۰۷ فروردين ۱۴۰۲ - ۱۴:۰۶
کد خبر: ۷۳۱۶۸۲

تحولات حوزه علمیه قم؛ از باز تأسیس تا پیروزی انقلاب اسلامی

تحولات حوزه علمیه قم؛ از باز تأسیس تا پیروزی انقلاب اسلامی
آیت‌الله حائری در ابتدای قرن ۱۴ حوزه علمیه­ قم را احیا کرد و پس از رحلت آیت­‌الله بروجردی ذهنیت‌­ها و افکار طلاب به شدت تحت تأثیر نگاه تحول گرای امام خمینی قرار گرفت.

به گزارش سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، آیت‌الله حائری یزدی در ابتدای قرن چهاردهم حوزه علمیه­ قم را احیاء کرد. تا زمان حیات شیخ، رژیم نتوانست به اهدافش در براندازی حوزه­ دست پیدا کند. با وفات او، زعامت حوزه بر عهده‌ آیات عظام خوانساری، صدر و حجت مشهور به مراجع ثلاث قرار گرفت. این سه مرجع طی هشت سال زعامت مشترک، هر یک متصدی مقام فتوا نیز بودند و در جهت حفظ کیان حوزه‌ی تازه تأسیس تلاش کردند. با ورود آیت‌الله بروجردی به قم، حوزه‌ی علمیه دوباره رونق گرفت و شور و نشاط علمی در آن پدیدار شد. پس از رحلت آیت­‌الله بروجردی ذهنیت‌­ها و افکار طلاب و فضلا به شدت تحت تأثیر نگاه تحول­گرای امام خمینی قرار گرفت و این نگاه حتی پس از تبعید ایشان نیز توسط شاگردانش دنبال شد و از نظر سیاسی حوزه را نسبت به دوره‌­های پیشین به شدت متحول کرد.

حوزه­ علمیه­ قم از ابتدای تأسیس مجدد و احیاء توسط شیخ مؤسس (1301) تا ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی (1357) مقاطع مختلفی را پشت سر گذاشت و در هر یک از این مقاطع با محوریت زعمای آن در عرصه­های گوناگون سیاسی، فرهنگی و اقتصادی فعالیت کرد و گام­‌هایی به پیش برداشت و یا احیانا در برخی از موارد متوقف شد.

شیخ عبدالکریم که مدارج عالی علمی و اخلاقی را نزد استادان سرد و گرم چشیده­ای چون آیات عظام آخوند خراسانی، طباطبایی یزدی، فشارکی اصفهانی و محمدحسن شیرازی گذرانده و از تجربیات آنان بهره گرفته بود، در ابتدای قرن چهاردهم به اقدامی تاریخ­ساز دست زد و حوزه­ی علمیه­ی قم را تأسیس کرد. در پی این اقدام، عالمان بلندآوازه با انگیزه­ی پشتیبانی از مرکز علمی شیعی و طلاب مستعد با هدف بهره­گیری از آن، فوج­فوج رهسپار قم شدند و در تقویت این نهاد علمی مذهبی کوشیدند.

شیخ عبدالکریم که اینک به شیخ مؤسس شهرت یافته بود، تنها به تأسیس مرکزی علمی بسنده نکرد، بلکه با هدف تعالی و ترقی آن، به اقدامات فرعی مهمی دست زد: برنامه‌­ریزی به منظور تربیت صحیح طلاب و فضلا، تعیین مستمری ماهیانه برای طلاب و پشتیبانی مالی از آنان، برقراری آزمون برای طلاب تازه‌وارد به منظور تشخیص و جداسازی طلاب باانگیزه و مستعد از غیر آنان، تخصصی کردن علم فقه و اهتمام در جهت یادگیری زبان انگلیسی توسط طلاب. تلاش آیت‌الله تنها بر حوزه­ی علمیه و آبادانی فیزیکی و فکری مدارس آن متمرکز نشد، بلکه ایشان به عمران و آبادی شهر قم و رشد و رونق این شهر عالم­پرور نیز توجه کرد و ساخت بیمارستان و بنای سد و سیل­بند را نیز در دستور کار خود قرار داد. حوزه‌ی علمیه‌ی قم در عهد آیت‌الله حائری که مقارن با دوران خفقان پهلوی اول و اوج فشارها نسبت به دین و روحانیت بود، دوره‌ی بسیار سخت و مشقت‌باری را پشت سر گذاشت.

