان بر دیگران لازم است که او را از حکومت منع کرده و دیگری را نصب یا خودشان مسئولیت را برعهده بگیرند.
3. مرحوم شهید سید مصطفی خمینی اجتهاد، عدالت، سیاستمداری، آگاهی به اوضاع زمانه و توانمندی در تشخیص مصالح و تنظیم امور را از جمله شرایط حاکم اسلامی برشمرده است؛ گرچه همه فقها در خلال بحث «ولایت فقیه» متعرض این بحث نشده‌اند.
4. مؤلف شهید در بخش ادله لفظی، مجموعاً به 22 روایت استدلال کرده است که 15 روایت آن با کتاب عوائد‌الأیام مرحوم نراقی مشترک است؛ با این تفاوت که مرحوم نراقی بر خلاف مرحوم سید مصطفی خمینی به بررسی دلالی و سندی روایات نپرداخته است.
5. از جمله امتیازات رساله «ولایت فقیه» سید مصطفی خمینی، استدلال به آیات قرآن کریم برای اثبات ولایت فقیه است؛ حال آن که در سایر آثار متقدم و متأخر، چنین رویه‌ای مشاهده نمی‌شود و اکثر قریب به اتفاق فقها، در مقام طرح ادله نقلی ولایت فقیه، به تمسک به آیات قرآن نپرداخته‌اند لذا از این جهت رساله حاضر اثری ممتاز است.

گفتنی آن که گرچه برخی از فقهای دیگر نیز مانند آیت‌الله سید مصطفی خمینی مستقیماً و به عنوان دلیل مستقل، به برخی آیات استدلال کرده‌اند و برخی دیگر نیز به نحو استطرادی و غیر مستقیم، گاه از آیات قرآنی نیز استفاده کرده‌اند، که بررسی تطبیقی و تفصیلی این بحث، در خلال ترجمه ولایت فقیه آمده است.

کتاب «ولایت و حکمرانی فقیه» در 241 صفحه با شمارگان 500 نسخه به بهای 65 هزار تومان از سوی بنیاد تاریخ‌پژوهی و دانشنامه انقلاب اسلامی در بهار 1400 راهی بازار نشر شده است. مترجمان این اثر را به مرحوم صاحب جواهر تقدیم کرده‌ و در صفحه مربوطه نگاشته‌اند: «تقدیم به صاحب جواهر(ره) که منکران ولایت فقیه را بی‌بهره از فقه می‌دانست.»

علاقه‌مندان برای تهیه کتاب می‌توانند به آدرس‌های «تهران، خیابان دیباجی جنوبی، خیابان شهید تسلیمی، کوچه زاور، کوچه گل (سمت راست)، کوچه دادآفرین، پلاک۶؛ تلفن ۲۲۵۷۹۱۹۲_۰۲۱ و قم تلفن: ۳۲۹۰۴۲۳۱-۰۲۵» یا «قم، چهارراه شهدا به سمت درمانگاه قرآن و عترت، روبه‌روی مدرسه حجتیه، کتابفروشی مطبوعات کیهان» مراجعه کنند.