یادداشت؛
چارچوب الگوی مطلوب ارزیابی اثربخشی دوره‌های تابستانه حوزوی
مسئولان حوزه غیر از انجام وظیفه تربیت طلاب، در کنار برگزاری دوره‌های تابستانه خصوصا در موضوعات مرتبط با اندیشه اسلامی، ارزیابی دقیقی از اثربخشی این دوره‌ها داشته باشند.
باشگاه نویسندگان حوزوی خبرگزاری رسا، علی ابراهیم‌پور
فراغت تابستانی، فرصت مناسبی را برای جریانات فکری مختلف ایجاد کرده تا با برگزاری دوره‌های علمی تابستانه، متناسب با دغدغه‌های خود، به نیازهای معرفتی طلاب پاسخ دهند. اما لازم است حوزه‌های علمیه متناسب با نقش تربیتی و آموزشی که نسبت به طلاب، خصوصا طلبه‌های پایه‌های ابتدایی، دارد پدرانه بر این دوره‌ها نظارت کند و به‌خوبی از وضعیت دوره‌هایی که به صورت رسمی در مدارس تبلیغات و مخاطب جذب می‌کنند، خبر داشته باشد.[1]
این اهمیت، برای دوره‌هایی که به دنبال آموزش نظامات اسلامی هستند، دوچندان است؛ زیرا مباحث مطروحه در این دوره‌ها، زیربنای فکری طلاب را هدف قرار می‌دهند و نقش قابل‌توجهی در ساختار شخصیتی و آینده علمی طلبه دارند. حوزه نه از راه گزارش‌های رسانه‌ای و تبلیغاتی کمی متداول، بلکه از راه «ارزیابی کیفی اثربخشی و کارآمدی» که به صورت علمی طراحی و اجرا شده باشد، می‌تواند متوجه شود این دوره‌ها واقعا چقدر به اهداف خود دست می‌یابند.
این یادداشت می‌کوشد درآمدی بر چارچوب الگویی که بتواند به صورت علمی اثربخشی دوره‌های تابستانه‌ای را ارائه دهد که با هدف ارائه نظامات اندیشه اسلامی برگزار می‌شوند:
1.«تعیین شاخص‌های ارزیابی متناسب با هدف»
اولین قدم ارزیابی، تعیین شاخص‌های ارزیابی است. به طور کلی ارزیابی‌ها از حیث شاخص، یا بر «فعالیت‌ها» تمرکز دارند یا «نتایج». برای ارزیابی اثربخشی اردوها، لازم است متناسب با اهداف بنیادین اردو، نظام مفاهیم اساسی استخراج شود و بر اساس آن، شاخص‌های ارزیابی معین گردد.
به‌نظر می‌رسد این دوره‌ها مقتضی شاخص‌های پنج‌گانه زیر هستند: 1.نگرش نسبت به حوزه 2.نگرش نسبت به اسلام و معارف اسلامی 3.نگرش نسبت به متفکران اسلامی 4.نگرش نسبت به نظام اندیشه اسلامی 5.نگرش نسبت به آینده حوزوی.
در واقع، آنچه نتیجه‌ی ارزیابی را مشخص می‌کند، میزان رشد افراد در شاخص‌های مورد نظر است، نه نمرات پایان دوره کلاس‌های مخاطبان.
2.«منطق اندیشه‌ورزی و دانایی»
دوره‌ها با هدف «رشد» طلاب برگزار می‌شوند؛ یعنی می‌کوشند افراد را نقطه‌ی فعلی به نقطه‌ای برسانند که فرد در آن زمینه ارتقا پیدا کرده باشد. لازمه‌ی سنجش میزان رشد و ارتقای افراد، وجود داشتن منطق و سلسله‌مراتب اندیشه‌ورزی و دانایی است.[2]
نمونه‌ای از منطق اندیشه‌ورزی، سلسله‌مراتب هشت‌سطحی دانایی است که از مرحله «پیشامعرفت» آغاز می‌شود و تا سطح «نظام‌ساز جریان‌ساز» ادامه پیدا می‌کند. عناوین این سلسله مراتب به ترتیب عبارتند از: «پیشامعرفت»، «معرفت‌دوست رسانه‌ای»، «نظام‌دوست»، «نظام‌یاب مانوس»، «نظام‌یاب مولد»، «نظام‌گرا»، «نظام‌ساز متخصص» و «نظام‌ساز جریان‌ساز».[3]
با نگاه واقع‌بینانه، به‌نظر می‌رسد عموم شرکت‌کنندگان این دوره‌ها در مرحله‌ی دوم نظام دانایی قرار دارند که اتفاقا از نظر مقاطع رشد، آسیب‌پذیرترین و خطرناک‌ترین مرحله نظام دانایی است.[4] اگر دوره بتواند مخاطب خویش را از مرحله «معرفت‌دوست رسانه‌ای» به مرحله سوم (نظام‌دوست) ارتقا دهد، حقیقتا به هدف خویش به خوبی دست یافته و مخاطب را در مسیر رشد پایدار قرار داده است.