رژیم برای اینکه حوزه­ی علمیه را تحت نظر داشته باشد، با پیاده کردن برنامه­‌هایی خاص، درصدد برآمد آن را به تعطیلی بکشاند؛ ازجمله وزارت فرهنگ رژیم، امتحانی برای طلاب برقرار کرد تا در پوشش آن بتواند طلاب علوم دینی را محدود و آنان را به ترک لباس روحانیت وادار کند. ازاین‌رو شیخ مؤسس به منظور حفظ و ارتقای این حوزه‌ی نوپا تلاش کرد تا آن را در حد امکان از تنش‌های سیاسی دور نگاه دارد و کوشید با حزم و دوراندیشی خود، کید توطئه­گران را خنثی و ناکارآمد کند. تا زمانی که ایشان در قید حیات بود، با هوشیاری و تدبیرش بر نقشه­‌های رژیم غلبه کرد و رژیم نتوانست به اهدافش در براندازی حوزه­ علمیه و ریشه­کن کردن اعتقادات مردم شیعی ایران دست پیدا کند.

مروری بر تحولات حوزه علمیه قم از ابتدای تأسیس مجدد تا پیروزی انقلاب

با وفات شیخ مؤسس، زعامت حوزه بر عهده‌ی آیات عظام سیدمحمدتقی خوانساری، سیدصدرالدین صدر و سید محمدحجت کوه­کمری مشهور به مراجع ثلاث قرار گرفت. این سه مرجع طی هشت سال زعامت مشترک بر حوزه­ی علمیه­ی قم، هر یک متصدی مقام فتوا نیز بودند و در جهت حفظ کیان حوزه‌ی تازه تأسیس تلاش کردند. انتظار این بود که در مقطع مذکور، حوزه­ی علمیه با محوریت زعمای خویش، در ابعاد مختلف، ترقی کند و رو به جلو گام بردارد، اما عللی چند ازجمله تعدد مدیریت حاکم بر حوزه و تلاش عوامل حکومت پهلوی در تفرقه ­افکنی بین دوستان و جهل برخی از نیروهای داخل، باعث شد حوزه­ علمیه­ قم نتواند سیر پیشرفت خود را همچنان ادامه دهد و این حوزه بر مواضع پیشین خود متوقف ماند. وضع نابسامانی این­چنین، همه را بر آن داشت در انتظاری فعالانه، برای سپردن زعامت حوزه به مدیری عالم و توانمند و مدبر تلاشی مضاعف کنند و از هر اقدامی در فراهم آمدن این مهم دریغ نورزند.

مروری بر تحولات حوزه علمیه قم از ابتدای تأسیس مجدد تا پیروزی انقلاب

با ورود آیت‌الله بروجردی به قم، حوزه‌ی علمیه دوباره رونق گرفت و شور و نشاط علمی در آن پدیدار شد. ایشان برای سرعت‌­بخشی به تعالی حوزه و جبران سال­های از دست رفته، اصلاحات مهمی را در دستور کار خود قرار داد. آیت­‌الله بروجردی تلاش کرد تا نواقص باقی‌مانده از برنامه‌ی شیخ مؤسس در تنظیم برنامه‌ی حوزه‌ی علمیه و دروس آن را رفع کند. ایشان برقراری نظام پرداخت کمک مالی به طلاب علوم دینی را وجهه­ی همت خویش قرار داد و برنامه‌ی پرورش طلاب مستعد و تبدیل آنان به علمای بزرگ را اجرا کرد. نگاه وی به دین و حوزه­ی دینی تنها به قم محدود نمی‌­شد، بلکه برای سراسر ایران و حتی جهان برنامه داشت. پیشنهاد گنجاندن تعلیمات دینی در ضمن دروس مدارس و اخذ موافقت دولت، مقابله ­ی گوناگون و چند وجهی با نفوذ بهائیت در مراکز دولتی و غیر آن، حمایت از مردم فلسطین در اوقات مختلف و با ابزارهای در دسترس، تنظیم نظام وکالت و جمع‌آوری سهم امام از دیگر اقدامات اصلاحی آیت‌الله بروجردی در جهت تحول سیاسی، اقتصادی و فرهنگی حوزه­ علمیه بود.

اهتمام ویژه­ی ایشان بر امر اصلاح حوزه با تشکیل هیئت مصلحین ادامه یافت. این هیئت، مأمور اصلاح در حوزه و ایجاد نظم در ساختار آن شد. آنچه بیش از همه برای آیت‌الله همچون اسلافش در دوران زعامت حوزه­ی علمیه­ اهمیت داشت، حفظ کیان و آبروی تشیع و کوشش در اعتلا و عظمت آن بود و این مهم را نصب العین خویش قرار داده بود. او از تزلزل در ایمان مردم بیم داشت و از هر عملی که ممکن بود باور دینی مردم را خدشه‌دار کند یا اعتماد و اعتقاد آنها را به روحانیت کم یا سلب نماید احتراز می‌کرد. آیت­الله بروجردی برای تحقق این هدف، بر آن شد تا حوزه‌ی علمیه‌ی قم را از گزند مسائل سیاسی و آسیب­های حکومتی، ایمن نگاه دارد تا پی‌آمدهای غیر قابل پیش‌بینی آن، هدف اصلی و معنوی­اش را مخدوش و منحرف نکند.