3.«تحقیق طولی پنلی»
از میان روش‌های مختلف تحقیق، ارزیابی علمی اثربخشی دوره‌ها، از کدام نوع است؟ به‌طورکلی تحقیقات اجتماعی از نظر زمان به دو نوع طولی و مقطعی تقسیم می‌شوند. در ارزیابی اثربخشی، هدف ما این است که ببینیم افراد شرکت‌کننده، که در زمان الف وارد اردو می‌شوند و در برنامه‌ها شرکت می‌کنند، نسبت به زمان ب که زمان خروج‌شان از دوره و اتمام برنامه‌هاست، چه تغییری در شاخص‌های معین‌شده داشته‌اند؟ در واقع برای ارزیابی اثربخشی، نیازمند محاسبه تغییرات خالص افراد در بازه الف تا ب هستیم. تحقیق طولی پنلی است که بر اساس نمونه آماری ثابت (که همان افراد شرکت‌کننده در دوره هستند) تغییرات خالص پارامترها را می‌سنجد.
در مطالعات پنل، نمونه یکسانی از پاسخگویان در زمان‌های مختلف مورد آزمون قرار می‌گیرد. این نوع مطالعات می‌توانند تغییر در نگرش‌ها و الگوهای رفتاری را آشکار نمایند. برای نمونه، در یک مطالعه پانل برای بررسی اثر بخشی تبلیغات سیاسی، تمام اعضای پانل باید به طور دوره‌ای مورد مصاحبه قرار گیرند تا مشخص شود در طی یک مبارزه انتخاباتی هر پاسخگو در چه زمانی تصمیم به رأی‌دادن می‌گیرد. در اینجا نیز برای بررسی میزان اثربخشی دوره‌های تابستانه در شاخص‌های پنج‌گانه معین‌شده، بهترین روش، تحقیق طولی پنلی است.
4.«آزمون علمی "تی جفت‌شده" آماری»
از کجا بفهمیم میزان ارتقا و رشد (و یا احیانا رکود) مخاطبین از نظر علمی «معنادار» است یا خیر؟ اینجا علم آمار به کمک ارزیابی می‌آید و آزمون آماری «T جفت‌شده» را توصیه می‌کند. این آزمون زمانی استفاده می‌شود که قصد داریم تاثیر نوعی مداخله را بر روی یک گروه در دو زمان متفاوت بررسی کنیم. در اینجا نیز دوره‌ی آموزشی، همچون سیستمی است که ورودی آن طلبه‌ها هستند. طلاب در زمان الف وارد سیستم می‌شوند و سیستم فعالیت‌هایی انجام می‌دهد و در زمان ب از سیستم خارج می‌شوند. اختلاف معدل افراد در شاخص‌های معین‌شده، نشانگر تاثیر مداخله آزمایش یعنی تاثیر دوره آموزشی است.
آزمون T برای دو نمونه جفت شده، میانگین نمرات طلاب شرکت‌کننده در شاخص‌های ارزیابی را در دو وضعیت ابتدا و انتهای دوره با یکدیگر می‌سنجد و «معناداری اختلاف آن‌ها» را گزارش می‌دهد. این آزمون، از حیث کمی به نتیجه ارزیابی اعتبار علمی می‌دهد.
برای این آزمون، لازم است پرسش‌نامه‌ای بر اساس شاخص‌های ارزیابی طراحی شود و بر اساس منطق و سلسله‌مراتب اندیشه‌ورزی، به هر گزینه‌ی پاسخ، وزن داده شود تا نمره‌ی هر فرد (نمره‌ی فرد از نظر شاخص‌ها) قبل از شروع دوره مشخص شود. شبیه چنین پرسش‌نامه‌ای نیز برای پایان دوره طراحی می‌شود تا وضعیت طلاب در پایان دوره نیز معین گردد. البته این پرسش‌نامه می‌تواند به صورت کتبی یا شفاهی پر شود. آزمون تی جفت‌شده، معناداری یا عدم معناداری اختلاف میانگین‌های نمرات قبل و بعد از دوره را اعلام می‌کند.
نکته‌ی حائز اهمیت آن است که، نمرات آزمون‌های کلاسی نقشی در این ارزیابی ندارد. نمرات امتحانات، در بهترین‌حالت بیان‌کننده‌ی میزان محفوظات افراد از بیانات استاد و متن درسی است؛ نه تغییر نگرش در شاخص‌های پنج‌گانه معین‌شده.
5.«الگوی 360درجه ارزیابی»
با الهام‌گیری از مدل ارزیابی عملکرد 360درجه در مدیریت منابع انسانی، می‌توان الگویی برای جمع‌آوری اطلاعات بازتعریف کرد. در الگوی مطلوب بازتعریف شده، از این افراد برای ارزیابی استفاده می‌شود: 1.خود طلبه شرکت‌کننده 2.اساتید دوره 3.هم‌بحث‌های طلبه 4.اساتید مشاور 5.مدیران دوره.