حوزه ­ی علمیه در این مقطع رشدی چندوجهی داشت و با محوریت زعیم خود، در عرصه­های علمی، فرهنگی، اقتصادی، بین­المللی، سیاسی و اقتصادی به رونق و توسعه دست یافت.

مروری بر تحولات حوزه علمیه قم از ابتدای تأسیس مجدد تا پیروزی انقلاب

حوزه­ علمیه­ قم پس از وفات آیت­الله بروجردی وارد مرحله­ جدیدی از حیات خود شد. با ارسال پیام تسلیت ارتحال ایشان از سوی پهلوی به مراجع نجف، مسیر تحولات سال­های آینده حوزه نیز تا حدودی خود را نشان داد. این پیام، نشان داد که رژیم تمایلی به تعامل با مراجع داخل ایران ندارد و نیز نشان داد که تاکنون حوزه­ی علمیه، مانعی بر سر برنامه­های توسعه­طلبانه حکومت بوده و رژیم درصدد است این مانع را از سر راه خود بردارد. به عبارت دیگر، احتیاط در این دوره دیگر جایی نداشت و همه چیز به صورت شفاف خود را نشان می­داد. بر همین اساس، روحانیون حوزه نیز به دسته­های گوناگون تقسیم شدند: گروهی که با سیاست میانه‌­ای نداشتند و خود را از آن بیگانه نشان می­‌دادند، گروهی که در عین مخالفت با رژیم پهلوی از درگیری و مبارزه‌ی تند با آن پرهیز می‌کردند و گروهی که سیاست تقیه و احتیاط را کنار گذاشتند و به صورت جدی وارد عرصه­ی رویارویی با حکومت پهلوی شدند.

در این دوره، وحدت مدیریت و مرجعیت در حوزه­ی علمیه شکسته شد و زعامت حوزه به ناچار بر عهده­ی تعدادی از مراجع قرار گرفت. باید متذکر شد که علیرغم محوریت زعمای چندگانه بر حوزه، اما این دوره را باید از سیاسی­ترین مقاطع حیات حوزه­ی علمیه قلمداد و ریشه­ی تمامی تحولات حوزوی را به تحول در نگاه به سیاست و مبارزه برگرداند. این نتیجه بیشتر حاصل اقدامات و مبارزات یکی از زعما به نام آیت­الله خمینی بود.

مروری بر تحولات حوزه علمیه قم از ابتدای تأسیس مجدد تا پیروزی انقلاب

در مدت حدود سه سال حضور ایشان پس از رحلت آیت­الله بروجردی در ایران، ذهنیت‌­ها و افکار طلاب و فضلا به شدت تحت تأثیر نگاه تحول­گرای امام خمینی قرار گرفت و این نگاه حتی پس از تبعید ایشان نیز توسط شاگردانش دنبال شد و از نظر سیاسی حوزه را نسبت به دوره­های پیشین به شدت متحول کرد. مسئله‌ی اصلاحات شاه موجی از مخالفت را در میان علما ایجاد کرد. لایحه‌ی انجمن‌های ایالتی و ولایتی، انقلاب سفید و برگزاری رفراندوم، نقاطی بود که تقابل روحانیت و حکومت را بیش از پیش نمود؛ تقابلی که راه هرگونه بازگشت و تفاهم را بسته بود.

سلسله اعلامیه‌های روحانیت به رهبری امام خمینی علیه دستگاه حکومت و مخالفت‌های علنی با آن، وقایعی چون فاجعه‌ی مدرسه‌ی فیضیه و قیام 15 خرداد را رقم زد و در نهایت نیز منجر به تبعید رهبر نهضت و یکی از زعمای حوزه، به خارج از کشور شد. بدین گونه حوزه‌ی علمیه‌ی قم که روزگاری با هدف اهتمام به امور دینی تأسیس و سپس احیا شده بود، توانست منشأ تحولی عظیم در کشور ایران گردد و مسیر تحولات سیاسی اجتماعی آن را به‌گونه‌ای دیگر رقم زند.

ارسال نظرات