در این میان، منبع اصلی اطلاعات، اظهارات خود طلبه است. اظهارات خود طلبه درباره‌ی نگرش خود نسبت به شاخص‌ها، حتی به تنهایی می‌تواند برای رسیدن به نتیجه، کافی باشد. با این‌حال می‌توان از اظهارات اساتید دوره و هم‌بحث‌های طلبه (در صورت وجود داشتن گروه‌های مباحثاتی در دوره) به عنوان موید و مکمل اطلاعات خود شرکت‌کنندگان استفاده کرد. چنان‌که پرسش‌های طلاب در مشاوره‌ها می‌تواند از عمیق‌ترشدن یا نشدن آن‌ها در شاخص‌های ارزیابی خبر دهد.
به‌نظر می‌رسد برای خود اطلاعاتی که لازم است از خود طلبه شرکت‌کننده گرفته شود، کاراترین شیوه جمع‌آوری اطلاعات برای دست‌یابی به ارزیابی کیفی، برگزاری مصاحبه عمیق و متن‌باز از کل یا نمونه‌ای با تعداد معتبر از میان شرکت‌کنندگان دوره است. در این مصاحبه (یا پرسش‌نامه) لازم است سوالاتی بر اساس شاخص‌های پنج‌گانه پرسیده شود:
1.نگاه فرد به حوزه چیست؟ مثبت است یا منفی؟ چه کارکردهایی را برای حوزه بیان می‌کند؟ فرضیه این است که عموم پاسخ‌ها کلیشه‌ای و شعاری است. عمیق‌تر شدن نگاه فرد بعد از پایان دوره به کلیت حوزه و کارکردهای آن؛ خصوصا تاکید بر وظیفه‌ی تولید بنیان‌ها و نظریات مبنایی و علوم انسانی برای اقامه‌ی دین در شئون مختلف آن، نقطه مطلوبی است که دوره‌ی کارآمد افراد را به آن خواهد رساند.
2.نگاهش به اسلام و معارف اسلامی چگونه است؟ چه تعریفی از اسلام دارد؟ آیا فرد نگاه شبکه‌ای یا نظام‌واره دارد یا خیر؟ چه تفاوتی میان معرفت اسلامی با سایر معرفت‌ها می‌گذارد؟ ارزش‌افزوده دوره، باید افزایش عمق نسبت به نظام‌وارگی معارف اسلامی باشد.
3.متفکران اسلامی را می‌شناسد؟ کدام‌شان را؟ اساسا متفکر اسلامی یعنی چه؟ چرا به کسی می‌گوییم متفکر اسلامی و به دیگری نمی‌گوییم؟ کار متفکر اسلامی دقیقا چیست؟
4.نظام اندیشه اسلامی یعنی چه؟ چه توقعی از شرکت در این دوره داشته است؟ آیا این توقع برآورده شده است؟ (هدف این است که متوجه شویم آیا واقعا مفهوم «نظام اندیشه» را متوجه می‌شود یا خیر؟)
5.نگاهش به آینده طلبگی و شغلی‌اش چیست؟ امیدوارانه است یا ناامیدکننده؟ طرحی دارد یا ندارد؟ سیر مطالعاتی خاصی دارد؟ اصلا سیر مطالعاتی یعنی چه؟ چه کتاب‌هایی را می‌خواهد بخواند؟ ارزش‌افزوده دوره مطلوب، آن است که افراد نسبت به آینده حوزوی خود امیدوارتر شوند و دغدغه‌های علمی و تولید علم بیشتر شود و فرد مطالعه کتب متفکرین نظام‌ساز را جزو اولویت‌ها و برنامه‌های آینده خود معرفی کند و تخصص در این مسائل را جزء اهداف طلبگی خود برگزیند.
«تعیین شاخص‌های ارزیابی متناسب با هدف»، «منطق اندیشه‌ورزی و دانایی»، «تحقیق طولی پنلی»، «آزمون علمی "تی جفت‌شده" آماری» و «الگوی 360درجه ارزیابی» چارچوب الگوی مطلوب ارزیابی اثربخشی دوره‌های تابستانه حوزوی را شکل می‌دهند. بر متولیان امر، فرض است متناسب با وظیفه‌ی هدایت و تربیت طلاب، در کنار حمایت و برگزاری از دوره‌های تابستانه خصوصا در موضوعات مرتبط با نظامات اندیشه اسلامی، ارزیابی علمی و دقیقی از اثربخشی این دوره‌ها داشته باشند./918/ج
[1] ر.ک: ضرورت ارزیابی کیفی اثربخشی دوره‌های تابستانه حوزوی، خبرگزاری رسا، کدخبر: 616334.
[2] ر.ک: ضرورت تعیین سلسله مراتب دانایی و اندیشه‌ورزی، خبرگزاری رسا، کدخبر: 615350.
[3] ر.ک: مراتب و منطق هشت‌سطحی دانایی و اندیشه‌ورزی، خبرگزاری رسا، کدخبر: 615457.
[4] ر.ک: خطر سلبریتی‌های فکری، خبرگزاری رسا، کدخبر: 615806.
ارسال نظرات
نظرات بینندگان
ناشناس
۱۳ شهريور ۱۳۹۸ - ۱۱:۴۴
جالب بود. البته تخصصی بود.
پاسخ